Қиянатқа қарсы тұрған Қайыргелді

Уақыт аласапыранында тағдыр адам­ның басына не салатынын ешкім болжай алмайды. 1986 жылғы Желтоқсан көтері­лі­сі кезінде алаңға шыққаны үшін 14 жыл­ға сотталған Қайыргелді Күзембаев та 24 жасында арман қуып Алматыға кел­ген­де алда не күтіп тұрғанын білген жоқ.

Қайыргелді Күзембаев 1959 жылы қазіргі Ақ­мола облысының Степняк қаласында дүниеге кел­ген. Бірақ тағдыр ауыртпалығына жас кезінен ұшы­раған ол 1964 жылы анасынан, 1976 жылы  әке­сінен айырылып, өзінің екі бауырымен бірге апа-жездесінің қолында тәрбиеленеді. Мектепті бітір­ген соң Омбы командалық өзен училищесіне оқуға барған, бірақ көзінің көру қабілеті сәл на­шарлау болғандықтан оқуға қабылданбаған. 

1979-1981 жылы Алматыда әскери па­ры­зын өтейді. Одан соң туған жеріне ора­лып, Степняк қаласындағы Ішкі істер бө­лі­мін­де үш жыл милицияда жұмыс істейді де, 1983 жылы Алматыға келіп, қала жа­нын­дағы Горный Гигант поселкесінде пәтерде тұр­ып әуелі «Үй құрылысы» комбинатында жұ­мыс істейді. Сол жерде жүріп электрмен дә­некерлеуші мамандығын оқып алады да, кейін №40 құрылыс-монтаж басқармасында жұ­мыс істейді. Роза Спановамен бас қосады. Жел­тоқсан көтерілісі кезінде тұңғыш ұлы 3 жаста еді.

