Бағамды ұстап тұру ұшпаққа шығармайды

Жыл басынан бері теңге бағамы тағы бірнеше рет құбылды. Доллар құны 530 теңгеден асып, бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Банк пен Үкімет валюта саясатына қатысты тәсілдерді қайта қарастырып жатқанын мәлімдеді. Бұл ретте, ел арасында валюта бағамын қолдан реттеу туралы пікір жиі айтыла бастады. Мұндай валюта саясат жүргізуде тәжірибеміз бар: 2015 жылғы тамызға дейін бағамды белгілі бір деңгейде қолдан белгілеп отырдық. Оған қоса, әлі күнге дейін осындай саясат жүргізіп отырған мемлекеттер де жоқ емес. Сонымен, неліктен доллардың құнын «бекітіп», қайтадан бір қалыпта ұстап тұрмаймыз? Неліктен бір доллар бір теңгеге тең емес?

Сын-қатер сейіле қойған жоқ

Ұлттық Банктің мәліметіне сүйенсек, өткен айдың қорытындысы бойынша бір АҚШ доллары 525,10 теңгеге дейін жетіп, 2,5 пайызға әлсіреді. 
Әлемдегі ахуалға қарайтын болсақ, АҚШ долларының күшеюі дамушы ел­дердің басқа валюталарына да айтар­лық­тай қысым түсірді. АҚШ долларының ин­­дексі 108 тармаққа жетті – бұл кейінгі екі жылдағы максимум.
– Осы жағдайдың өзі инвестор­лар­дың америкалық валютаға деген қызы­ғу­­шылығы өскенін көрсетеді, ал ол бүкіл әлем­­дегі ұлттық валюталардың пози­ция­сы­на кері әсер етеді, – деп мәлімдеді рет­теуші. 

Демек, теңге құнына қысым түсірген ішкі-сыртқы факторлардың әсері әлі сейілген жоқ. Тұрақсыздық тудыратын ауыт­қулардың алдын алып, теңге баға­мы­ның шамадан тыс құбылмалылығын рет­теу үшін Ұлттық Банк желтоқсанда валю­та интервенцияларын жүргізді. Ай­дың қорытындысы бойынша сатылған валюта көлемі – 307,6 млн АҚШ доллары. 
Одан бөлек, осы аптада Ұлттық Банк қол­ма-қол шетел валюта­сын сатып алу мен сату бағамдарының айыр­­ма­шы­лы­ғын шектейтін қаулы жо­басын әзірледі. Оған сәйкес, айырбастау пункт­тері АҚШ дол­ларына 7 теңгеден ар­тық,  Еуроға 10 тең­геден артық үстеме қос­пауы керек. 
– Ұсынылған өзгерістер, ең алдымен, валю­та нарығындағы алыпсатарлық әре­кеттерді төмендетуге, сондай-ақ қар­жы нарығына қатысушылардың тәуе­кел­­­­дерін сейілтуге бағытталған, – деп мә­лімдеді Ұлттық Банк.
Осындай жанама түрде қабылда­на­тын шаралар болмаса, реттеуші валюта нары­ғына тікелей араласа алмайды. Тек шамадан тыс құбылуды басып, ауыт­қу­лар­ды реттеу үшін интервенция жүргі­зе­ді, қосымша құралдарға жүгінеді. Өйт­­­кені 2015 жылғы тамызда біз теңгені еркін ай­дынға жіберіп, бағытымызда басқа сая­сатқа бұрған болатынбыз. Бұл саясат бойынша, теңге бағамын нарық өзі анық­тайды. 
Яғни, доллардың бір айдан кейін, тіп­ті ертең қанша теңге болатынын, қа­лай өзгеретінін ешкім де нақты болжап біле алмайды. Оны ешкім де –Президент те, Ұлттық Банк те, Үкімет те бекітпейді, ұстап тұрмайды, өзгертпейді. 

