Айнұр Сләмғажы: Ғылымда ағылшын тілі ауадай қажет
Astana IT университетінің ассистент-профессоры
Бүгінде шетелде оқимын, тәжірибе жинаймын деген адамға мүмкіндік көп. Мемлекеттік бағдарламалармен қатар шетелдік ЖОО-лар ұсынатын гранттары да қолжетімді. Статистикаға сүйенсек, еліміздегі жастардың 14 пайыздан астамы шетелде білім алады. Айнұр Сләмғажы – осындай жастардың бірі. Ол Қытайда докторантура бітіріп, жақында «Болашақ» бағдарламасымен Америкаға тәжірибе алмасуға кетеді. Ұзақ сапар алдында білім іздеген жас ғалыммен аз-кем әңгімелескен болатынбыз.
– ҚазҰУ-дың магистратурасын бітіре салып Қытайға докторантура оқуға аттандың. 4 жыл сол жақта білім алып, өзге елдің мәдениеті, салт-дәстүрімен танысып, танымың артқаны анық. Осы уақыт аралығында Қазақстандық білім беру, ғылымды дамыту жүйесінің артық, кем тұстарын бағдарлап үлгерген боларсың?
– Иә, менің ғылымдағы бакалавр, магистратура, докторантураны оқуым үзіліссіз жалғасты. 2016 жылы Пекиндегі Қытай коммуникация университетіне (Communication university of China) докторантураға қабылдандым. Ол уақытта бізде медиа, коммуникация саласын зерттеу әлі қолға алына қоймаған кез. Қазір ғылыми зерттеу әдістері, академиялық жазылым сынды зерттеу саласының негізін қалайтын пәндер 3-4-курс студенттеріне оқытылады. Бұл – өте қуантарлық жайт.
Қытайда негізгі уақытымызды зерттеуге арнадық. Ол жақтағы профессорлардың барлығы шетелдің маңдайалды университеттерінде білім алғандар болды. Сондықтан ғылыми әлеуеті өте жоғары. Мәселен, мен оқыған университеттің шығаратын Global Media and China атты ғылыми журналының процентилі – 92 пайыз, Q1. Бұл – өте үлкен көрсеткіш. Журналға мақала жариялаудың да талабы қатаң.
Қазақстанда ғылымға мемлекет тарапынан көңіл бөліне бастады, бөлінетін қаражат көлемі де артып келеді. Медиа, коммуникация саласы бойынша докторантура бойынша грант саны жыл сайын артып келеді. Дегенмен бұл ғылымды дамытудағы жалғыз шешім емес. Бірінші кедергі, университеттер грант санын игереміз деп, ағылшын тілін білетін кез келген адамды оқуға қабылдауға дайын. Зерттеп жүрген тақырыбы бар, ғылымға шынайы қызығушылықпен келетіндер сирек. Екінші мәселе – оларды дайындайтын профессорлардың тапшылығы. Болашақ ғалымдарға жетекшілік ететін, бағыттайтын профессорлар ғылыммен белсенді айналысатын, жарияланымдары беделді журналдарда жарық көретін ғалым болуы керек. Докторант пен жетекшісінің ғылыми бағыты бір болғаны жөн. Докторанттарда ғылыми жетекші таңдауға мүмкіндік жоқ, өйткені нақты зерттеумен айналысатын, ағылшын тілін меңгерген, ғылыми мақалалары жиі жарық көретін профессорлар аз. Біз қандай нәтижені күтсек, соған сай білім берілуі керек. Әлемдік деңгейдегі журналдарда зерттеу мақаласын жариялауды талап етсек, сондай еңбектері жарияланған ғалымдарды шетелден алдыру көп мәселені шешер еді деп ойлаймын.
– Биыл «Жас ғалым» жобасын жеңіп алып, алыстағы Америкаға тағылымдамадан өтуге бара жатырсың. Жобадан өту қиын болды ма?
