Қабілет-қарымымен, құдай берген дарынымен қазақ өнерінің даңқын асырып жүрген, халық сүйіп тыңдайтын әншілер аз емес. соның бірі − жақында «Қазақстанның халық артисі» атағы берілген Рамазан Өмірәліұлы Стамғазиев. Қазақтың дәстүрлі ән мектебінің өкілі, бірнеше бағытта әндерді нақышына келтіре шырқайтын оның шығармашылығы сан-салалы.
− Рамазан аға, ұлтымызға танымал, қазақтың ән өнеріне еңбегіңіз сіңген тұлғаның бірісіз. Кім-кімнің де әнші атанып қана қоймай, өнері ел жүрегіне ұялау екінің біріне бұйыра бермейтін бақ екені айтпаса да белгілі ғой. Сөзімізді дәстүрлі сұрақтан бастасақ: өнер жолыңыз қалай басталды, әнге қалай келдіңіз?
− Адамның болашағына әсер ететін жайлар бала кезден басталады ғой, бірақ ол да бірден айқындала қоймайтын сияқты. Өйткені ынтаңды оятып, қызықтыратын нәрселер көп болады. Мысалы, мен о баста өнерге бет бұрып кетемін деп ойламадым. Спортшы болғым келді. Неге? Себебі ауылымызда еркін күреспен, классикалық күреспен, жүгірумен айналысатын жастар көп болды. Олардың арасында жарыстарға қатысып, марапатталып жатқандарын көргенде біз де солардай болсақ деп армандайтынбыз. Мен де 6-сыныптан бастап еркін күреске қатыстым. Әбіш дейтін тренерім болды. Ауылдың балаларына сергек қарайтын. Алайда ауылдың ақсақалдарының құнарлы әңгімелері, солардың өнегесінің әсері бөлек әлемге тартатын. Кешкілік ауыл адамдарының жиналып әңгіме-дүкен құруы да ерекше әсерлі еді. Әжем Әйімхан мені үнемі қасына ертіп жүретін. Сол кісіге еріп тойларға баратынмын. Үлкен апалар бастарында жарасымды кимешектері, жиылып отырып қосыла ән салып, мерекені қыздыратын. Әкем Өмірәлі домбырашы еді, сол кісінің домбыра тартқанын көріп отырып, мен де осылай тарта алсам ғой деп қызығатынмын. Өмір бақи жүргізуші болған адамның домбырада жорғалаған саусақтарына қарап таңғалатынмын. Шешем де жақсы әнші еді, Мұқағалилар шыққан әулеттен. Отыра қалып өлең шығара беретін. Әкем көңілденіп отырғанда «Ұлдахан, ана бір әнді айтсайшы, дейтін», содан шешем шырқап, әкем домбырамен сүйемелдеп, екеуі небір әдемі халық әндерін керемет орындайтын.
Бөкеш деген ағам болды, ауылдың үлкен әншісі еді. Облыстық филармонияда жұмыс істеді. Жетісу облыстық филармонияның әншісі болған, қазір зейнетке шыққан Мұхамедиев Оралбай деген ағамыз көршіміз еді. Ауылдағы 30 шақты үйдің осалы жоқ, әр үйде бір домбырашы не әнші болатын. Соларды тыңдап өстік. Солайша біздің санамызға бала кезден халықтық әуен тамшылап сіңіп, таразы басы өнерге ауып кетті.
Алтыншы сыныпта оқып жүргенде-ақ ауданға «Әнші бала» деген атым шықты. Аудандық, облыстық байқауларға қатыстым. Кеген ауданының «Коммунизм нұры» деген газетіне шыққан мақалаларда атым аталатын. Газетке шыққан сайын біздің үйде той болады. Ол газеттен менің атымды көрген ағайын-туыс, көрші-қолаң «Балаң газетке шығыпты, көрдіңдер ме?» деп үйге келеді. Бұл әрине жас балаға қанат бітірмей тұра ма?
Сосын бізді тәрбиелеген Қазақ радиосы ғой, содан әншілерді тыңдаймыз. Радио күнде түстің кезінде «Ауыл еңбеккерлеріне арналған түскі демалыс концертін береміз» деп саңқылдап тұрады. Онда Манарбек Ержанов, Қосымжан Бабақов, Жүсіпбек Елебеков, Ғарифолла Құрманғалиев, Қайрат Байбосыновтар шырқап жатады. Сол сияқты Жамал Омарова, Зейнеп Қойшыбаева апаларымыз әнді нәшіне келтіріп айтып жатады. Дауыстарын естіп таңданып тұрамыз, не деген керемет деп.
