Түркияға беташарды «алып барған» қазақ

Әлеуметтік желіден Түркиядағы белсенді қазақ жастарының мереке сайын топ болып домбыра тартып отырған сәті таспаланған видеоны жиі көзіміз шалады. Олардың  арасынан Хусеин Ертұғұрылды домбыра тартудың хас шебері екенін бірден байқайсың. Түркістанда білімін ұштаған Хусеин кейінгі екі жылда сексенге жуық этникалық қазақты домбыра тартуға үйреткен. Онымен қоса, Түркия қазақтарының тойларында беташар айтуды «сәнге» айналдырған. Этникалық қазақтармен қоса, өзге ұлт өкілдеріне ұлттық аспабымыздың қыр-сырын үйретіп жүрген Хусеинге хабарласып, әңгімеге тартқан едік.

– Қазір көп қазақстандықтың Түр­кия­ға барып, білімін жетілдіруге ұм­ты­­латыны әмбеге аян. Ал сіз керісінше Түр­киядан Түркістанға білім қуып ке­ліп, онда бес жыл тұрақтапсыз. «Өз те­гімді таниын, төл тарихымды бі­лейін» деген мақсат па бұл?

– Дәл солай. Ыстанбұлда туып-өссем де, кішкене кү­німнен Қазақстанды көруді армандадым. Оған қоса, қазақ тілін үйренгім келді. Тари­хын тануды мақсат еттім. Сондықтан Ыс­тан­бұлдағы мектепті бітірген соң ата­ме­кен­де жоғары білім алғым келді. Түркияда тек Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи атын­дағы Халықаралық қазақ-түрік уни­верситетінің дипломын қабылдайды. Сөйтіп, 2012 жылы сонда оқуға түстім. Бір жа­ғынан қатты қуандым. Түркістан секілді кие­лі жерге, тарихи мекенге табаным тиді. Ал­дымен Алматыда емтихан тапсырып, бір-екі ай дайындық курсына дайындалдым. Сосын бір жыл Түркістанда университетте дайындық курсынан өтіп, келесі жылы оқуға қабыл­дандым. Жалпы айтсам, ата­жұртта бас-аяғы бес жыл білім алдым. Ол уақыт­та көп нәрсені байыбына жетіп тү­сін­бесем де, тари­хи Отанға жалғыз болсам да барамын деп шештім. Сескенбедім. «Осын­дай мүм­кіндік туып тұр. Мен ата­ме­кенге барамын. Қалай қарайсыздар?» деп ата-анамның алдынан өттім. Ол кісілер «Жал­ғыз барма, балам. Бір өзіңе қиын бола­ды» деп уайымын жа­сырмады. Бірақ Алма­ты­да туыс ағамыз­дың тұратыны ол кісі­лер­дің көңіліне медеу болды. Десе де мен өз елі­ме, атажұртыма бара жатқан соң, мұның жа­ман жағын еш ойға алмадым. Дегенмен ата-анам уайым­даумен болды. Әлгі туыс ағам дайындық кур­сында оқып жүргенімде бақилық болды. Үйдегілер «Түркияға қайта ғой. Ол жақта оқыма, қауіпті болуы мүмкін. Жал­ғыз қал­дың» деп айнытқысы келді. «Өл­сем, Түр­кия­да да өлемін ғой. Өлсем, Қа­зақ­станда да өлемін» деп ата-анамды көн­діріп, атаме­кен­де оқуымды жалғас­тыр­дым. Қазақ­стан­ға алғаш табаным тиіп, қала ішін аралаған­дағы әсерді еш ұмытпаймын. Алғаш ав­то­бусқа отырғанымда іші қазаққа, өзі­ме ұқ­сай­тындарға толы екенін көріп қат­ты таң­ғалғанмын. Түркияда аралас ұлт­тар тұрады ғой. Ал атажұртта автобуста келе жатып жан-жағымның түгелі қазақ еке­нін марқайып, масаттанған сәтім әлі есімде.