«Бағамды қолдан ұстап тұру – қауіпті»

    
Теңге бағамы күрт құбылған кезде валюта саясатына қатысты сұрақ кө­бейді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Банк пен Үкімет валюта сая­сатына қатысты тәсілдерді қайта қарас­тырып жатқанын мәлімдеді. Қазіргі қа­былданып жатқан шаралардан қайыр болмаса, басқа саясатқа көшу қажет емес пе деген сұрақ та төтесінен қойылды. 
Мәселен, былтыр жыл аяғында Сенат де­пу­таттары доллар бағамы Қазақстан экономикасының негізгі макрокөрсет­кіш­терінің бірі екенін және әлеуметтік маңызы бар екенін алға тарта келе, жағ­дай тұрақсыз болса, валюта саясатын өз­герту қажет деп сұраған болатын. Се­на­тор Сергей Карплюктің бұл сұра­ғына Тимур Сүлейменов 2015 жылдан бастап Қа­зақстанның нарықтық валюта баға­мына көшкенін негізге алып жауап берді. 
– Бұл дегеніміз – біз қандай да бір валю­таға немесе оның бағамына тәуелді емес­піз. Бағамды нарықтағы жағдай анық­тайды. Мысалы, доллардың ұсыны­сы экспорттың валюталық кірісті сата­тын нарық қатысушыларының әрекетіне бай­ланысты болады. Ал валютаны қажет ете­тіндер, мысалы, инвестициялық жо­баларды іске асырып жатқандар немесе бас­қа да мақсаттары барлар, биржада сұра­ныс жасайды. Осылайша, валюта баға­мы ешқандай мемлекеттік реттеусіз қа­лыптасады, – деп түсіндірді ол.  
Осы мәселеге қатысты сұраққа рет­теу­ші төрағасының кеңесшісі Сәбит Ха­­­­кімжанов та жауап берген болатын.
– Айырбас бағамы – нарық қа­лып­тас­тыратын баға. Экспорттаушылар валю­таны нарыққа әкеледі, импорт­тау­шы­лар оны сатып алады, шетел инвес­тор­лары экономикамызға ақша салады, ал пайдасын қайта алып кетеді. Біздің ин­весторларымыз – негізінен Ұлттық қор мен зейнетақы қоры, дәл осылай, бір­ақ керісінше әрекет етеді: қаржы ағын­дары басқа бағытта жүреді. Валюта баға­мы нарық қатысушылары өздері анық­тайтын тепе-тең баға ретінде қа­лып­тасады. Біз бұл процеске аралас­пай­мыз. Сегіз жыл бұрын біз еркін өзгермелі валюта бағамына көшу туралы шешім қа­былдадық және осы бағытты ұстанып ке­леміз, – деп түсіндірген еді Ұлттық Банк төрағасының кеңесшісі Сәбит Ха­кімжанов Zakon.kz-ке берген сұх­ба­тында. 
