Халық – мемлекеттің негізі десек, сол халықтың азаттығы үшін басын бәйгеге тігіп, қиын шақта қол бастап еліне қорған болған ерлердің есімі − тарих үшін де, ұлт үшін де әрқашан ардақты!
Ғасырлар бойы талай қиындықты бастан кешкен − дербес ел болған, замандар аласапыранында азаттығынан айрылып жатқан болса да, ХХ ғасырдың соңында азат елге айналып, аты күллі әлемге белгілі болып отырған Тәуелсіз Қазақстан Республикасының осы күнге дін аман жетіп отырғаны − ұлтымыздан шыққан ардақты хандар мен би-батырлардың арқасы.
Ұлттың да, мемлекеттің де тірегі − халық, бірақ сол халықтың басын біріктіріп, бір мақсат жолына жұмылдыра білгендер − тарихи тұлғалар. Сондықтан қайсы елдің тарихына қарасақ та, заман дауылы соққан сын сағатта көпке басшы болып, елдің, халықтың сақталып қалуына үлкен жауапкершілікпен қарап, барлық қиындықты өз мойнына алған ерлердің аты алтын әріптермен жазылады.
Ресми тарихи факт бойынша 1465 жылы Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығы − 1847 жылы қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлы қаза тапқанша төрт ғасырдай тәуелсіз ел ретінде тарихқа таңбаланды. Бірақ Патшалық Ресей жерінің көп бөлігін жаулап алып хандығын құлатқанымен, басқыншылардың билігіне елдің қарсылығы тоқтай қоймады. Ол әрине, халық көтерілістері. Соның ішінде Қазақ хандығы толық күйрегеннен кейінгі ең ірі көтеріліс − Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған халық көтерілісі болды.
Жанқожа батыр үш елдің басқыншылығына қарсы күресті: Хиуа хандығы, Қоқан хандығы және патшалық Ресей басқыншылығына қарсы.
Жанқожа батыр бастаған көтерілістің себептері мен салдары
Сыр бойындағы халық бұрын Хиуа, Қоқан хандықтарынан зор зардап шегіп келді. Ол хандықтар Сыр бойы шаруаларына салық салып, бағынышта ұстағысы келді. Қарапайым халыққа зорлық-зомбылық жасаған олар өздеріне бағынғысы келмейтін қазақ ауылдарын шапты, үйлерін өртеді, малдарын айдап, өлтіргенін өлтіріп, өлтірмеген адамдарын тұтқындап әкетіп отырды. Міне, осындай − елдің өзгелерден көрген жәбір-жапасын жастайынан көріп өскен, ерлігіне бола ел батыр атап кеткен Жанқожа Нұрмұхаммедұлы жас кезінен оларға қарсы жорықтарға қатысып, кейінірек елді өзі бастап шығып, халқын өзгелердің зорлығынан қорғады.
1830 жылдардан бастап Хиуа хандығының Сыр бойы халқына жасаған басқыншылығына қарсы халықты бастап, Арал теңізіне жақын орналасқан елді олардың шапқыншылығынан құтқаруға бел шешіп күреседі. Мәселен, оның жасақтары 1835 жылы Хиуа хандығының тұрақты әскеріне қарсы соғыс жүргізіп, сол хандықтың өкілі, елден алым-салық жинап отырған Бабажанның бекінісін басып алады да, өзін жазалайды. 1842-1843 жылдары тағы да Хиуа хандығының Сыр бойына салған екі бекініс қорғанын қиратып, оларды елден қуып шығады.
Жанқожа орыс империясына қарсы күрескен қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлымен бірге Қоқан хандығының Сырдарияның төменгі жағына орналасқан бірнеше әскери бекінісін қиратады. 1845 жылы сол бекіністерді қалпына келтіруге жіберілген 2 мың адамнан тұратын оңтүстік жақтан келген басқыншылардың әскерлерін талқандайды.
Ұзақ уақыт бойы Хиуа, Қоқан хандықтарының басқыншылығынан зардап шеккен халқын қайтсем де бейбіт өмір сүруге жеткізем деп талпынған Жанқожа батыр Сыр бойына патшалық Ресей әскери бекіністерін сала бастағанда олармен дұрыс қарым-қатынас орнатқысы келді, Хиуа хандығы экспансиясынан құтылу үшін орыс әскерилерімен тіл табысып, олармен бірге хиуалықтарды өзі өскен мекеннен қуып шығып, біршама тынышталғандай болды. 1847 жылы орыс әскерімен бірігіп хиуалықтарды жеңген Жанқожа жасағы олардың халықтан алып кеткен 3 мың түйе, 500 жылқы, 2 мың сиыр, 52 мың қойды қайтарып алады.
