Думан Сайфулла: Уағыз-насихат көркем әрі жүйелі болуы керек

Бүгінде қолымыздағы смартфон өміріміздің бір бөлшегіне айналды. Құрылғы құрғырдың бетіне телміріп отырғанда уақыттың, өмірдің зая кетіп жатқанын ескермейміз. Оның үстіне ақпарат тасқынында жазу еркіндігін пайда­ланып, әлеуметтік желіде өзгелерді сынап-мі­неп, ғайбаттап жататындар да аз емес. Мұндай істе ар-намысы қорланғандар сотқа жүгініп, зардабын екі жақ та тартып жатады. Осы орайда әлеуметтік желі әдебі, сөз жауапкершілігі тура­лы ҚМДБ-ның «Уағыз-насихат» бөлімі меңгеру­шісінің орынбасары Думан Сайфуллаға хабар­­ласып, сұрақтарымызға жауап алған едік. 

– Биыл жыл басында Астанада өткен І республикалық уағызшылар форумында «Уағыз-насихат айтудың әдебі мен мәдениеті» тұғырнамасы қабылданды. Енді имамдар халық ара­сында уағыз айтып, жамағатқа адал мен арамды түсіндірген кезде осы тұғырнамадағы ережелерді ескеруі керек болады деп хабарланды. Осы орайда қандай жаңа ережелер қа­былданғанын айтып берсеңіз. 

– Ассалаумағалейкүм! Асыл дініміз исламда уағыз-насихаттың мән-маңызы өте үлкен. Дініміз бен дәстүрімізді қатар алып жүрген ата-бабамыздың мақал-мәтелдерінде, би-шешен, жырау­­­лары­мыздың сөздерінде де қасиетті Құранның аяттарын, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистерін қазақтың дүниетанымына сай, насихат етіп айтқан тұстарды көптеп кездестіріп жатамыз. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде: «Хал­қымыздың дүниетанымына сай дәстүрлі исламды дәріптеу аса маңызды. Оның ғылыми-теориялық негізін дамыту қажет. Өскелең ұрпақтың рухани тәрбиесін назардан тыс қалдыруға болмайды. Шын мәнінде бұл өте маңызды мәселе», – деп айтқан болатын.
Осыған орай Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы биылғы 2024 жылды «Ислам және дәстүр құндылығы» жылы деп жариялады.
Қазақстан мұсылмандары діни бас­қармасының төрағасы, Бас мүфти Нау­­­рызбай қажы Тағанұлы жыл басында бағдарлық баяндамасын жолдап: «Хал­қымыздың дүниетанымына сай дәстүрлі исламды дәріптеу, оның ғылыми-тео­риялық негізін дамыту мәселесі мемле­кеттік деңгейде көтеріліп келе жатқанын жақсы білесіздер. Осындай мәселелер мен бастамаларды ескере келе, діни қызмет аясында 2024 жылды «Ислам және дәстүр құндылығы» жылы деп жариялау туралы шешім қабылдадым. Бұл бастама дәстүрлі дінімізді, ата-бабамыз сан ғасырдан бері ұстанып келген діни жолымызды, төл мәзһабымызды, ұлттық құндылықтарымыз бен қазақы болмысымызды дәріптеуге серпін береді деп сенемін», –деген болатын. 
Ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадисінде: «Дін дегеніміз – насихат» деп айтқан. Насихат дегенді дін туралы хабары бар адам білгенінің барлығын өзгеге айта беру деп түсіну қате. Насихаттың өзінің орны, жүйесі бар. Ислам тарихына назар аударатын болсақ, Пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.у.) қасиетті Құран жиырма үш жылда, белгілі бір жүйемен, кезең-кезеңмен түсірілді. Осыған қатысты Алла Елшісінің (с.а.у.) насихаты да өзіндік кезеңнен, әдістерден, жүйеден тұрды. Мысалы, Мекке кезеңінде Аллаға сенім, иман мәселесі көбірек айтылса, Мединелік кезеңде шариғи үкімдер баяндалды. Насихат айтуда сұраған адамдарға сол адамның қажетіне байланысты түрлі насихат айтты. Бірде өткен қауымдарда болған қиссаларды баяндаса, кей кезде адамның ойлануы үшін мысалдар келтірді, сұрақ-жауап форматында үйреткені турасында хадистер келген. Тақырыптың алуандығына байланысты бірде қатты, кейде жұмсақ, тіпті қалжыңдап айтқан тұстары да болды. Мұның барлығы ислам насихаты белгілі бір жүйеден тұратынын көрсетеді. 
Қазір де дін қызметкерлерінің уағыз-насихаты көркем әрі жүйелі болуды қажет етеді. Сонда ғана ол уағыз-насихатты тың­даушы ғибраттанып, өзін рухани ке­­­мелдендіріп, имани білім деңгейін көтере алады. Ал жүйесіз айтылған уағыз-наси­хатта нәтиже болмайды. Биыл Астанада өткен І республикалық уағызшылар фору­мында «Уағыз-насихат айтудың әдебі мен мәдениеті» тұғырнамасы құжатын қабыл­даудағы басты мақсат – ҚМДБ-ға қарасты мешіттерде уағыз-насихат жұ­­­мыстарының бірізділігін қамтамасыз ету болды. Сонымен қатар уағыз-насихат айтушы дін қыз­меткерлеріне дініміздің құндылықтарын дұрыс бағытта дәріптеу үшін бағыт-бағдар беру, дін қызметерлеріне уағыз-насихат айтудың өзіндік әдісна­­масына мән берудің маңызын көрсету әрі діни уағыз-на­сихаттың моделін қалып­тастыру еді.
Аталмыш тұғырнамада Қазақстан мұ­сылмандары діни басқамасында қызмет ететін дін қызметкерінің уағыз-насихат жұмыстарына қатысты білуге тиісті мә­селелері, әдебі мен мәдениеті көрсетілді. Сонымен қатар уағыз-насихаттың құры­лымы, уағыз-насихат айтушының бойында табылуы тиіс сипаттар, уағыз-насихаттың қағидалары сияқты тақы­рыптар қам­тылған.