Арғы бабаларымыздың бірі Бейсенбай деген сері кісі болған. Ел аралап, өнер көрсетіп еркін жүрген ғой ол кісі, сондайда ауылдастарын көріп қалса «Біздің ауыл аман ба?» деп сұрайды екен. «Бағана көрдім, мал-жаның бала-шағаң аман-есен» десе, «Ее, жақсы екен онда» деп ары қарай жүріп кететін болған ғой. Мен кейін әнші болып, гастрольден гастрольге кетіп, ауылға сиректеу соғатын кездерімде адамдар айтатын «сен де атаң Бейсенбай сияқты болдың» деп. Соған қарағанда өнер жарықтық атадан балаға көшіп жүре беретін болғаны ғой.
− Ең алғаш қандай оқуға түстіңіз? Әншілікпен кәсіби түрде қай кезден бастап айналыстыңыз?
− Мектепті бітірем дегенше мені бүкіл аудан әнші ретінде танитын. Оқушы кезімнен-ақ аудандық концерттерден қалдырмайтын, адам жіберіп шақырып алдыратын, кейде әкемнің өзі алып баратын. Мектепті бітірген соң мені дипломсыз-ақ Кеген ауданының орталығындағы музыка мектебіне мұғалім қылып қабылдады. Армияға кеткенше сонда жұмыс істедім. Түске дейін оқушыларға ән үйретемін, түстен кейін сол мектептегі Қызай деген өте сауатты музыкант ағамыздың, өзге де апаларымыздың сабақтарына кіріп нота үйренетінмін. Олар сабақтан соң да арнайы көңіл бөліп, менімен жеке жұмыс істейтін. Әскерден келгеннен кейін Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрада-цирк студиясына (қазір Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрадалық-цирк колледжі деп аталады) соған оқуға түстім. Оған екі жыл оқытып барып қабылдайтын. Онда атақты әншілеріміз Қайрат Байбосыновтың, Жәнібек Кәрменовтердің класы болды. Сол жерде Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсіпбек Елебеков, Мағауия Хамзин, Бекен Жылысбаев, Бақыт Қарабалина секілді тұлғалардың көзін көрдік, қосымша сабақ алдық. Меруерт Өтекешова апамыз актерлік шеберлік пәнінен, Қанат Омарбаев ағамыз дауыс қою пәнінен сабақ берді. Ол жерде бір әншіні бес оқытушы дайындайды: олар балаларға актерлік шеберлікті, тіл тазалығын, үн тазалығын, музыкалық сауаттылықты, әнді, әннің тарихын үйретеді. Сөйтіп, екі жылдың ішінде сахнаға дайын артис қылып шығарады.
Аптасына мамандық сабағы төрт мәрте өткізіледі. Сол төрт күнде азанғы оннан кешкі сағат сегізге дейін сабақта отырамыз. Соның өзінде мұрнымыздан шаншылып жүріп театрға баратынбыз. Театрдан Ыдырыс Ноғайбаев, Сәбира Майқанова, Бикен Римова, т.б. көптеген аға-апамыздың артистік шеберліктерін көретінбіз. Солардың өнерлерінен үйреніп, еліктей жүріп, солардай болсақ деген арманның жетегінде жүретінбіз. Арқадан, Батыстан, Жетісуден келген мықты-мықты әншілерді көргенде біз де солардай болсақ, қатардан қалмасақ деп ұмтылып, іштей өзімізді жетілдіруге күш салатынбыз. Жолдастарымыз бір ән үйренсе, біз екі ән үйреніп, Қайрат ағалардың ұстаған домбырасының үлгісін іздейтінбіз. Солар секілді бізде домбырамызға үкі тағып алатынбыз. Олардың киіп жүрген киімдеріндей киім іздейтінбіз. Кейбір ауылдан келген балалардың Қайрат, Жәнібек ағалардың әңгіме айтып отырып, тықылдатып шақша қағып отырғанына дейін еліктеп насыбай атқандары да болды. Еліктей жүріп солардың ән айтқандағы иірім-қайрымдарын игеріп, ерекше мектептен өттік.