– Түркістандағы университетте ин­же­нер мамандығын меңгерсеңіз де, дом­бырамен ән шырқап, түрлі сайыста жүл­дегер атаныпсыз. Домбыраны бұ­рын­нан шерте алатын ба едіңіз әлде Түр­кістанға келіп үйрендіңіз бе?

– Мен атамекенге келмей тұрып та дом­быра тартып жүргенмін. Бала күнімізде Түр­кияда қазіргідей домбыра тартуға бау­литын маман болған жоқ. Әрі YouTube-қа бей­несабақтар жүктелмеген кез. Үйде әкем дом­быраны көп тыңдайтын. Сол қоңыр үн са­намызға жазылып қалса керек. Бала күн­нен ыңылдап тартып отырып, өз бетімше үйреніп алдым. Ең алғаш Нұрғиса Тілендиев атамыздың «Ата толғауы» күйін үйрендім. Бірте-бірте репертуарым молая түсті. Есейе келе домбыраны шертіп қана қоймай, ән айтқым келді. Алайда қазақша білмейтін­мін. Қазақстанға қазақша «Қалайсың? Жақ­сы» деген сөзден басқа дым білмей кел­ген­мін. Дегенмен Түркістанда екі-үш ай­дың ішінде ана тілімді тез үйреніп ал­дым. Қазақ тілін үйренген соң барлық өне­рім шықты ғой (күліп). Кейін уни­вер­си­тет ішінде өтетін өнер сайыстарынан қал­майтын болдым. Бертін келе оқу орда­сы­ның атынан түрлі жарысқа қатыса бас­та­дым. Ол уақытта жыл сайын шетел қа­зақ­тарының өнер фестивалі өтетін. Мен сон­да іріктеліп, Астанадағы үлкен кон­церт­те екі мәрте жүлдегер атандым. Тілді тез үйренуіме, өнерге бұрынғыдан бетер жа­қын болуыма Өзбекстан, Қытай, Моң­ғо­лиядан келген қазақтардың көп үлесі тиді. Олар әнді керемет шырқайтын. Консер­ва­то­рияда оқитындармен де дос болдым. Олар­дың әндерін алғаш естігенде жүрегім селт ете қалатын. Сосын сөзін жаттап, мен де олармен қосылып айтатын болдым. 

– Түркияға каникулға барып жүріп, ондағы балаларды домбыра тартуға үй­ретіпсіз. Кейін өз үйіңізден үйірме ашып, ұлттық аспабымызды қайтсем үй­ренемін деп жүрген жастардың ба­сын қосыпсыз.

– Иә. Каникулға барғанда той-тома­лақ­тарға жиі шығатынмын. Жасы менен кіші бір-екі досым «Домбыра шертуді бізге де үй­ретсеңші» деп қолқа салды. Сосын олар­ды үйіме шақырдым. Кейін олармен бірге он, содан соң он бес, ақырында жиырмаға жуық жас еріп келетінді шығарды. Екі жыл бойы оларға үйімде тегін сабақ беріп, бәрін нөл­ден бастап үйреттім. Олар қазір дом­быраны жақсы шерте алады.

– Оқу бітіріп, Түркияға қайтқан соң да тойларға шығып тұрдыңыз ба?

– Иә. Мұнда келген соң үйлену тойларда беташар айтуды қолға алдым. Негізі, бета­шарды каникул кезінде жақын бір туысым­ның тойында айтқанмын. Мұны жылы қабылдаған көпшілік кейін мені тойларға беташар айтуға жиі шақыра бастады. 

– Байқауымша, Түркиядағы қазақ­тар үйлену тойды көбіне түрік дәстүрі­не сай өткізеді. Сіздер жақта беташар бұрыннан өткізілетін бе еді? Әлде мұ­ны сіз «сәнге» айналдырдыңыз ба?