Сөйтіп, орыс империясының Сыр еліне келіп орнығып жатқан әскери әкімшілігімен бейбіт қатынаста болған Жанқожа қажет кезінде олардан әскери көмек алуға, өзіне қарасты рулардан салық алуда жеңілдіктер жасауға, солайша халықтың тыныштығын сақтауға тырысты. Кезегінде орыс әскери губернаторы да батырмен келісімге келіп, жергілікті халықтан түтін салығы мен жүк тасу үшін түйе алудан өзге ештеңе талап етпейтініне уәде берді.
Дегенмен Хиуа хандығы Жанқожа қорған болып отырған елге тонаушылық жорықтарын тоқтатпады және Сырдария мен Арал маңына орнығып алған Ресей билігі де күшейіп алған соң екі арадағы келісімдерді бұзып, жергілікті қазақтарға тізесін батыра бастады. Алым-салықты да көбейтті. Мәселен, алғашқы кезде әр үйден 1 сом 50 тиыннан салық алса, кейін оны екі есеге көбейтіп жіберді. Мұнымен тұрмай жергілікті халықты әскери бекіністерге баратын жолдарды күтуге, көпірлер салуға, су арналарын тазалауға жегіп, тегін жұмыс істететін болды. Сырдария қазақтарын Райым және Қазалы бекіністерін салуға мәжбүрлеп, Ақмешіттен (Перовск) Орынборға жүк тасуға қажетті көлікпен тегін қамтамасыз етуге міндеттеді. Бұдан соң Орынбордан алдымен 30-ға жуық казак-орысты көшіріп әкеліп, Сыр бойына орналастырып, жергілікті халықтың егін егіп келген жерлерін соларға әперіп, қазақтарға ашық түрде зорлық көрсете бастайды. Осының кесірінен көшіп келген қарашекпендерге жер босатылып, Ақирек, Ақбай тәрізді шұрайлы жерлерде отырған 3 мың қазақ үйі Сырдың арғы бетіне күштеп көшірілді.
Бұл – бұл ма, өздерінің билігіне мастанған басқыншылар тіпті, кей жағдайда адамшылыққа жатпайтын қатыгездіктер жасап жатты. Соның бірі туралы Жанқожа көтерілісі хақында 1894 жылы «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» атты тарихи очерк жазған И.Аничков былай дейді: «Орыстардың Сыр бойын жаулап алуына белсене атсалысып, қазақ жұртшылығын басқаратын башқұрт офицерлері қазақтардан алым-салықты белгіленген мөлшерден артық алып, олардың қыздарын зорлап, абыройларын төгеді. Оған қоса №1 фортты салып жатқанда орыс солдаттары үш қазақты қол-аяғын байлап, кірпіш күйдіріп жатқан пешке тығып, тірілей өртеп жібереді» («Ел қорғаны – ер Жәкем», Алматы, 2012 ж. 30-бет). Бұл енді адам шыдауға болмайтын қорлық еді. Міне, осыдан соң халықтың ашу-ызасы шегіне жетіп, ел Жанқожаның маңына жинала бастайды. Сөйтіп, 1856 жылдың қарлы желтоқсанында Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр бойы шаруаларының көтерілісі басталады. Бұл жайында басқа емес, сол кезде Қазалы бекінісінің коменданты болған майор Леонид Булатовтың өзі: «Қазақтардың орыстарға қарсы дұшпандық әрекеттеріне түрткі болған жайлар, нобайлап айтқанда мынау болып келеді: қазақтарды құлдық жұмыстарға пайдалану, оның үстіне тілмәш Ахмеровтың қолтығының астына кіріп алған, сыпырылысып жатқан, басымен кеткен старшындардың қазақтарға жасаған қысымдары мен заңсыз алым салықтары» деп жазған (ЦГИА.УзССР. 105 по.
1 д.17). Бұл әрине, жұмсартып айтқан шындық, шын мәнінде архивтік деректерде бұдан да сорақы жайттар кездеседі.