– Жалпы, уағыз-насихаттың қан­дай түрлері бар?

– Дінімізде уағыз-насихаттың негізгі екі түрі бар. Біріншісі сөзбен болатын уағыз-насихат, ал екіншісі адамның ісі ар­қылы болатын уағыз-насихат. Яғни, мұ­сылман адам жүріс-тұрысы арқылы, әдебі, көркем мінезділігі, адалдығы, әділдігі арқылы өзгелерге үлгі болуы қажет. Мұның өзі дін тұрғысынан насихат деп танылады. Ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.а.у.) қандай да бір іске бұйырса не қандай да бір істен тыйса, ең әуелі өзі сол іске амал ету арқылы өзгелерге үлгі болатын. Осы себепті ісіміз арқылы бола­тын уағыз-насихат сөзіміз арқылы атқа­рылатын насихаттан да маңызды.
Ал енді қазіргі таңдағы ҚМДБ-ға қа­расты дін қызметкерлерінің атқаратын уағыз-насихатына келсек, оның бірнеше бағыты бар. Аталмыш құжатта сол уағыз-насихат бағыттарына тоқталып, ол уағыз-насихат қалай атқарылуы керек екеніне дейін айтылған.
Атап өтер болсақ, ең әуелі – мешітте айтылатын уағыз-насихат. Оның ішінде аптасына бір мәрте айтылатын жұма уағызы бар. Одан кейін күнделікті бесін және ақшам уағыздары айтылады. Бұл аталған уағыздардың мәтіні ҚМДБ тара­пынан әзірленіп, еліміздегі барлық ме­шіттердегі дін қызметкерлеріне жі­беріледі. Жұма намазының уағызына қасиетті Құран аяттары, Пайғамбары­мыздың (с.а.у.) хадистерімен қатар міндетті түрде ата-бабаларымыздың даналық сөздері, қазақ­тың мақал-мәтелдері, ақын-жырау­лары­мыздың өлеңдері де қамтылады. Дін қыз­меткерлері жіберілген мәтінді көмекші құрал ретінде пайдаланып, қосымша өздері де дайындалып халыққа жеткізеді. 
Сол сияқты мешітте жамағатпен ар­найы жүздесулерде айтылатын уағыз-насихат бар. Бұл уағыз-насихат түрі ме­шітте өтетін арнайы шарада, белгіленген дәрістерде айтылады. 
Қазіргі таңдағы маңызды уағыз-на­сихат жұмыстарының бірі – әлеуметтік желіде айтылатын уағыз-насихат. Әлеу­меттік желідегі уағыз-насихатқа РАНТ, ЖАНТ мүшелері және өзге де өкілдік тара­пынан бекітілген білікті дін мамандары уағыз-насихат жұмысын жүргізеді. 
Неке қию сияқты қуанышты жағ­даят­тарда да имамдарымыз уағыз-насихат айтып жатады. Неке қию рәсімінде, үйлену тойда, өзге де қуанышты жағдайда айты­латын насихаттың мазмұны соған сай, яғни адамдарды сүйіншілейтін, қуанышын арттырып, жақсы әсер қалдыратын дең­гейде болуы керек. Мысалы, «Үйленудің артықшылығы», «Отбасылық міндеттер», «Отбасы бақытының сыры» және т.б. осы­ған ұқсас тақырыптарда уағыз айту. 
Сол сияқты жаназа рәсімінде де дін қызметкері уағыз-насихат айтады. Жаназа рәсімінде уағыз-насихат айтушы қара жа­­мылған отбасын сабырлыққа шақы­ратын, қайғыларының сейілуіне себепші болатын уағыздар айтады. Өмірдің өткінші екенін, дүниеден өтумен адам ғұмыры аяқтал­майтынын байыппен жеткізу. Қайтқан кісіге Алланың мейірімі мен кешірімін тілеп, артында қалған туыс­тарына жиі дұға ету керек екенін дана­лықпен насихаттау. Сондай-ақ жаназа намазынан бұрын насихат айтқанда уа­қытпен санасу.
Құдайы ас-садақаларда да имам­да­ры­мыз уағыз-насихат айтады. Жалпы, құдайы ас-садақалардың бірнеше түрі бар. Мысалы, марқұмның дүниеден өткеніне жеті күндік, қырық күндік, жетпіс күн, жүз күндік не­месе жылдық ас беру. Мұндай ас-сада­қа­ларда уағызшы дін қызметкерінің әде­біне сай киім үлгісінде болып, наси­хатты сол ортадағы адамдардың жағдайына бай­­ланысты айтады. Дүниеден өткен марқұм үлкен кісі болса «Ата-ананың қа­дірі», «Үл­кенге құрмет, кішіге ізет», «Са­лиқалы ұрпақтың дұғасы» сынды тақы­рыптарды таңдайды. Егер марқұм орта жас­тағы не­месе жас адам болса «Дүние тір­шілігінің баян­сыздығы», «Сабыр сақ­тау­дың маңызы», «Марқұмға пайдасы тиетін амалдар» сияқ­ты тақырыптар таң­даған жөн.
Сол сияқты үйлі-баспаланы болғанда, өзге де жақсылық нығметке шүкірлік ретінде немесе жаңбыр тілеп тасаттық бергенде т.б. жағдайлардағы құдайы ас-садақаларда астың себебіне байланысты уағыз-насихат айтылады. 