– Біз жақта беташар ара-тұра өткі­зі­ле­тін. Алайда қарабайыр, жаттанды сөздер­мен қайыра салатын. «Келін келді, келін­жан» дегеннен ары аспайды. Келінге қарата ай­тылатын сөз жоқ. Ал мен дәл Қазақстан­дағы­дай өткізіп, келінге сәлем салғызып, әсерлі қылуға бар өнерімді ортаға саламын. Алғаш рет нағыз беташардың қалай өт­кі­зілетінін Түркістанда бір досымның үй­лену тойынан көрген болатынмын. Қатты ұнап қалды. Түркияға оралған соң, тура солай істегім келді. Жарты мәтінін өзім жазамын, жар­тысын әндерден, термелерден кірікті­ре­мін. Мысалы, Ақтамберді жыраудың тер­месіндегі «Қалың малы арзан деп жаман әйел алмаңыз» деген жерін қостым. Жуырда тек өз сөзіме жазылған беташар әнін орын­дамақпын. 

– Нағыз беташарды тамашалаған жұрт­шылық алғашында таңғалған шы­ғар? 

– Иә, көбі шок болды (күліп). Тойда отыр­­­ғандар «Бұл жігіт Қазақстаннан келді ме? Қай жердің қазағы екен?» деп сұрағандар да бол­ды. Кейін мені танып-білгенде таңға­лы­сын жасырмады. Мен қазір мамандығым бойын­ша HP Türkiye компаниясында жұ­мыс істеймін. Алайда бос уақытымды өнер­ге, өзгелерді өнерге баулуға арнаймын. Бета­шар әнін басқаларға да үйреткенмін. Дом­быраны жақсы шерткенімен олардың қа­зақшасы жоқ. Ал акцентпен айтуға ұяла­ды.

– Қазір тойларға жиі шығып тұра­сыз ба?

– Иә, демалыс күндері шығып тұрамын. Жеке рекордым – бір күнде төрт тойға бар­дым. Бір күнде төрт жерге барып өнер көр­сету оңай шаруа емес. Дегенмен шақыр­ған жерден қалмауға тырысамын. Кейде бір тойға ғана барып үлгересің. Бізде жаздыгүні той­лар көбіне кемеде өткізіледі. Сол мезгіл­де кемеде беташар айтуға шақыратындар қатары көбейеді. Бірақ кемеге бір мінген соң шыға алмай қаласың. Теңіздің ортасын­да өтетіндіктен, сонда түнге дейін «қама­лып» қаласың. 

– Ыстанбұлда белсенді қазақ жас­тары­ның ба­сын біріктірген Kazakder ұйымының ұйыт­қы болуымен дом­быра курсын өт­кі­зе­ті­ніңіз­ден хабар­дар­мыз. Білгеніміздей, басында үйір­ме­ге көптеп келген жастарға домбыра жетпеген екен...