Сөйтіп, орыс империясының мұздай қаруланған әскеріне қарсы соғыс қарулары жоққа тән шаруа қазақтардың көтерілісі басталды. Соғысушы екі тараптың қаруланудағы айырмашылығына қарасаң, қазақтар қорлықтан өлімді артық көріп шыққаны анық көрінеді.
1857 жылдың 9 қаңтары. Қыстың аязды күні, жер көк тайғақ, мұз. Көтерілісшілердің арасында бірен-саран шиті мылтық ұстағандары бар, негізінен көпшілігінің соғыс қаруы ретінде алып шыққаны − садақ, найза, темір айыр... Мінген аттары, өгіздері арық. Біраз адам тіпті жаяу жүр. Ал қарсы тарап − патшалық Ресей әскері бір зеңбірек, екі ракеталық станок, 54 штуцермен қаруланған, құрамында 300 аттылы казак, 320 жаяу әскер, башқұрт отряды мен орысқа жанын жалдап жүрген қазақ сұлтаны Ермұхаммед Қасымов бастаған 500-дей адам. Саны жағынан көп болғанымен, мұздай қаруланған әскерге шаруалардың төтеп бере алмайтыны өз-өзінен белгілі. Көтерілісшілердің хабарын естіген соң Арал флотилиясының капитаны Бутаков «Перовский» әскери кемесін қалаға жақын жерге әкелген. Кеме палубасының маңдайына зеңбіректі орналастырды. Бұған және Ырғыз бекінісінен 60 атты казак, 20 жаяу әскер қосылған. Мұншама қарулы әскермен қарапайым қарусыз халық соғысып жеңіске жете ала ма?
Сөйтіп, таңертеңгі сағат 9-да қалың тұман ашылғанда Арықбалықта екі жақ бетпе-бет келіп соғысты. Көтерілісшілер жақындағанда оларды жазалаушылар отряды өздеріндегі бар қарумен − мылтықпен, зеңбірекпен атқылады.
Көтеріліс басталардан бұрын Жанқожаның жанында 1 500 сарбаз болса, көтеріліс басталар сәтте оның саны 5 мыңға жеткен, бірақ қарусыз немесе қаруы соғысуға жарамсыз халықтың мұздай қаруланған әскерге не істей алушы еді?
«Осы 1857 жылдың 9 қаңтарына дейін көтерілісшілерге 205 снаряд тасталып, әртүрлі от қарулардан 3 221 оқ атылған болса, екі жақ шайқастың шырқау шегі – тек 5 қаңтар мен 9 қаңтар аралығында зеңбірек добы, картечь, ракета, штуцер, пистолеті бар, барлығы – 5 986 оқ жұмсалды. Бұлардың қанша қазақты қыршынынан қиып, баудай түсіргенін шамалай жатарсыз.
Қазақтар өліктер мен жараланғандарды ұрыс даласынан дереу алып кетіп жатты, ал орыстардың өлік санарлық мұрсалары болған жоқ.
...1857 жылдың 9 қаңтарында осы Арықбалық шайқасында жарақаттанған орыс солдаттары мыналар: урядник Матвей Бакалдин, оң жақ қолтығына найза тиген, жарақаты жеңіл; казак Филимон Лапухин, найза оң қабырғасына қадалған, жарақат жеңіл; казак Иван Черныш, найза сол жақ қабырғасын сөккен, жарақаты жеңіл; казак Никита Цыганов, найза оң жақ самайына тиген, бұл да жеңіл; казак Филип Петров, мылтық оғы қақ маңдайдан тиген, миы шайқалған. Лекарь бұның жазылып кетуі екіталай деп есептейді, демек өлгенге қоялық.
Осы мағлұматтардан-ақ жаужүрек жігіттердің қарша бораған оқтан тайсалмастан ұрысқа қолма-қол түскендері көрініп тұр». (Молдахмет Қаназ, «Ошақ басындағы ойран», «Жас Алаш» газеті, 02 Ақпан 2024).
Соғыс барысында «өлсем халқым үшін шейітпін» деп қан майданның ортасында жүрген Жанқожа батырдың атына оқ тиіп, өзі жарақаттанған. Бірақ қарт батырды көтерілісшілер аман алып шығып, 5 шақырым жердегі көтерілісшілер қосына апарып сақтап қалады.
Көтерілісшілер тең емес соғыста жеңілді. Бірақ олар елдің намысы үшін қан майданға шығып, ерлік жасады. Бәрінен бұрын оларға жасы 80-нен асса да, еліне қорған болған Жанқожа Нұрмұхаммедұлының қол бастап, әділетсіздікке қарсы шыққаны дем берді.