– Ал әлеуметтік желілерде уағыз-насихат айтқанда имамдар қандай мәселеге назар аударуы керек және ислам этикасының қандай негізгі қағидаларын сақтауы керек?

– Жоғарыда айтып өткеніміздей әлеу­меттік желідегі уағыз-насихатқа РАНТ, ЖАНТ мүшелері және өзге де арнайы бе­кітілген білікті дін мамандары уағыз-на­сихат жұмысын жүргізеді. Әлеуметтік же­лідегі уағыз-насихат барысында келе­сідей мәселелер ескерілуі тиіс:

• Уағыз айтушы дін қызметкерінің киім үлгісіне мән беруі;
• Тақырыпқа алдын-ала жан-жақты дайындалу;
• Білмейтін күрделі діни сұрақтарға жауап бермеу;
• Өзінің жеке пікіріне сүйеніп, пәтуа айтпау;
• Әлеуметтік желі қолданушыларымен қарама-қайшы пікір таласқа, ұрыс-керіске бармау;
• ҚМДБ тарапынан бекітілген пәтуа­ларға жүгіну.

– Әлеуметтік желіде айтқан сөзі үшін әкімшілік, қылмыстық жауап­кершілікке тартылып жатқан аза­маттарымыз да бар. Осы ретте мұсыл­ман қауымы әлеуметтік желіде жа­ғымсыз немесе арандатушылық пікір­лерге қалай жауап беруі керек?