Ұлттық Банк төрағасының айтуын­ша, теңгенің бағамын қолдан бекіту, тіп­ті қауіпті. Бұл саясаттан біз кезінде са­налы түрде бас тарттық. Осыған бай­ла­нысты ол реттеушінің нақты ұс­та­ны­мын ашып айтып, себебін түсіндірді.
– 2015 жылға дейін біз бағамды қол­дан бекітіп келдік. Бірақ біздің эко­но­ми­ка­лық моделімізге бұл жүйе тиімсіз. Се­бебі біз мұнай бағасына тәуелдіміз, ал оның тұрақсыздығы экономиканың тең­герімсіздігіне әкеледі. Бұл теңгерім­сіз­дік бір-ақ сәтте күрт девальвацияға ұшы­ратады. Мысалы, 2014-2015 жыл­да­ры тұрақсыздықтың өскені соншалық – мемлекет теңгені қорғау үшін 30 мил­лиард доллардан астам резерв жұмсады. Бірақ сол уақытта бұл бағам ешқандай экономикалық немесе нарықтық көр­сет­кіштерге сәйкес келмейтіні белгілі бол­ды. Осы тәжірибеге сүйене отырып, біз бағамды қолдан бекітіп ұстап тұру ашық нарықтық экономикаға қауіпті екенін түсіндік. Мұндай саясат міндетті түр­де девальвацияға алып келеді. Сон­дықтан қазір сарапшылардың кейбірі ай­тып жүрген бекітілген бағам саясаты­на оралу туралы ұсынысты біз қолдамай­мыз, – деді Тимур Сүлейменов. 
Бағамды қолдан бекітудің тағы бір қау­пі – ол елдің экономикалық тәуелсіз­ді­гін шектейді. Егер валюта бағамы бел­гілі бір шетел валютасына байланған бол­са, мемлекет сол курсты ұстап тұруға мін­детті болады. Бұл өз кезегінде дол­ларлануға әкеледі: адамдар және ком­па­ниялар әлсіз ұлттық валютада емес, тұрақ­ты шетел валютасында активтерін сақтауға ұмтылады. 
– Нәтижесінде, экономика, банктер жә­не ірі корпорациялар өздерінің ішкі ше­шімдеріне емес, шетелдік валютаның, яғни АҚШ-тың Федералдық резерв жүйе­сінің ақша-кредит саясатына сүйе­ну­ге мәжбүр болады. Бұл –қауіпті, өйт­ке­ні өзіңнің ақша-кредит саясатыңды бас­қа елдің шешімдеріне тәуелді ету д­ұрыс емес, – деді Ұлттық Банк төрағасы.  
Демек, бағамды қайтадан қолдан ұстап тұратын саясатқа көшу мәселесін реттеуші қолдап отырған жоқ. Олардың түсіндіруінше, «мұндай саясат сырт көзге жағымды көрінеді, себебі бағаны қолдан реттеу тек тұрақтылық орнаған сияқты әсер береді. Бірақ шын мәнінде, асыра бағаланған курс тұрақтылыққа кері әсер етеді: ол тұтынуды, әсіресе импортты арт­тырады, бірақ экономиканың дам­уын тежейді. Бұл елдегі индустрияны құл­дыратады, экономиканың құлшыны­сын жоғалтуына, яғни банкротқа ұшырауға итермелейді». 

«Бұл саясаттан еліміздің жоғалтқаны көп»

Есептейтін болсақ, 2015 жылғы тамызға дейін теңге құнын ұстап тұру үшін Ұлттық қор мен валюта ре­зерв­терімізден 30 миллиардтан астам қар­жат жұмсаған екенбіз. Яғни, теңгені 140-150 теңге деңгейінде ұстап тұру үшін қордан қыруар қаражатты саттық, тіп­ті желге ұшырдық десе де болады. Ал бұл уақытша пайда ғана әкелді.
2014-2015 жылдарға қайтадан ойша ора­лып, валюта бағамын басқару қандай нә­тиже бергенін еске түсіріп көрейік. Бұл кезеңдерді Сәбит Хакімжанов былай сипаттайды:
– Сол уақытта біздің экспорттың ба­­ға­сы күрт төмендеді: мұнай екі есе ар­­­­зандады, металдардың бағасы да құл­ды­рады. Валюта нарығына түсетін түсім азайып, ағымдағы шоттан айтарлықтай үлкен дефицит байқалды. Осылайша, елі­міз шамадан тыс шығынданып жат­қа­ны белгілі болды. Ал бұған дейін біз қар­қынды түрде дамыдық, бірақ мем­ле­кет шығыны кірістен де жылдамырақ өсті. Шығынды қысқарту табысты кө­бей­туден әлдеқайда қиын болып шықты. Экономикалық тұрғыдан да, саяси жа­ғы­нан да. Негізінен, адамдар табыстың өсуін өз жетістігі деп есептейді, ал азаюын Үкіметтің кінәсі деп қабылдайды. Сол себепті біз доллардағы табыстың жо­ғары деңгейін сақтап тұрғандай кө­ріну­ге тырысып, бағамды ары қарай қол­дан ұстап тұрдық және сол үшін ре­зерв­тер мен Ұлттық қордан валюта саттық, – дейді ол.
Төраға кеңесшісінің сөзінше, бұл сая­саттан еліміздің жоғалтқаны көп. Бар­лық жағынан: резервтердің азай­ғанынан бастап экономика шығын­дарына дейін...
– Жалпы, бұл саясаттан еліміздің жо­ғал­т­қаны көп. Ең алдымен, эконо­мика­лық шығындарды меңзеп отырмын, олар қаржылық шығындардан әлдеқайда көп. Нақтырақ айтсам, экономиканың нақты секторы үлкен шығынға ұшыра­ды. Егер бағам мұнай бағасының төмен­деуі­не жайлап әрі уақытылы бейімдел­ген­де, шығын әлдеқайда аз болар еді. Ер­кін валюта бағамын ұстансақ, теңге рубль сияқты 2014 жылғы қараша-жел­тоқсанда-ақ әлсірей бастаған болар еді. Ол кезде рубль де теңгемен қатар жүрді, өйт­кені екеуі бірдей факторларға тәуелді бо­лып, ұқсас фиксалдық саясатқа негіз­дел­ді. Бірақ біз 9 ай бойы резервтерді ша­шып, тұтынуды арттырып, жергілікті өн­дірушілерді қысымға алып, эко­но­миканың бейімделуін тежедік. Став­ка­лар­ды 100 пайыздан асырып, несие беру мен төлем жүйесін толығымен тоқтат­тық. Мұның бәрі әл-ауқатымызды жақсы етіп көрсету үшін ғана жасалды, – дейді ол.
Бағамды қолдан ұстап тұрудың пай­дасыз әрі тым қымбат екені сол кезде-ақ белгілі болған. Себебі Қазақстан мұндай жағдайдан өткен бірінші ел емес.
– Біз халыққа еркін өзгермелі валюта ба­ғамы мен жалған тұрақтылықты ажы­ратуды түсіндіруіміз керек. Әртүрлі бе­кі­тілген бағам түрлері – коридорлар, бай­ланған бағамдар, валюта себеттері, интервенциялар – тек бос уәде. Біз бә­рі­міз тұрақтылықты қалаймыз, сон­дық­тан оны уәде еткен кез келген адамға сенуге бейімбіз. Бірақ мына нәрсені түсіну қа­жет: ондай уәделердің сырты жылтырап тұрғанымен, іші – бос, – дейді Сәбит Хакімжанов.
Яғни, валюта манипуляциялары мем­лекеттің экономикаға араласуының кез келген түрі сияқты жұмыс істейді: олар белгілі бір экономикалық мақсат­тар­ға қол жеткізуге қызмет ете алады, бір­ақ экономиканың ресурстарын тиім­ді пайдалануға кедергі келтіріп, оларды басқа бағытқа бұрып жіберуі мүмкін. Егер резервтер таусылса, валюта бағамын ұстап тұру қиынға соғады. «Валюта ба­ға­мы – нарықтағы баға, ал нарықтағы ба­ғаны бақылауға тырысу ешқашан жақ­сылыққа апармаған. Бұл – дүние жүзі тарихынан белгілі жайт және бұған Қа­зақстанның өз тәжірибесі де дәлел бо­л­а алады».

Басқа елдер неге бас тартпайды?