Ол заманда қазіргідей толып жатқан оқу құралдары жоқ, «Ән − көңілдің ажары» дейтін нотасыз ән мәтіндері бар кітаптан әндердің сөзін жаттадық. Оның өзі тапшы, біреуде бар, біреуде жоқ. Сөйте жүріп халық әндерін, халық композиторларының әндерін үйреніп, олардың әуенін, мәнін бойымызға сіңіргенуге тырысатынбыз. Сол кезден бастап-ақ өнер жүгін арқалап жүргенімізді, ата-бабамыздан бізге аманат болып жеткен халық өнерінің қызметшісі екенімізді, мойнымызда үлкен жауапкершілік бар екенін жанымызбен сезіндік.
1989 жылы Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрада-цирк студиясын бітірген соң, 1990-1995 жылдарда Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің музыка факультетін сырттай оқып бітірдім. Оны бітіре салып, Қазақконцерттің «Жазира» ансамбліне әнші болып қабылдандым. Ол жерде Нұрғали Нүсіпжанов ағамызбен бірге 15 жылдан аса әнші болып жүрдім. Сол ансамбльмен бірге Қазақстанның түпкір-түпкірін араладық. Үш ай бойына гастрольда жүретінбіз. Ара-арасында берілген бір апта, он күн демалыста үйіңе барып бала-шағаңды көресің де, қайтадан ел аралап кете барасың. Күніне екі концертке қатысасың.
Ел аралаудың пайдалы жағы көп қой, көп нәрсе көресің, көп нәрсе үйренесің. Әр жердің табиғаты бөлек, адамдары өзгеше, өнерді қабылдауы басқаша. Қазақтың бәрі бір қазақ деген жалпақ жайылып жатқан ел, рухани жағынан тұтас дегенімізбен әр жердегі халықтың сөйлеу мәнері басқа, мәдениетінде азды-көпті айырма бар. Соларды көріп көңілге ой түйесің, бұрын білмегеніңді біліп, көрмегеніңді көріп білігің артады, танымың күшейеді. Жалпы, Қазақстанда менің табаным тимеген жер аз десем болады.
Қайда барсақ та жай жүрген жоқпыз, барған жеріміздің естіген әңгімемізді құлаққа құйып алатынбыз, аңыз адамдарын іздейтінбіз, бұрын естімеген әндер болса тыңдап, үйреніп алатынбыз. Кейін магнитофондарға жазып алатын болдық. Сөйтіп, ән қоржынымызды толтырып, репертуарымызды байытатынбыз.
Біз оқып жүрген кездерде халық әні, халық композиторларының әндері деп үйретілсе, 1989 жылы Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының Халық әні кафедрасы ашылғанда қазақ әндерін Арқа, Батыс, Жетісу, т.б. басқа ән мектептеріне бөліп қарау басталды.
Біз гастрольде жүргенде, еліміздің қай өңіріне барсақ сол өлкеде айтылатын халық әндерін, сол аймақтан шыққан халық композиторларының әндерін айтуға тырысатынбыз. Ол кезде жауапкершілік өте күшті болатын, гастрольге шықпастан екі ай бұрын дайындық басталатын, әндер іріктеліп, әншілердің репертуары арнайы көркемдік кеңестің сүзгісінен өтетін. Баратын облысымыздың тарихымен жақсылап таныстыратын, ол жерден шыққан танымал өнер майталмандарының өмірі, шығармашылығы жайлы мол мәлімет беріліп, құлаққа сіңірілетін. Сондықтан барған жерлерімізде өмірден өтіп кеткен өнер адамдарының ұрпақтарымен кездесіп, оларды білетін адамдармен жүздесіп, жарыққа шықпай қалған әндерін жазып алып архивке тапсыратын едік, таңдаулыларын репертуарымызға қосатынбыз. Қазір соның бәрі сағынышпен еске алатын кездер.
Өмірін өнерге арнаған адамдардың басынан не өтпейді. Талай далада қалған кездеріміз болды, баспанасыз жүрген шақтар бар. Біреудің қас-қабағына қарап жүрген уақыттар да жоқ емес. Ол тек менің немесе біздің қатарластарымыздың басынан өткен нәрсе емес, біздің алдымыздағы аға буынның да көрген нәрсесі. Сондай, небір қиындықты көріп, содан қайралып барып танылып, халқына ардақты болған тұлғалардың жолымен бүгін біз де жүріп келеміз.