Көтеріліс жеңіліс тапқан соң жазалаушы отряд бейбіт ауылдарды талқандады, киіз үйлерін өртеп, адамдарын қырып, малдарын айдап әкетті.
Көтерілістен ел босып кетті, халық Хиуа хандығына қарасты Дәуқара өңіріне ауды. Солардың арасында Жанқожа да болған еді. Бірақ кейін ауған жұрт еліне орала бастаған шақта туған жерін бетке алған батыр 1860 жылдың көктемінде елге келе жатқанда Сұлтан Елікей Қасымов бастаған патша әкімдеріне жанын сатқандар батырды қоршауға алып, ол төбе басына шыққанда алыстан мылтықпен атып өлтіреді. Кейін батырдың сүйегі сол жерге қойылады. Ал батыр өлген соң оның сауыт-сайманын орыс генерал-губернаторына тапсырған Ақсақал деген кісіге қылыш пен үскірік (свисток), Сейілге насыбай салатын шақша сыйға беріледі. Сөйтіп, ғұмыр бойы елін қорғаған батырдың қанын төккен сатқын қандастары тым арзан «сый-сияпат» көріпті.
Дегенмен Жанқожа Нұрмұхаммедұлы халқының есінде ел қорғаны ретінде мәңгі қалды және оның азаматтық тұлғасы мен ерлігі ол дүние салған соң-ақ ұзамай дәріптеле бастады.
Кеңестік кезеңде айтуға тыйым салынып, қазір лайықты бағаланбай отыр
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы − халық арасында ел қорғаны, әділдіктің жақтасы, ар-намысына кіршік түсірмеген ерекше тұлға ретінде екі жарым ғасырдан бері дәріптеліп, елдің сүйіспеншілігіне ие болып келеді. Ол туралы ел ішінде айтылатын аңызға бергісіз әңгімелер де көп.
Жанқожа туралы деректер ол дүниеден өткен соң ұзамай хатқа түскен. Ең алдымен орыс ғалымы, археолог және этнограф Иван Васильевич Аничков (1863-1921) жазған. 1888 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыс тілдері факультетін бітірген ол кезінде «қазақ халқы Ресейдің қол астына қарағанда оның тағдырын осыншама назардан тыс қалдыратындай ешбір жазығы жоқ еді» деп орыс отаршылдығын сынаған еді. Қазақ даласының бірнеше жерінде болған ол батыр туралы ел арасында оның көзін көргендердің әңгімесін жазып алып, 1896 жылы «Қазан университетінің ғылыми жазбаларында» «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедов» атты очеркін жариялады. Сонымен қатар ол 1893 жылы Мұсабай жыраудың «Жанқожа батыр» деген дастанын жазып алған, бұл шығарма елімізде тұңғыш рет 1926 жылы «Жаңа мектеп» журналында басылған.
Бұдан өзге ертеректе жазылып, бірақ кеңестік кезеңде жарияланбаған жыр-дастан «Ел қорғаны ер Жәкем» (Құрастырғандар М.Қаназ, С.Қалуов, Алматы, 1912) деген кітапта және «Бабалар сөзі» атты сериямен шыққан жүзтомдықтың 62-томында басылып шықты.
Кеңестік кезеңнің алғашқы жылдарында Жанқожа туралы бірді-екілі тарихи жырлар кітаптарға кірген («Қазақ әдебиетінің тарихы», ІІ том, Алматы, 1945).