– Ғылым саласында алдыма нақты мақсат қоя білгендіктен, жобаға қатысу қиын болды деп айта алмаймын. Ғылыми еңбектерімнің тізімі, ғылыми мекемеде тұрақты жұмыс істеуім, ағылшын тілін еркін білуім жобадан жеңуіме әсер етті. Егер тіл білсеңіз, ғылыммен айналысып жүрсеңіз, өзіңізге не керегін білсеңіз, қиын емес. Бұған дейін Қытайда алған білімім, осыған дейінгі қатысқан ғылыми жобаларым, жарияланған ғылыми еңбектерім бар, соның бәрін ескерді деп ойлаймын. Сондықтан «500 жас ғалым» жобасы Қазақстан ғылымын дамытуға өте тамаша мүмкіндік деп есептеймін. Бұйыртса, АҚШ астанасы Вашингтондағы Джордж Вашингтон университетінде бір жыл тағылымдамадан өтіп келемін.
– Әлемдік тәжірибеде журналистік білім беру саласында ақпараттық технологияға басымдық беріледі. Қазақстанда бұл үрдіс қалай қалыптасып, дамып отыр?
– Осы мәселеге байланысты біз Е.Кәпқызы, М.Ергебеков, Қ.Мысаева, Г.Әшірбекова, А.Еркімбай, Ә.Қамза, Е.Әлімова бірлесіп былтыр күзде Қазақстандық қоғамдық даму институтымен бірге Ashyq syllabus медиа саласындағы үздік білім беру бағдарламаларын талдау атты үлкен зерттеу еңбегін шығардық. Елімізде журналистік білім беретін ЖОО-лар digital заман талабына сай маман дайындауға аз да болса бейімделе бастағаны байқалады. Мәселен, отандық бірқатар университет «Цифрлық журналистика», «Web журналистика», «Жаңа медиа», «Конвергентті журналистика» сынды білім беру бағдарламасы бойынша маман даярлауды бастады. Дегенмен цифрлық медиаға бағытталған бұл білім беру бағдарламаларының міндетті пәндері қатарында ақпараттық технологияға байланысты пәндер өте аз екенін байқадық. Мәселен, өңірлік университеттердің бірінде міндетті пәндер қатарына тек «Мультимедиалық журналистика» пәні енген, ал цифрлық журналистикаға байланысты өзге пәндер тек таңдау компонентіне кірген. Өзіміз білетіндей, таңдау пәнінің оқытылуы екіталай. Сонымен қатар «Дата журналистика» пәні зерттелген 24 жоғары оқу орнының 50 пайызында (12 ЖОО-да) мүлде оқытылмайды. Ал журналистердің деректермен жұмыс істей білуі олардың жаза білуі секілді өте маңызды нәрсе.
Шетелдік университеттерде «Цифрлық медиа этикасы», «Цифрлық медиа және адами қарым-қатынас», «Цифрлық мәдениет», «Цифрлық дәуірдегі адамдардың саулығы туралы ақпараттандыру», «Цифрлық теңсіздік» сынды пәндер оқытылады. Мұндай пәндерді енгізу арқылы университеттер цифрлық дағдыларды үйретіп қана қоймай, болашақ журналистерге ақпараттық технологияның әлеуметтік салдарын зерттеуге мүмкіндік беріп, сыни тұрғыда түсінік қалыптастыруына жол ашады.
Қазір назар аударарлық дүние – жасанды интеллект әлемдік, отандық медиаларда кең қолданысқа ие болып отыр. Дегенмен ол ешқандай университеттің білім беру бағдарламасына енбеген. Биыл бітіретін менің студентім дипломдық жұмысында жасанды интеллекттің медиадағы қолданысын зерттеп жүр. Зерттеу соңында жасанды интеллектті медиада қолдану жайлы этикалық нұсқаулық жасау жоспарымызда бар.
– Жақында шетелдік журналға рецензент ретінде шақырту келгенінен хабардармын. Ғылыми мақаласын шетелдік журналдарда шығара алмай жүрген жастарға қандай кеңес айтасың? Жалпы, рецензент болу үшін не істеу керек?