– Екі жыл бұрын ол ұйымның негізін қа­лаушылардың бірі Жанымхан аға хабар­ласып, Ыстанбұлда домбыра үйірмесін ашқалы жатқанын айтып, сабақ беруімді өтінді. Мен басында ойланамын дедім. Ол кісі «Өзің сабақ бер, болмаса басқа маман тауып бер» деп қолқалады. Мен басқа ма­ман іздеп көрген едім, алайда Ыстанбұлда дом­быраның қыр-сырын білетін маман жоқ­тың қасы. Ойлана келе, домбыра үйре­немін деушілерге өзім сабақ бергенім дұрыс болар деп шештім. Бастапқыда үйірмеге 15-20 адам келіп жүрді. Кейін олардың саны 40-қа жетті. Қазір WhatsApp тобы­мыз­да 85-ке жуық адам бар. Сенбі, жексенбі күндері екі сағаттай сабақ өткіземін. Кейде үш сағатқа жалғасады. Деңгейіне қарай топ-топқа бөліп оқытамын. Сіз айтқандай, басында көп қызық болды. Үйренемін деп келгендердің көбінде домбыра болмады. Қалай үйретемін деп басым қатты. Дом­бырасын арқалап келгендердің аспабы да оңып тұрған жоқ. Бірінікі мүлде сынық, екін­шісі скотч жабыстырып алған. Үш-төр­теуі алып келген домбыраның сапасы на­шар болса да, үйретуге жарап тұрды. Сөй­тіп, бес топқа бөліп, әр топқа бір дом­быра­дан таратып беремін. Алдымен біреуіне бір қа­ғыс­ты үйретемін, ол мәдени залдың ше­тінде отырған қалған төртеуіне көрсе­те­ді. Алғашқы 3-4 айда бұлай үйрету қиын бол­ды. Бес адам бір домбырамен үйренген­нен көп нәрсе ұға қоймайды ғой. Кейін Жанымхан ағалар демеуші тауып, елден 35 домбыра алдыртты. Жаңа домбыраларды алып келген соң, ісіміз алға басты. Әр үй­ренушіге жеке домбыра берілді әрі оларға домбыраны аманаттап, үйлеріне алып кету­ге рұқсат бердік. Себебі сабақта үйрен­генді үйде қайталамаса бәрі бекер. Расында, жаңа домбыраларды қолданған соң көп оқу­шы жақсы нәтиже көрсете бастады. Ара­мыздан өнерлі қыз-жігіттер «атып» шық­ты. Бір өкініштісі, қазір мен оларға тек күй үйретумен шектеліп жүрмін. Ән үйрен­гісі келетіндер баршылық, алайда олар қа­зақ­ша білмеген соң ән шырқаудан тар­тыншақтайды. Әмбе олар әнді акцентпен айтуға ұялады. Десе де, оларға ән айтуды бәрі­бір үйретемін. Білгені өздеріне жақсы. Не­гізі, бұл үйірменің берері көп. Әсіресе, ата-аналар «Балаларымызға жақсы болды» деп қуанады.

– Үйірмеге тек жастар ғана келе ме әлде?

– Басында жастармен ілесіп, үлкен кісі­лер де келіп жүрді. Кейін кейбіреуінің уа­қы­ты болмады, ал енді біреулері жастармен бірге отырып үйренгенге ұялды ма, білмей­мін, екі-үш сабақтан соң келмей қойды. Олар көбіне жастардың аяқ алысына қарап ұялың­қырайтын. Қазір сабаққа келіп жүр­ген өзге ұлттар арасында орта жастағылар да бар.

– Ыстанбұлда домбыра үйренуге ниет­ті өзге ұлт өкілдері де бар ма?

– Иә, 40-45 жастағы екі қырғыз әйел дом­быра тартуды бізден үйреніп жүр. Арамызда ұй­ғыр жас балалар да бар. Сонымен қоса, төрт түрік қыз-жігіті бар. 

– Олар үйірме туралы өзгелерден ес­тіп келе ме сонда?

– Біле білсеңіз, домбыра аспабы Түр­кия­да танымал. Сайлау кезінде Dombra әні Ақ партияның ұраны ретінде та­нылды. Көбі әнге, сосын осы аспапқа қызыға бас­тады. Оған қоса, қазір танымалдығы ар­тып келе жатқан Turan этно-фольк ан­сам­блі мұнда жиі келіп концерт қояды. Жан­күйерлер олардың әлеуметтік желідегі парақ­шаларынан керемет туындыларды көп рет тыңдап жүреді. Ондағы домбыра­ның қоңыр үніне елітіп, ол аспапта ойна­ғы­сы келеді. Сондықтан Түркияда домбы­ра­­ны үйренуге қызығатындар саны көп. 
Мен атамекеніме өнер, білім қуалап бар­ғаныма өкінбеймін. Тарихымды тани түстім, төл тілімді үйрендім. Әрі болашақ жа­­­­рымды кездестірдім. Жарым – Қара­ған­ды­ның қызы. Бүгінде екеуіміз бір ұл, бір қыз тәрбиелеп отырмыз. Қызым менімен бір­ге домбыра үйірмесіне барып жүр. Олар ті­лін, ділін, ұлттық мәдениетін жетік біле­тін азамат болып өссе екен деймін.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан – 
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