Сын-қатері көп екеніне қара­мас­тан, мұндай саясат ұстанатын елдер әлі де бар. Бұл – мұнай экс­порт­тау­шыларға да, экономикасы әртарап­тан­ды­рылған елдерге де тән құбылыс. Мы­са­лы, Әзербайжан манатты тұрақты деңгейде ұстап отыр. Дегенмен бұл де­вальвация қаупі жоқ дегенді білдірмейді. Сауд риялы АҚШ долларына байланысты бағаланады. Мұнай бағасы әлемдік на­рықта АҚШ долларымен белгіленеді, сон­дықтан ұлттық валютаны долларға бай­лау арқылы Сауд Арабиясы эконо­ми­калық тұрақтылықты қамтамасыз етіп, сыртқы саудада артықшылыққа ие бола­ды. Сол сияқты Біріккен Араб Әмірліктері де дирхамды АҚШ долларына «байлап қой­ған». Тұрақты бағам саясаты олар­дың экономикасына қолайлы. Са­лыс­тыр­малы түрде алсақ, экономикасы әр­­­­­тараптандырылған, профицитке ие елдер бағамды әлдеқайда сәтті ұстап тұра алады. Мысалы, Дания өзінің кро­насын еуроға байланысты бекітті.
Демек, әлі де болса бас тартпаған ел­дерге бекітілген бағам саясаты белгілі бір деңгейде тиімді болуы мүмкін. Деген­мен сарапшылардың пікірінше, мұндай елдер бұл саясаттың ұзақ мерзімде тиім­ді болатынына күмәнмен қарайды. Көп­те­ген ел икемді шараларды енгізіп, бе­кі­­тілген және өзгермелі бағамдардың эле­менттерін үйлестіруге тырысып жа­тыр. Өйткені экономикалық жағдай өз­герсе, оған валюта саясаты да бейім­делуі қажет. Бұл – елдің ұлттық мүддесін сақтау және жаһандық экономикалық сын-қатерге қарсы тұрудағы маңызды қа­дам.

Андрей Чеботарев, экономист:

Барынша болжауға келетін валюта саясаты қажет

– Бағамды қолдан ұстап тұратын елдер – негізінен өте бай, үлкен ұлттық қоры бар елдер немесе өте жабық елдер. Өйткені экономика неғұрлым үлкен әрі ашық, ал резерв аз болған сайын бекітілген бағам саясатын ұстану мүмкін емес. Арқа сүйейтін ештеңе жоқ, құлдырау кезінде ұстанатын тіреу болмайды. Сол себепті мұндай саясатты мұнайға бай Парсы шығанағындағы елдер ұстанады. Ал біз үшін бағамды қолдан ұстап тұру – тиімсіз саясат. Мұны барлығы жақсы түсінеді. 
Негізінде, мәселе бағамды белгілі бір деңгейде ұстап тұруда емес, мәселе – барынша болжауға келетін валюта саясаты қажет екенінде. Ұлттық Банк сұраныс жағынан да, ұсыныс жағынан да, Ұлттық қор, БЗЖҚ конвертациялары, алтын сатып-алу сату арқылы да барлығын реттеп отыр. Тек осы саясаттың барлығын барынша сенімді, халыққа да, экономика агенттеріне де барынша түсінікті етіп жүргізу керек деп есептеймін. 
 

Қорыта айтқанда, еркін айырбас бағамы, яғни теңгені «еркіндікке жіберу» сұраныс пен ұсыныс негізінде икемді түрде қалыптасуына мүмкіндік береді, сонымен қатар экономикалық жағдайларға тез бейімделуге жағдай жасайды. Яғни,  өз бетінше тіршілік етіп, өз күшімен шыңдалып, өсуі үшін өз еркіне жіберу деп түсінуге болады. Жалпы, әр елдің ақшасы өз экономикасының мүмкіндігі мен қуатынан хабар береді. Кез келген екі елдің экономикасы қатарлас болса да, ешқашан бірдей бола алмайтыны сияқты ұлттық валюталар да бір-бірімен теңесе алмайды. Ал ақшаның құнын ақшамен ұстап тұрудың пайдасынан зияны көп.