Сол сияқты Жанқожа батыр бастаған Сыр бойындағы шаруалар көтерілісі жайында 1940 жылы А.Якунин, В.Шахматовтың «Восстания в Казахстане в 50-х годах ХІХ в» деген мақаласы (Известия Казахстанкого филиала Академии наук СССР, вып.1, 1940, стр. 71-93) жарық көрсе, 1949 жылы Тілеуқажы Шойынбаевтың «Восстание сыр-даринских казахов под руководством Джанкожи Нурмухаммедова (1956-1857)» деген монографиясы басылып шықты. Әділін айту керек, сол тұста Т.Шойынбаевтың бұл кітабы Жанқожа бастаған шаруалар көтерілісі туралы маңызды еңбек еді. Дегенмен сол тұстағы солақай саясат кітаптан саяси кемшілік іздеп, оны ғылыми айналымнан алдырып тастады. 1952 жылдың 10 және 17 қазан күндері Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің хатшысы М.Сужиковтың төрағалығымен, Тарих, археология және этнография институтының директоры
С.Покровский, Экономика институтының директоры С.Толыбеков, Республикалық Орталық архив директоры И.Чумаков және белгілі тарихшылар, партия қызметкерлерінің қатысуымен Орталық Комитеттің Бюро залында өткен кітаптың талқылауында көпшіліктің шешімімен Сыр бойы қазақтарының отаршылдарға қарсы көтерілісін бастаған Жанқожа Нұрмұхамедұлының Хиуа ханымен байланыста болғандығы, оның феодал екені, сондықтан терең қателіктер жіберген Т.Шойынбаевтың «Сырдария қазақтарының көтерілісі» атты кітабын айналымнан алып тастау туралы ұсыныс жасалды. Талқылауға қатысқандардың түгелге жуығы кітапты саяси тұрғыдан жарамсыз деп тапты. Сөйтіп, халық батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының тарихи ерлігі ғылыми айналымнан шығарылып, ол туралы айтуға тыйым салынды. Ал талқылаудың стенограммасын тарихшы ғалым Аққали Ахмет 2022 жылы «Движение под предводительством Джанхожи Нурмухамедова. Стенограмма. 10-17 октября 1952 г» деген атпен арадан тура 70 жыл өткенде кітап қылып шығарды.
Жанқожа батыр туралы ұзақ жылдардан соң алғаш рет сеңді қозғап мәселе көтерген көрнекті қазақ жазушысы Молдахмет Қаназ болды. Ол 1990 жылы 12 мамырда «Ленин туы» газетінде «Жанқожа батырға ескерткіш орнатыла ма?» атты мақаласын жариялады. Міне, осыдан соң ғана халық батыры жайында материалдар жарық көре бастады. Соның ішінде осы күнге дейінгі толымды еңбектер де М.Қаназ қаламына тиесілі. Ол Жанқожа туралы әдеби-публицистикалық материалдардан құралған «Ел қорғаны – ер Жәкем» атты кітапты үш рет қайта бастырып шығарды, сондай-ақ 2014 жылы көлемі 35 баспатабақтық «Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» атты зерттеулер мен мақалалар жинағын баспадан шығарды.
1992 жылы республикада алғаш рет Жанқожа батырға арнап ас берілді. Бұл тәуелсіздік алғаннан бергі жердегі қазақ батырына берген ас еді. 2014 жылы Жанқожа Нұрмұхаммедұлының 240 жылдық мерекесі Қызылордада облыстық деңгейде тойланды.
Бір қарағанда, біраз шаруа атқарылған сияқты көрінеді. Бірақ барлығы жергілікті билік пен халықтың өз күшімен жасалып жатқан шаруа болғандықтан, оның бәрі мемлекеттік деңгейде салмағы аз шаралар деп есептейміз.
Шын мәнінде, Жанқожа Нұрмұхаммедұлының тарихи еңбегіне ғылыми бағытта әлі толыққанды баға берілмей жатыр. Ол бастаған шаруалар көтерілісінің мән-маңызы, халықтың азаттық алу жолындағы ерлігі ғылыми тұрғыдан сараланып, жоғары оқу орындарында оқытылмайды. Орта мектептің 9-сыныпқа арналған тарих оқулығында бар-жоғы бір абзацпен ғана шектелген. Ол туралы көркем шығармалар қазақ мектептеріне арналған әдебиет оқулықтарында жоқ. Осы кезге дейін бір мерейтойы республикалық көлемде атап өтілмеді. Сондықтан бұл мәселеге Қазақстан Үкіметінің назар аударуын сұраймыз.
Ұлт тарихында аты белгілі, елдің азаттығы мен тәуелсіздігі үшін жанкешті ерлік жасаған халықшыл ерлердің ерлігін дәріптеу мемлекеттік деңгейде жүргізілмесе, ол елдігімізге сын. Сондықтан биыл туғанына 250 жыл толып отырған ұлт батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының мерейтойы мемлекеттік дәрежеде тойланатын шаралар тізіміне кіргізілсе, ол еліміздің отаншылдықты насихаттау саясатына дөп келіп, тарихымыз үшін де, отандастарымыздың рухани әлемі үшін де зор пайдасын тигізетін игілікті іс болар еді деп ойлаймыз!
Ахмет ӨМІРЗАҚ