− Кеңестік дәуірде халқымыздың қазақтың халық әндеріне, халық композиторларының әндеріне ықыласы ерекше еді. Ұлттық әндер радио-телеарнадан берілетін концерттерде ерекше насихатталатын. Содан болар, ұлт өнерінің уызына жарыған ұлт ол кезде эстрадалық әндерді тыңдауға аса бір ыңғай бере бермейтін. Бірақ кейінгі отыз жылдан аса уақытта эстрадалық бағытта орындалатын әндер алға шығып кеткендей. Сіздің де эстрадамен ән айтып жүргеніңізге біраз жыл болды...
− Менің ұғымымда, өнер деген нәрсе жан-жақты даму керек. Ол тек біржақты ғана дамып, оған біржақты көзқараста ғана болу дұрыс емес. Мысалы, біздердің алдымыздағы Ғарифолла Құрманғалиев, Манарбек Ержанов, т.б. тұлғалы әншілер − халқымыздың ән өнерін кейінге жеткізушілер, бүгінде бүкіл халықтың бәрі білетін көптеген әнді ел алдына шығарып, алғаш орындап танымал еткендер. Ал солардың өзі бір мезет домбырасын қоя тұрып, актер болып сахнада ойнады, операларда арияларды айтты, алғашқы құрылған оркестрлердің сүйемелдеуімен ән шырқады. Қолынан келіп тұрса түрлі бағытта неге ән салмасқа?
Сол сияқты мен де өзімді әртүрлі бағытта сынап көрдім. Кейде дәстүрлі халықтық жолмен айтылатын әндердің өзге бағытта орындалуда бағы жанып жатады. Мысалы, біз ел арасынан жазып әкеліп архивке тапсырған әндерді кейін жастар эстрадалық бағытта айтып, танымал етіп жатқандары бар.
Бір жылдары Тұрсынжан Шапай, Несіпбек Айтов ағаларымызбен танысып, шығармашылық байланыс басталған шақта, ең алғаш «Арман», «Дариға-дәурен» әндері шығып жатқан кезде соларды студияға жазып, радиоға өткізуге барсам, менің досым, композитор-әрлеуші Бағлан Омаров «Әй, Рамазан, сен мына әндерден де айырыласың ғой» деді. «Қалай айырыламын?» деймін мен. Ол «Сен жаздырып шығарасың, ертең өзге біреулер бұл әнді алып кетеді» деді. «Не істеу керек енді?» деймін оның ойын дұрыстап түсіне қоймай.
Сөйтіп, ертесіне келсем, «Бағлан» әнін Тұрсын аға шығарған, сөзін Несіпбек аға жазған «Арманның» мен домбырамен орындаған нұсқасының үстіне әрлеу қосып, қайта жазыпты. Былайша айтқанда, домбыраның сүйемелдеуімен орындалған әнге қазақи бояумен эстраданың киімін кигізіп қойыпты. Мен таңырқап қалдым, мынау қалай деп. Бізге «сен дәстүрлі әншісің, әннің түпнұсқасын бұзбауың керек, өйтуге болмайды, бүйтуге болмайды» деп, әбден мыйымызға сол ұғымды құйып тастаған ғой. Ол біз оқыған кездің талабы.
«Арманның» жаңаша бағытта жасалғанын алғашында «Мен мынаны білмеймін» деп басында қабылдағам жоқ. Содан ән авторларын шақырып тыңдаттық. Олар ары тыңдап, бері тыңдап қорытынды жасады да, «Әй, сен аптықпа! Мынаны радиоға беріп көрейік. Елдің пікірін тыңдайық» деді. Бұл ән радиоға берілгеннен бастап менің басқа бір қырым ашылды. Бірақ менің тыңдармандарым екіге бөлініп, пікірлері өзгеріп кетті. «Ей, сен бір есі дұрыс дәстүрлі әнші едің ғой, мынауың не?» дегендер болды. Сөйткен адамдардың ішінде кейін «Басында дұрыс түсінбеппіз» деп кешірім сұрағандары да болды.