– Иә, жақында Journal of Eastern European and Central Asian Research басылымы журналға рецензент болуға ұсыныс жіберді. Бір ай бұрын осы журналда мақалам жарияланған болатын. Редакторлар мақаланы рецензияға берерде резенценттің тәжірибесін, жарияланымдарын, ғылыми бағытын ескереді.
Ғылыми еңбегін жариялағысы келетін зерттеуші, ең әуелі сол бағытын, саласын әбден оқып-білуі керек. Яғни, аталған тақырыптағы отандық және шетелдік ғалымдар еңбегін түгесіп оқу, артық-кемшін тұсын түсініп, сыни сараптама жасау, осы бағыттағы журналдарды оқу, оған жариялау талаптарын қарау. Ғылыми жарияланым талаптарына сай етіп жазу (әдебиеттерге шолу, зерттеу әдістері, деректерді жинау және анализ, қорытынды), журналды дұрыс таңдап жіберу жеткілікті.
– Ағылшын тілін білмей шетел ғалымдарын мойындату мүмкін бе? Жалпы, тіл білмеу ғылымда кедергі ма?
– Бүгінде ағылшын тілі ауадай қажет. Әлемдегі ғылыми еңбек түгел дерлік ағылшын тілінде. Мен айтқан қытайлық журналдар да ағылшын тілінде жарық көреді. Шетел ғалымдарымен коммуникация жасау да ағылшын тілінде. Мен биыл шетелдік авторлармен екі кітапқа материал жаздым, біреуі Rowman Littlefield баспасынан, екіншісі Palgrave Macmillan баспасынан шығады деп жоспарланып отыр. Journal of Eastern European and Central Asian Research журналына «Бір белдеу, бір жол» халықаралық ынтымақтастығы жайлы мақаламды жариялаған соң, маған шетелдік редакторлар хабарласып,
Springer баспасынан шығатын кітапқа бір тарау жазуды ұсынды, ол жұмысты қазір уақыт ыңғайына қарай қарастырып жатырмын. Бұл ұсыныс та осы ағылшын тілін білгенімнің нәтижесі дер ем. Ғылым өте қарқынды дамып келеді, оған ағылшын тілін білмей ілесу мүмкін емес.
– «Бір белдеу, бір жол» халықаралық ынтымақтастығының БАҚ-та жариялануы туралы ғылыми зерттеуіңнің нәтижесі қандай болды?
– Менің зерттеуім аталған халықаралық ынтымақтастықтың БАҚ-та жариялануы, оны халықтың қабылдауы жайында болды. Жалпы бізде Қытай еліне қатысты қасаң қағидалар көп. Бұл медианың ақпаратты дұрыс бермеуінен туындайды. «Бір белдеу, бір жол» бағдарламасын ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин алғаш Қазақстанға келген сапарында айтқан. Оның бекер емес екенін, бұл бағдарламадағы Қазақстанның маңызы жайлы барлық ғылыми еңбектерде айтылады. Дегенмен отандық бұқаралық ақпарат құралдарында «Бір белдеу, бір жол» жайлы ақпарат көбінесе қысқа, жаңалық түрінде беріледі. Мемлекет басшысының Қытайға сапары кезінде немесе керісінше Қытай делегациясы келгенде ғана ақпараттар легі көбейе түседі. Дегенмен терең анализ аз. Соған орай халық та бұл бағдарлама жайлы біле бермейді. Мәселен, Кудебаева мен Приманоның зерттеуінен жастардың «Бір белдеу, бір жол» бағдарламасы жайлы хабары жоқ екенін байқауға болады. Сауалнамаға қатысқан студенттердің 60 пайызға жуығы «Бір белдеу, бір жол» жайлы хабарсыз болғандықтан пікір білдіре алмаған.
Қытайға байланысты жаңалықтар экономика, саясат, сауда тақырыбында көбірек, ал мәдени байланыс төмен деңгейде болды. Екі ел басшыларының былтырғы келісімі ғылыми, мәдени байланысқа жаңа дем береді деп ойлаймын.
– Әңгімеңе рахмет!
Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ
