Осы айда ел бойынша коммуналдық қызмет тарифі өсіп, жарық, жылу құны қымбаттағаны байқалды. Баға өсетіні туралы, бұл – «Тарифті инвестицияға айырбастау» атты бағдарлама аясында қабылданбақ шара екені де бұған дейін айтылған еді. Жеті жылға жоспарланған бағдарлама аясында баға жыл сайын осылайша қымбаттай береді. Үкімет осы арқылы өңірлердегі тозған инфрақұрылымды жаңартып, ТКШ саласындағы жалақыны өсірмек.
Тозған инфрақұрылым мәселесі өзекті екені анық. Әсіресе, шалғай жатқан ауылдар мен моноқалалардағы жағдай шынымен алаңдатады. Кейбір аудандардың инфрақұрылымы 100 пайыз тозған. Оларды, жаңартуға, күтіп ұстауға, қызметкерлердің жалақысын өсіруге де қаражат керек. Дегенмен тұтынушылардан түскен ақша нақты осы мақсатта жұмсала ма? Кім-көрінгеннің қалтасында кетпейтініне кім кепіл?
Жақында ғана Екібастұз қаласындағы жылу электр стансасын жөндеуге бөлінген қаражат талан-тараж болып, 1 миллиард теңге жымқырылғаны анықталған болатын. Оның үстіне, ТКШ инфрақұрылымының көбісі жекенің қолында екені тағы бар. Айтпағымыз – халық төлеуін төлейді, бірақ оның қайда, не нәрсеге жұмсалатыны қалай тексеріледі? Тексерілсе, оның нәтижесі халыққа ашық бола ма? Жалпы, бағдарлама бізге не бермек?
Коммуналдық қызмет қымбаттап жатыр
Бұрынғы Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров 30 қаңтардағы Үкімет отырысының қорытындысы бойынша өткен баспасөз мәслихатында биыл коммуналдық қызмет тарифі шамамен қаншаға өсетінін айтқан болатын. Ол бағдарлама жеті жылға жоспарланғандықтан, жыл сайын баға өсетінін де айтқан еді.
– Тариф жыл сайын өседі, өйткені бағдарлама жеті жылға созылады. Орташа есеппен алғанда, кейбір субъектілер мен ТКШ түрлері бойынша тариф шамамен 10-15 пайызға өседі, сонда орташа есеппен 20-30 пайызға қымбаттайды, – деген еді Қуантыров.
Сонымен қатар министр су бағасын көтеру себептерін де түсіндіріп өтті. Оның сөзінше, тариф қымбаттаған сайын азаматтар үнемдеуді үйренеді.
– Бұл субъектінің қуатына байланысты. Сондай-ақ судың тарифі де өте төмен. Былтыр мен Батыс Қазақстан облысында болдым. Онда судың бір текше метрі – 44 теңге. Әрине, осыдан кейін су тиімсіз пайдаланылады. Мысалы, сіз моншаға барсаңыз, онда судың текке ағып жатқанын көресіз. Оны өшіру керек. Өкінішке қарай, үнемдеу жоқ. Өте маңызды ресурс болғандықтан, суды үнемдеуіміз керек. Тариф өседі. Бүгінде суға 200-500 теңге төлейміз. Сондықтан тарифті біршама көтеруге болады. Олай істемесек, үнемдей алмаймыз, – деген еді бұрынғы министр.
Сондай-ақ мердігерлер мен құрылыс ұйымдары бәрін жаңартып үлгеруі үшін тарифтерді біртіндеп көтеру жұмыстары жүргізілуде.
Былтыр да коммуналдық қызмет 30 пайызға қымбаттады. Бұрынғы Үкімет басшысы Әлихан Смайылов шілдеде тарифтер қымбаттайтынын ашық айтқан болатын. 10 пайыздан 30 пайызға дейін қымбаттату – ұстамды тариф екенін, онсыз коммуналдық инфрақұрылымның сапалы жұмысын қамтамасыз ету және оны жаңғырту мүмкін емес екеніне де тоқталған.
– Тариф мәселесінде біз барлық жақтың мүддесі ескерілетіндей шешім шығаруымыз керек. Яғни, саланы дамыту қажеттілігін де, халықтың мүмкіндігін де ескеруміз қажет, – деген болатын бұрынғы Премьер-Министр. Әлихан Смайылов стансалар, коммуналдық кәсіпорындар іс жүзінде 3 жылдан аса уақыт табыссыз жұмыс істегенін, сондықтан жөндеу жұмыстарына қаржы салмағанын да алға тартқан еді.