Бұдан соң «Дариға-дәурен», «Ай сәулем», «Сәуле-ғұмыр» әндері ізді-ізінен шығып, бейнебаяндар түсіріліп, халыққа кең танылды. Орындау ғана емес, әннің әуені, сөзі елдің көңілінен шықты. Әндердің өлеңдерін жазған Несіпбек ағамыз сөздерінің ашық, үнді, әуезді шығуына көп күш салды, орындағанда әннің әуенін Тұрсынжан Шапай ағамыз қатты қадағалады. Кейде екеуі келіспей қалатын жағдайлар болды, бірақ екеуі де әншінің үні бітеліп қалмай ашық шығуына, ән әуезінің жан тербер ырғақ үйлесімді болып жаралуына шын көңілімен, бар талантымен еңбек сіңірді. Екеуінің ұйқысыз түндеріне, төккен терлеріне куә болған соң солардың ойлаған межесінен шығу үшін әншіге де жүктелер жауапкершілік қайдан оңай болсын? Ендеше, сол кісілердің қатал сынынан өтіп, ойынан шыққаным үшін мен өзімді өте бақытты әншімін деп санаймын.
− Былайша айтқанда, сіздің ол әндерді орындауыңыз эстрададағы өзінше бір бағыт болды ғой? Әндерді тағы қандай стильде орындап көрдіңіз?
− Ол кезде ол кісілер «Қазақфильм», мен «Мамыр» микроауданында тұрам. Оларда сағат таңғы 8-де тұрып, кешкі 10-да ұйықтау деген жоқ, шабыттары келсе ұйқылары қашып, жұмыс істеп кете беретін. Олар сөйтіп тұрғанда әншіде қайдан ұйқы болсын? Қастарында мен де жүретінмін ыңылдап. Кейде өзімнің ой-пікірімді айтамын, «Аға, мына жерін бүйтсек бола ма?» деп. Олар кейде пікіріме құлақ асады, кейде қосылмайды. Бір сөзін, бір әуенін өзгертуге қарсы болады. Айтып жатқанда бір иірімі сәл басқаша болып кетсе, дау шығады. Сөйтіп, мені өзгеше бір мектептен өткізді олар.
Сондықтан эстрада бағытындағы ән орындау − Рамазан Стамғазиевтің мына ғасырдағы белесі, әншіліктегі сара жолы деуге болады. Дегенмен дәстүрлі әнші ретінде мына жақтағы мектебім бар. Оны маған педагогика арқылы дамытуға тура келді.
Менің ұстаздарым бар ғой, олар менің айтқан әнімді, жүрген жүрісімді үнемі қадағалап отырады. Мәселен, Қайрат Байбосынов ағалар ұмытылып бара жатқан, еске түспей жүрген әндер туралы айтады, «Рамазан, мына әндер қалып барады, осыны репертуарыңа қосып ал» деп әндер ұсынып отырады.
Өнер де мың бұтақты бәйтерек секілді жаратылыс, бір бұтағы халық әндері, бір бұтағы халық композиторларының әндері, бір бұтағы классикалық жанрдағы әндер, бір бұтағы эстрадалық әндер дегендей, тарам-тарам болып кете береді. Қолдан келіп тұрса бәрінде өзіңді сынап көргенге не жетсін!
Бір күндері отырып ойландым, неге академиялық оркестрмен айтып көрмеске, неге мен бір шеңберден шықпай, соған байланып қалуым керек деп ойландым. Соны іске асырғым келгенде марқұм, Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген әртісі Бек (шын аты Қошқарбек) Тасбергенов деген ағам мені Құрманғазы оркестріне, «Отырар сазы» оркестріне алып барып, оркестр мәдениетінің ерекшелігін көрсетіп, дирижерлармен жұмыс істеуді, оркестрдің сүйемелдеуімен ән салуды үйретті.
Одан кейін бір күні тағы да «Осымен қала берем бе, мен неге хормен айтып көрмеймін» деген ойға келдім. Сөйтіп, ойымды Болат Атабаев ағамызға айтып көрдім. Ол кісі «Хормен айтқың келсе неге айтпасқа? Айтуың керек» деп қолдай кетті. Екеуміз отырып алып пәленбай әннің ішінен алты әнді әрең таңдап алдық, осыны жасап көрейікші деп. Содан алғашқы концертімде «Шырмауық» пен Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» деген екі әнді хормен бірге орындадым. Хор деген мүлде бөлек әлем, желкеңде тұрған жетпіс әншімен қосылып айтудың әсері басқаша. Оған үйреткен атақты хормейстер, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, 2006 жылы өзінің дирижерлік етуімен Қазақстан Республикасының жаңа әнұраны түпнұсқа ретінде ресми түрде жазылған Бейімбет Демеуов деген ағамыз. Хормен ән салу да өз алдына бір мектеп. Өткенде Ақан серінің 180 жылдығында хормен айттым. Ол бағыт та мен үшін рухани бақыт.
Бір күндері бір концерт болатын болып, эстрадалық-симфониялық оркестрімен ән айтуға тура келді. Тұрсынжан Шапай ағамыздың «Сәуле-ғұмыр» деген әні бар, оны жеке домбырамен де, фольклорлық ансамбльмен де айтып көргем, соны Бағлан Омаров эстрадалық-симфониялық бағытта жасапты. Сөйтіп, мен сол әнді, Алматының Мәскеудегі күндеріне орай өткен концертте Мәскеудің Үлкен театрының сахнасында орындадым.
Міне, осыларға қарап отырып, дәстүрлі әнші әнді тек домбырада ғана орындау керек деген шартқа байланып қалмау керек-ау деп ойлаймын. Егер әншіге Құдай дауыс берген болса, түрлі бағытта айтуға мүмкіндігің болса, оған сауатың жетіп тұрса, неге шектелуің керек? Әншінің әр бағыттағы ән орындау стилін былай қойғанда, әр әнінің өз тыңдармандары бар.
Менің шәкірттерімнің арасында да менің дәстүрлі ән орындауымды да, эстрадалық бағытта ән салуымды да үлгі тұтатындары, маған ұқсап ән салатындары бар. Олардың арасында елімізді былай қойғанда, Қытайдан, Моңғолиядан келіп оқығандары бар. Оларға азаматтық алуына көмектестік, осында үйлендірдік. Біразы облыстық филармонияда еңбек етіп жатыр.
Мына заманда бір саламен, бір бағытпен байланып қалуға болмайды. Сұранысқа сай да халыққа қызмет ете білуің керек. Жан-жақты іздену қажет. Өйтпеген күнде танылмай не аш қалуың мүмкін. Мысалы, мені республикалық үлкен мерекелік концерттерге домбырамен ән салуға қатыстырады, сол сияқты оркестрмен ән салуға шақырады, керек десеңіз, ел арасындағы жиын-тойларға, тіпті беташар ашуға да шақырып жатады. Мен бармаған жерлерге менің орындауымдағы әндер жетіп жатады. Ел ішіндегі менің әншілігіме деген сұраныстың болғаны үшін, тыңдармандарымның бары үшін Құдайға шүкір деймін, қуанамын.
− Енді әншілік өнер туралы сұрайын: бүгінде әнші көбейген заман, жастар негізінен эстрадалық жанрда ән айтуға көп барады, бірақ олардың арасында ерекше тембрі бар өнерпаздар кем секілді сияқты. Дарынды әншілерді бұрын халық дауысынан танитын. Қазір неге ондайлар аз?
− Әрине, әнші болам деген адамның өз ерекшелігі болғаны дұрыс. Бірақ ондай ерекшелік бірден қалыптаса қоймас, алғашқы кезде еліктеушілік басым болады. Кейін келе біреулері өз жолын тауып кетсе, кейбіреулері еліктеушіліктен аса алмай қалуы мүмкін. Мысалы, мен ең алғаш он екі жылдай Қайрат Байбосынов сияқты ән айтып жүрдім, сол кісі «а» десе «а» дедім, «о» десе «о» дедім. Сол кезде курстастарым әзілдейтін, «Қытайда Шаолинь деген кунфу мектебі болса, бізде Қайрат Байбосынов мектебі бар» деп. Өйткені Қайрекеңнен тәлім алған кез келген әншінің а деп бастағанынан оның шәкірті екені көрініп тұратын. Оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар, жақсы жағы Қайраттай әншіге ұқсау болса, жаман жағы − Қайрекеңнің стилінің көлеңкесінде қалып қою, соның репертуарынан аса алмау, т.т. Қайрат аға «Мен сендерге ұстаздық еңбегімді бердім, енді өздеріңді іздеп, қолдарыңнан келгенше өзіндік стиль қалыптастырыңдар» дейтін. Шәкірттерін өз жолдарын тауып кетуге үндейтін.
Әншілердің бір ізде қалып қоюы − оларда ізденістің жоқтығы. Түрлі әншілерді тыңдау керек, үйреніп, сіңіру керек, сол арқылы өз жолыңды табуға ұмтылу керек. Мен өзім әлі күнге Жамал Омарованы, Зәуреш Есбергенова, Зейнеп Қойшыбаева, Әмина Нұғыманова, Кенжегүл Сыздықованың орындауындағы әндерді жиі тыңдаймын. Сол бағыттағы әншілерді тыңдау арқылы өзіме керекті дүниелерді табамын. Осы сияқты ізденістердің арқасында өзіңдік ән айту мәнерің қалыптасады, стилің табылады. Әйтпесе, баяғыда бір үйренгенімен қалған адам ешқашан өспейді. Сосын әншілердің ең ұтылатын жері − репертуар таңдамау, өзінің болмысына келетін әндерді іздеп таппау, репертуары бай болмаса әнші тез сарқылады.
− Өнер адамдары қолдап-қошаметтеуден шабыт алады. Демек, олардың еңбектері дер кезінде лайықты бағаланып жатқаны дұрыс. Кейде өнер адамдарының ішінде өнерім бағаланбады деп наразылық білдіріп жататындары да бар. Өнер адамдарына атақ сонша маңызды ма?
− Ақан серінің, Біржан салдың, Жаяу Мұсаның, Үкілі Ыбырайдың, Мұхиттың атақтары болған жоқ, ол кезде ондай атақ дегеннің өзі болған жоқ қой! Бірақ олар халқына талантымен, өнерімен, лақап аттарымен танылды. Ел білген есімдерінің өзі ол кісілерге атақ еді. Ақжігітті халық Ақан сері деп еркелетті, Нұрмағамбетті Балуан шолақ деп төбесіне көтерді. Олар сол атаққа айналған аттарымен тарихта қалды. Бірақ олар ана ғасырлардың тұлғалары ғой. Ал мына ғасырда қоғам өзгерді, қоғамның өнерпаздарға деген көзқарасы басқа. Сондықтан қазіргі кезде мемлекет талантымен танылғанда, өнерге сіңген еңбегінің маңызына, лайықтылығына қарай атақ, ордень-медаль беріп жатады. Ол қалыпты жағдай.
Мысалы, маған 31 жасымда «Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі» құрметті атағы берілді. Оған дейін қазақ өнерінің шетелдердегі концерттерінде өнер көрсеттім, республикалық үлкен мерекелік концерттерде ән салдым. Ұстаздық қызметте болып шәкірттер тәрбиеледім. Соның бәрін сараптан өткізіп, мемлекет еңбегімді бағалады деп ойлаймын. Содан кейін 24 жыл өткенше, яғни биыл Қазақстанның Халық артисі атанғанша басқа ештеңе алған жоқпын. Сұрағам да жоқ. Атақ керек деп араға кісі салуды ойлаған емеспін, бірдеңе бермеді деп те өкінбедім. Құдайдың берген қабілетінің арқасында халқыма қызмет еттім.
Өткенде Қазақстан Халық артисі атағын алуға 800-ден артық құжат тапсырылыпты. Олардың көбі сол атақты алуға лайықты деп есептеймін, араларында менен үлкендер де, кішілер де бар. Бірақ Үкіметтің үлкен сүзгісінен, қадағалауынан өткен соң ғана олардың лайықты деп санаған адамдарына атақ берілді. Оны ерте берді, кеш берді деп жатқанымыз жоқ, халыққа еткен азды-көпті еңбегіміз бағаланғанына ризалық білдіреміз.
Құдайға шүкір, атақсыз-ақ бұған дейін атымды ел таныды, мен орындаған әндерді білді, сүйіп тыңдады. Демек, аспаннан түсе салып Халық әртісі атанғаным жоқ деп ойлаймын. Ол әрине, болашақта да халыққа еңбек ете беретін адам ретінде маған шабыт береді. Әлі де алда орындаймын деген мақсаттар бар. Тек Құдайдан тілейтінім: халқымыз аман, еліміз тыныш болса екен, деніміз сау болып халық үшін еңбек ете берсек екен деймін. Әлі де айтатын ән, тәрбиелейтін шәкір көп. Ізімізді басар, қазақ өнерін аспандатар жастар көп болсын.
− Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