– Әлеуметтік желіде түрлі жағымсыз пікірлер көп айтылып, жазылып та жатады. Көп адам өзіне ұнамайтын, өзі келіспейтін пікірді көргенде оған қарсы пікір жазып, дауласып, белгілі бір әдеп сақтамағандықтан оның арты үлкен дауға ұласып кетеді. Негізі, мұндай мәселелерге білімді де білікті арнайы мамандардың жауап бергені дұрыс. Сонда әрбір сұрақ өзіндік шешімін табады. Ал қарапайым адам өзіне ұнамаса да, терең білмейтін мәселеге кірмегені жөн. Кейде жанашырлық болғанымен, білімнің бол­мауына байланысты бір істі дұрыс жа­сай­­мын деп керісінше бүлдіріп алып жа­татын кездер де орын алып жатады. Сон­­дықтан жауап беруді білім иелеріне қал­дырып, ал қарапайым мұсылман адам­ның теріс істі жүрегімен ұнатпауы шариғи тұрғыда жеткілікті деп танылады. Алла Елшісі (с.а.у.) хадис-шәріпте: «Егер сендердің біреуің теріс істі көрер болса, оны қолымен өзгерт­сін. Кімде-кім олай істей алмаса, тілімен өз­гертсін. Ал кімнің оған да шамасы кел­месе жүрегімен ол істі ұнатпасын», – деген.

– Әлеуметтік желіні ислам құн­дылықтарын тарату үшін қалай тиімді қолдануға болады?

– Ең әуелі адамның бойында үміт оятып, жүрегіне қуаныш сыйлайтын, сүйіншілейтін, рухани жігер беретін насихаттарды көбірек айтқан дұрыс. Ар­дақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Қиын­дат­паңдар жеңілдетіңдер, қорқытпаңдар сүйін­шілеңдер», – деп насихат айтқан.
Алла Тағала қасиетті Құрандағы «Нахыл» сүресі, 125-аятында: «Адамдарды Раббыңның жолында даналық және көр­кем үгіт арқылы шақыр. Әрі олармен көр­кем түрде пікір алмас», – деп айтқан. 
Бұл аятқа мән берсек, Алла Тағала бі­лім­­мен шақыр деп емес, даналықпен ша­қыруды бұйырған. Шариғатта даналық деп әрбір істі өз орнына қоюды айтады. Яғни, әр­­­бір адамға, әрбір ортаға қажетті насихат бола­ды. Діни білімі таяз адам мен діни мағ­лұматы терең адамға бірдей насихат ай­тыл­­­майды. Сол сияқты жас адамға өзінің ті­лінде, үлкен адамға мүлде басқаша түрде жеткізу керек жайттар бо­лады. Уағыз-наси­хатты кімге, қалай, қандай мөлшерде, қа­лай дұрыс айтуды білетін адамды дана деп атайды. Білімді ақпарат дейтін болсақ, сол ақпаратты адамға дұрыс жеткізе білу дана­лық­ты қажет етеді. Аятта біліммен емес, да­­­­на­­лықпен шақыруды бұйыры­луы­ның сы­ры да осында. Сондықтан да ислам құн­ды­­­­лықтарын дұрыс жеткізу үшін дін қыз­мет­керлеріне осындай үлкен даналық қажет.

– Ислам тұрғысынан әлеуметтік желіде белгілі бір мазмұнды жария­лауға тыйым бар ма?

– Уағыз-насихатта «тәдәррудж» де­­ген түсінік бар. Бұл дінді сатылап, адам­ның білімін, деңгейін, дәрежесін ескере отырып жеткізу дегенді білдіреді. Мысалы, арақ ішуге тыйым салу мәселесі алғашқы «Оқы» делінген аят түсе сала ай­тылмаған. Өйткені ол кезде араб халқы арақты өте көп ішетін болған. Ең әуелі арақтың пай­дасынан зияны көп екені айтылды. Кейін­нен намаз оқыған кезде арақ ішуге тыйым салынды. Ал үшінші әрі ең соңғы үкімде арақтың лас әрі оған иман еткен жандар жоламауы қажет екені баян­далып, арақ ішудің харам екені айтылды. Осылай сатылап жеткізілгеннен кейін адамдардың да қабылдауы өте оңай болды. Қазақта мұны: «Мұсылман болу әсте-әсте» дейді. Осы айтылатын тақырыпты қоғам көтере ала ма, жоқ па, міне осы мәсе­лені де ай­тушы адам ескеруі қажет.
Әлеуметтік желі ашық алаң болғаннан кейін кез келген адам өз ойын, пікірін жа­риялап жатады. Әйтсе де, мұсылман адам өзіне де, өзгеге де пайдалы ақпаратты бө­лісіп, зиян алып келетін, адамдар ара­сында келіспеушілік тудыратын мәселе­лерден алшақтаған дұрыс. Мысалы, тек ғалымдар арасында талқылануы керек болған, бір тақырып аясында бірнеше пікір қамтылған тақырыптарды көпшілік арасында бөлісу – көп жағдайда түсінбеу­шілікке әкеліп жа­тады. Әлеуметтік желіге қандай да бір ақпаратты жүктер алдында осы жайтты ескеру қажет. 
Сол сияқты азғындықтың белең алуына алып келетін интимдік мәселелерді бөлісу дұрыс іс емес. Қазір адамның жеке өзіне айтылуы керек осындай мәселені көпке айтып, тіпті оны дінмен байла­ныстырып жататындар бар. Бұл да әрине дұрыс іс емес. 
Сол сияқты мешіт жамағатына ғана арналып айтылған кейбір уағыз-наси­хаттар келген жамағаттар тарапынан теле­фон арқылы түсіріліп алынып, әлеуметтік желіге салып, ол көпшілікке тарап, басы не ортасы жоқ видеоны түсінбей қалып жат­қан жайттар болады. Негізі, уағыз-насихат қандай тақырыпта, не турасында айтылып, қалай аяқталғанын білмей жатып, ой қорытуға болмайды. Мәселенің ақ-қарасын нақты анықтап, мүмкіндік болса уағыздың үзілмей, аяғына дейін ай­тылған нұсқасын тауып барып, ой қо­рыту қажет.
Бұдан өзге дінімізде жеке адамның және қоғамның пайдасы үшін өзгені ғай­баттамау, өсек айтпау, өзгенің сырын ашпау, мақтанбау, денсаулыққа зиян кел­тіретін заттар пайдаланбау деген сияқ­ты тыйым­дар бар. Бұл тыйымдарды мұ­сылман адам өмірде де, әлеуметтік желіде де сақтай білуі қажет.

– Бүгінгі қоғам әлеуметтік желіге тәуелді. Осы ретте онлайн және оф­лайн өмірдің тепе-теңдігін қалай сақтауға болады?

– Әлеуметтік желіге тәуелділік – қазір ең өзекті мәселенің бірі. Жастардың да, үлкен кісілердің де үйде, қоғамдық орын­дарда телефонға үңіліп отырғанын жиі көзіміз шалады. Дін қызметкері болғаннан кейін: «Әлеуметтік желіге тәуелдіктен қалай ажырауға болады?» деп бізден де көп адам сұрап жатады. Мен бұған қатысты мынадай төрт мәселені айтқым келеді:
Біріншіден, шынайы ниет. Әуелі адам баласы қолымдағы телефонды қажетімізге ғана пайдаланып, шамадан тыс қолдануды қоямын деп шынайы ниет ету керек. Хадисте: «Амалдар ниеттерге байланысты әрі әрбір адамға ниет еткені беріледі», – деп айтылған.
Екіншіден, телефонды басқа нәрсеге ал­мастыру қажет. Бір жерге жайғасып, оты­ра қалғанымызда маңызды хат-хабар өтіп кетпеді ме екен деп телефонға үңі­леміз. Одан соң әлеуметтік желінің қызы­ғына кіріп кетіп, шыға алмай қаламыз. Сондық­тан бір жерде отырғанда телефонға емес, қолымызға кітап алып жүріп, кітапқа үңі­луді әдетке айналдырған жөн. Дастарқан басында телефонға қарағымыз келгенде жақындарымызбен сөйлесу керек. Осы­лайша, телефонды өзге істермен алмас­тыруды әдетке айналдырған жөн. 
Үшіншіден, телефонымыздан уақы­тымызды бос кетіретін бағдар­ламаларды, тек қызық үшін қарайтын әлеуметтік желілерді өшіру. Смартфонымызда әлеу­меттік желінің бір емес, бірнешеуі бар. Олардың қажеттісін алып қалып, қажетсіз, уақытымызды зая кетіріп жатқандарын өшіріп тастаған дұрыс. 
Төртіншіден, отбасыңызбен тамақтан­ғанда, кітап оқығанда немесе басқа да маңыз­ды шаруалармен айналысқанда, телефонды алыс жерге қоюды әдетке ай­налдыру керек.
Бұл айтылғандарды бірден орындап ке­ту адамға қиындық туғызатыны анық. Қиын болса да, нәпсімізбен күресу арқылы нә­тижеге қол жеткізуге болады. Шәкәрім Құ­дай­бердіұлының: «Әдетің – мінезіңе ай­на­лады, мінезің – сенің тағдырың», – деп айт­қан сөзінде осындай үлкен мән-мағына бар. 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