– Қаражат салынса да, ол қарыз алу арқылы немесе мемлекет есебінен жүзеге асырылды, ал энергия объектілерін жөндеу құны ондаған есеге қымбаттап кетті. Металл мен құбырлар, арматура мен электротехникалық бұйымдардың және басқа да жабдықтардың бағасы айтарлықтай өсті. Жалақының аздығына байланысты білікті мамандар энергетика саласынан кете бастады. Кәсіпорындар оларға тиімді жұмыс жағдайын ұсына алмады, –деп нақты мысал келтірген болатын.
«Қалған 40 мың теңгеге қалай өмір сүруге болады?»
Дегенмен бұрынғы Үкімет басшысы «ұстамды» деп атаған баға өсімі бәріне бірдей жеңіл тимейтіні анық. Ол тарифтің қымбаттауы жағдайы төмен отбасылардың табысына әсер етпейтінін, бұл мәселе жан-жақты пысықталатынын сол кезде айтқан. Бұрынғы Үкімет басшысының айтуынша, жергілікті бюджет қаражаты есебінен аз қамтылған отбасыларға коммуналдық қызметтерге ақы төлеу үшін көмек беріліп отыр.
– Ол коммуналдық қызметтерге жұмсалатын шығыстар отбасының ай сайынғы орташа жиынтық табысының 10 пайызынан асып кеткен жағдайда төленеді, – деп сендірген еді. Кейіннен бұрынғы Экономика министрі Әлібек Қуантыров та осы мәліметті айтқан болатын.
Дегенмен жақында ғана, бір апта бұрынғы Мәжілістің жалпы отырысында депутат Құдайберген Бексұлтанов осы әлеуметтік көмекті халық уақытылы, тіпті мүлде ала алмай отырғанын айтып, нақты шағымнан үзінді де оқып берген болатын. Депутаттың сөзіне сүйенсек, ел тұрғындарының көбі «коммуналдық қызмет ақысын төлеуге көп қаражат жұмсаймыз» деп шағымданған. Табысы орташадан төмен азаматтар, атап айқанда, халықтың әлеуметтік осал тобына жататын аз қамтылған отбасылар, зейнеткерлер, мүгедектер, қиналып, көмек сұрап отыр.
– Зейнеткердің хатын оқып берейін. «Мен зейнеткермін. 1 бөлмелі пәтерде тұрамын. Ол үшін 15 мың теңге сомасында коммуналдық қызмет үшін түбіртек келеді. Мен 56 мың теңге мөлшерінде ең төменгі зейнетақы аламын. Қарапайым арифметика бойынша мен табысымның 30 пайызын коммуналдық қызметке төлеймін. Енді қалған 40 мың теңгеге қалай өмір сүруге болады? Дәріге жеткізейін бе, әлде, бағасы аспандап тұрған азық-түлікке ме? Құрметпен, Генадий Александрович». Міне, уақытында әлеуметтік қолдау көрсетілмейтін аймақтардағы нақты жағдай осындай, – деді депутат.
Аталған санатқа жататын азаматтар коммуналдық қызметке ақы төлеу үшін жүйелі негізде мемлекеттен «тұрғын үй көмегін» алады. Алайда тұрғын үй көмегін тағайындаудың жаңа қағидаларының күшіне енуіне байланысты Министрлік аз қамтылған отбасыларға әлеуметтік қолдау көрсету тәртібін өзгертті. Оның салдары мынадай болып отыр:
– Жаңа ережелерге сай төлем алушы өткен тоқсанда тұрғын үй көмегін тағайындау үшін шотын ұсынады. Яғни, отбасы алдымен шығынды өтеуге тиіс, содан кейін ғана тұрғын үй көмегін әр тоқсанда өтініш берушінің шотын көрсету арқылы ала алады. Салдарынан тұрғын үй көмегін алушылар коммуналдық қызметті уақытылы төлей алмайды, өсімпұл төлеуге міндеттеледі, – деді депутат.
Құдайберген Бексұлтановтың айтуынша, бір ғана Қарағандының өзінде мұндай төлемді алушылардың саны бірнеше мың.
– Осы ережені дайындаған шенеунік не ойлағаны мен үшін түсініксіз. Тұрғын үй жәрдемақыларын алушылардың негізгі санаты – зейнеткерлер. Олардың «қызметті уақытылы төлей алмаймын» деп алаңдайтын егде жастағы адамдар екенін ескеру қажет еді, – деді ол.
Сонымен қатар депутат бұл көмекті алар кезде қиындықтар барын айтты. Нақтырақ айтқанда, көмектің осы түрін алуға өтініш берген кезде тетік күрделене түседі, салдарынан бас тартуға не қайта өтініш беруге тура келеді. Мысалы, егер отбасында екі зейнеткер болса, тағайындауға өтініш берген кезде отбасының басқа мүшесі ЭЦҚ көмегімен өтінішке келісуге тиіс. Тұрғын үй көмегін тағайындау жөніндегі уәкілетті орган үшін қажеттілікті, есептерді қалыптастыру көзделмеген және төлеу үшін функция жоқ.
Депутат қолданыстағы ережелерге тұрғын үй көмегін тағайындау және ұсыну мерзімдерін түзету бөлігінде бұрын «мөлшері мен тәртібін жергілікті өкілді органдар айқындаған» өзгерістер енгізу және аталған мәселелер шешілгенге дейін Министрліктің осы бұйрығын уақытша тоқтата тұруды ұсынды.
Инфрақұрылым қаншалықты тозған?
Тарифтерді көтергеннен түскен ақша инфрақұрылымды жаңартуға жұмсалады. Осылай деген Әлихан Смайылов 2023 жылы 6 мың шақырым инженерлік желі жөнделетінін, алдымен оған жаңартуды қажет ететін, әбден тозығы жеткен инфрақұрылым объектілері кіретінін айтқан болатын.
– 25 мың шақырымнан астам қараусыз жатқан коммуналдық желілер монополистерге беріледі. Олар осы желілерді ретке келтіруі керек. Өзгерістің бәрін азаматтар сезінуге тиіс, – деген еді ол.
Шынында да, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығындағы инфрақұрылымның жағдайы өте күрделі екенін көріп отырмыз. Оны былтыр Маңғыстау атом энергетикалық комбинатында болған апаттан да анық байқадық. Апаттың салдарынан Маңғыстау және Атырау облыстары жарықсыз қалды. Екі өңірдегі ірі өнеркәсіп орындары айтарлықтай зардап шекті. Олардың көпшілігі 2 тәуліктен артық жұмыс істемей тұрды. Атыраудағы мұнай өңдеу зауыты тек үшінші тәулікте іске қосылды. Жел соқса, жарығы жалп ететін ауылдар тұрмақ, жақында Астананың өзі бір кеш бойы тұтас жарықсыз қалды. Өткен жылыту маусымы да шұғыл шешуді қажет ететін проблемалардың көп екенін көрсетті. Инфрақұрылымның көбі өткен ғасырдың ортасынан бері жұмыс істеп келеді.
Ресми мәліметтерге сүйенсек, былтыр жылумен жабдықтау саласында 27 кәсіпорын бойынша тозу деңгейі 65 пайыздан асқан. Желілердің тозуы 58 пайыздан 55 пайызға төмендеп, 2024 жылы қызыл аймақтан 6 кәсіпорын шығады деген жоспар да айтылды.
Ал электрмен жабдықтау саласында 19 кәсіпорынның тозу деңгейі 70 пайыздан асады. Оның ішінде 16 кәсіпорынға инвестициялық бағдарламалар бекітілген. Аталған салаға былтыр 92 млрд теңге инвестиция құйылатыны айтылды. 2023 жылы желілердің тозуы 64 пайыздан 62 пайызға дейін төмендейді деген болжам болды.
Сондай-ақ сумен жабдықтау саласында 15 кәсіпорынның тозу деңгейі 70 пайыздан асады. Оның ішінде инвестициялық бағдарламалар 13 кәсіпорын үшін бекітілген. Аталған салаға былтыр 29,5 млрд теңге инвестицияланған.
Су бұру саласында да 26 кәсіпорынның тозу деңгейі 70 пайыздан асады. Оның ішінде 23 кәсіпорынға арналған инвестициялық бағдарламалар бекітіліп, 15,3 млрд теңге инвестиция құйылған.
Былтыр KPMG компаниясының халықаралық консультанттары да электрстансаларына техникалық аудит жүргізген болатын. Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев министрлік электрстансаларының техникалық аудитін аяқтағанын, халықаралық консультанттары барлық электрстансаларына барғанын айтқан болатын.
– Біз өткен жылы аудит жобасын аяқтадық, тіпті біздің қатысуымызбен осы мәселе бойынша ресми баспасөз мәслихаты да өтті. Онда электрстансаларының техникалық жай-күйі, сондай-ақ оларды қалпына келтіру және одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы, ЖЭО техникалық аудитінің қорытындылары жайында ақпарат берілді. Негізгі міндет Үндістандағы әріптестерімізге жүктелді және біз оларды процестерді ұйымдастыру тұрғысынан қолдадық, – деді компанияның баспасөз қызметі сұрағымызға берген жауабында.
Техникалық аудит нәтижелері бойынша энергетикалық қазандықтардың 62 пайызы, турбиналардың 58 пайызы ауыстырылуы керек екені анықталған. Қуат ауыстыруға қажетті көлем – 2,5 мың МВт.
Қаржыны кім қадағалайды?
Energyprom.kz дерегінше, жалпы, 2023 жылдың екінші тоқсанында бағдарламаны іске асыру аясында Ұлттық экономика министрлігі 1 шілдеден бастап тарифтер мен инвестициялық бағдарламаларды өзгертуге ТМС-дан 212 өтінімді мақұлдаған. Сонымен қатар электр энергиясын өндіру тарифінің өсуі (27 пайыз), кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысының өсуі (50 мен 100 пайыз аралығында), тауарлық газдың көтерме бағасының өсуі (12 пайыз) және стратегиялық тауарлардың – көмір, мазут, жағармай және басқа да қосымша факторлар болған. Осы ретте, тарифтің өсімі орынды деп қорытындылапты сарапшылар.
Сондай-ақ қаражатты мақсатты пайдаланудың ашықтығын қамтамасыз ету бойынша нарыққа қатысушылардың қосымша міндеттемелерін енгізу мақсатында заңнамаға түзетулер пысықталып жатқанын да жауаптылар айтқан болатын.
Мәселен, бұрынғы Экономика министрі Әлібек Қуантыров қолданыстағы «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы шеңберінде Е-монополист электрондық базасы арқылы барлық инвестициялық бағдарламаларға мониторинг жүргізіліп жатқанын айтқан еді. Оған жылу, энергия желілері, сумен жабдықтау және су бұруға жауапты табиғи монополиялар субъектілері кіреді.
Дегенмен сарапшылар бағдарлама аясында бөлініп жатқан қаражатты қадағалауда барынша қырағылық керек екенін айтады. Себебі тариф қаражатынан бөлек, жыл сайын салаға айтарлықтай көп ақша бөлініп жатыр.
Абзал НАРЫМБЕТОВ,
энергетика саласының сарапшысы:
Жемқорлықтың жолы кесілмесе,
мәселе шешілмейді
– Жемқорлықтың жолы кесілмесе, қанша ақша бөлінсе де, тиімсіз жұмсалады. Негізі, жылына 180 миллиард теңге бөлінеді. Биыл, қателеспесем, 316 миллиард теңге ЖКХ-ға, 180 миллиард ЖЭО-ні жаңарту және модернизациялауға бөліп жатыр. Ол ЖЭО-ге онсыз да жылына осынша ақша бөлінеді. Оған қоса, 316 миллиард БЖЗҚ қаражатын бөліп жатыр.
Мәселе ақшада емес, мәселе проблемалардың азаймауы, қанша ақша бөлінсе де, ақаудың азаймауы. Жылда қағаз жүзінде модернизация жасадық, ауыстырдық дейді. Дегенмен жылда бір мәселе шығады. Неге? Себебі біріншіден, ақша өзінің мақсатты бөлінген жағына жұмсалмайды, екіншіден, тиімсіз жаратылады, үшіншіден, қағаз жүзінде аяқталды деп ресми құжат жүзінде тапсырады. Ақшаны бақылайтын, қадағалайтын, сапасын тексеретін бір орган болуы керек деп ойлаймын. Ақшаны бөлетін Қаржы министрлігі, Үкімет, оны игеретін жергілікті әкімдіктер, ал тексеретін кім? Міне, осы мәселені назарға алу керек.
Қорыта айтқанда, сарапшылар да, Үкімет те тариф аса қатты қымбаттамағанын, барлығы орынды екенін айтуда. Ал кей азаматтар қалған ақшаға қалай күн көреміз деп бас қатырып отыр, себебі оларға қолдау көрсететін бағдарлама толық жұмыс істеп тұрған жоқ. Үлкен дүниелер жоспарланып, көп уәде беріліп отырған бағдарламаның айналасында айналып жатқан қаражаттың сұрауы да, есебі де болуы керек екені даусыз.