Қайыргелді айтады:
− Желтоқсан көтерілісі 16 желтоқсанда бас­талды ғой. Екі күн бойы студенттер мен жұ­мысшы жастар ереуілдеді. Мен алаңға 18 жел­тоқсанда бардым. Ол кезде өзі Төле би мен Саин көшелері қиылысы тұсында са­лы­нып жатқан бір құрылыс объектісінде жұ­мыс істеп жатқанбыз. Бригадиріміз Азим де­ген жігіт болатын. Жұмыста негізінен кі­лең орыстар істейтін. 18 желтоқсан күні бри­гадиріміз жұмысқа келмей қалған, соны пай­даланып кетіп бара жатқанымызда бірге іс­тейтін орыс жігіттері «Қайда бара жа­тыр­сың­дар? Совет өкіметін фашистер де сын­ды­ра алмаған, сендер бірдеңені қиратамыз деп ойлайсыңдар ма?» деді. Сонда мен олар­ға «Әр халықта ар-намыс деген бар. Біз мем­лекетті қиратуға емес, қалыптасқан жағ­дайға өз көзқарасымызды білдіру үшін бара жатырмыз» деп жауап бердім.
Сосын біз Саин көшесінен Сәтбаев кө­ше­­­­сімен жүретін 66-автобуспен алаңға кел­дік. Алаңда келгенімізде қыздарды қуа­лап, шаштарынан сүйрелеп жатқан оз­быр­лық­қа куә болдық. Сосын сағат тоғыз-ондар ша­масында Абай мен Байсейітова көшелері қиы­лысы маңындағы қабырғасы ағаштан са­лынған екі қабатты ескі үйлердің сыртқы тақ­тайларын жұлып алып ағаштармен қару­ланып, әскерлерге қарсы шабуылдап, қыз­дарды құтқарып алдық. Жан-жақтан адам­дар келіп қосылып, қатарымыз көбейіп кет­ті. Содан Фурманов көшесіне келіп таяқ­тары­мызды тастадық та, қазір мемлекеттің әнұ­ранына айналған «Менің Қазақстаным» әнін айтып, алаңға кірдік. 
Алаңға келгенде баяғы өзім қызмет ет­кен арнаулы батальонның әскерлері тұр­ға­нын көрдім. Мен ол батальон құрамында қыз­мет етіп кеткеміне 3-ақ жыл болған ол кез­де. Батальон командирі Каримченко ме­ні танып қалып: «Күзембаев, сен мұнда не қылып жүрсің? Біз сені неге тәрбиелеп едік?» деді зілдене. Сонда мен «Сіз бізді қару­сыз­дарды ұрып-соқпауға үйреттіңіз, ал сіз­­дер әйелдерге дейін қару жұмсап жат­сыз­дар, сондықтан мен сендерге қарсы шығып тұр­мын» дедім.
Алаңды қоршап алған әскерлер бізді ары жібермеді. Сондықтан арамыздан ереуіл­шілердің талап-тілегін жеткізу үшін же­ті адам Үкімет үйі жаққа кетті. Біз оларды біраз уақыт күтіп қалдық. Сөйтсек, оларды ана жақта ұстап қамаған екен ғой. Солай үл­кен үйге кеткендерді күтіп тұрғанымызда, бұрын бізге таныс емес арамыздағы бір-екі жігіт «не қарап тұрсыңдар, аналарға тас лақ­­­­тырайық» деп, солдаттармен төбелес бас­тап кетті. Олардың органның аран­да­ту­шы­лары екенін ол кезде білмедік, әрине...
Бірақ әскерилер басымдық танытып алаң­ға келгендерді қуып таратты. Содан біз қа­зіргі Абай-Достық қиылысына келіп, сол жер­де құрылыста жұмыс істеп жатқан жігіт­тер­ге «сендер неге шықпайсыңдар, бас­қа­лар­дан жандарың артық па?» деп айқайлап, олар­дың намысын қайрадық. Сосын қайта­дан алаңға келіп, кеш батқанша жүрдік...
Қайыргелді Күзембаевты 1987 жылдың 9 қаңтарында ұстады. Күн бейсенбі бола­тын. Сол күні ол Горный Гиганттағы пәте­рін­де жатқан еді. Үйіне бір ұзын бойлы жігіт ке­леді. Қанша дегенмен бұрын органда жұ­мыс істеген адам ғой, Қайыргелді олар­дың ұстап әкетуге келгенін бірден сезіп, «Қа­мауға келдіңдер ме?» дейді. Анау сұраққа жауап бермей, «Күзембаевсың ба? Бізбен бір­ге жүресің» деп сыртқа алып шығып, та­­салау жерге қойған машинасына отыр­ғы­зады. Қайыргелді өзінің Желтоқсан мә­се­ле­сіне байланысты ұсталғанын біледі де, «Мен еш­қайда қашып кетпеймін, үйге барып баламды бір иіскеп қайтайын» деп өтінеді, бір­ақ аналар оған рұқсат бермей алып ке­те­ді. Сөйтіп, Күзембаевты «Целинный» ки­но­театры маңындағы Ішкі істер бас­қар­ма­сы­ның қараңғы бөлмесіне қамайды. Онда екі ай жатқан соң Сейфуллин мен Мәметова кө­шелері қиылысындағы түрмеге апарып, тер­геу ісі жарты жылға созылады. 
Қайыргелдінің көшеде таяқты иығына қойып, күрек сияқты ұстап кетіп бара жат­қан сәті фотоға түсіп қалған екен. Соны көр­­­­­сетіп адам өлтіруге қатысың бар деген айып­ты мойнына қойғысы келеді. Онда тер­геушілер алдымен мүләйімсіп жылы сөй­леп, алдап-арбамақшы болады. Бірақ Қайыр­гелді өзінің кісі өліміне қатысы ба­рын мойындамай қояды. Басында жылы сөй­леп, сыр тартып көргісі келген тергеу­ші­лер кейін оның қылмысын күштеп мойын­дат­қысы келіп оны талай рет соққыға жы­ғады. 
Ресми мәліметтерге сәйкес, үш күнге со­­­зылған Желтоқсан оқиғасы кезінде екі адам қаза тапқан, оның бірі − алаңға шық­қан­дар қатарында болған Алматы қала­сын­дағы Энергетика институтының 2 курс сту­денті Ербол Сыпатаев болса, екіншісі − ми­лицияға көмектесетін жасақшылар қа­тарында болған мемлекеттік телеор­та­лық­тың жас инженері Сергей Савицкий ауыр соқ­қы алып, 19 желтоқсанда ауруханада көз жұмған. Міне, осы Савицкийдің өлімі талай қазақ баласына сор болып жабысты. Қайыр­гелдіні де осы Савицкийдің ажалына қаты­сың бар деп қинайды. Бірақ ержүрек қазақ баласы олардың қоқан-лоққысына сынбай, қайсарлықпен төтеп береді. Қайыргелді Савицкий өлген кезде басқа жақта жүргенін айтады, жалаға иілмейді.
Сөйтіп, жарты жылға созылған тергеу­ден соң оны Қ.Рысұлбеков, Т.Тәшенов, Ж.Тай­­­­жұмаевтармен бірге сотқа алып келеді. Олар сотта алғаш рет бір-бірін көріп, бәрі бір қылмыстық іс бойынша айыпталғанын бі­леді.
1987 жылы маусымда екі ай жүргізілген сот­тың қорытындысында әйгілі төртеудің со­тында кісі өлтірді деген айыппен Алматы ар­хитектура-құрылыс институтының сту­денті Рысқұлбеков Қайрат Ноғайбайұлы өлім жазасына кесіледі (кейін ол 20 жыл бас бостандығынан айыруға өзгертіледі). Ал 37-Құрылыс-монтаж басқармасының жұ­мыс­шысы Тәшенов Түгелбай Тұрманұлы 15 жы­лға, Алматы электротехникум студенті Тай­жұмаев Жамбылбек 15 жылға. 40-Құ­ры­лыс-монтаж басқармасының жұмысшысы Күзем­баев Қайыргелді Қалиақпарұлы 14 жы­л­ға бас бостандығынан айырылады.

Қайыргелді айтады:
− Мені 14 жылға соттап Петропавловск түр­месіне апарып, нағыз қылмыскерлердің ара­сына отырғызды. Ісімде «БС» деген белгі бар. Ол «бывшый сотрудник» деген сөз ғой, де­мек мені қылмыскерлер отырған зонаға жі­беруінде мән бар. Органның бұрынғы қыз­меткерін жек көретін қылмыскерлер мені өлтіріп тастасын деп ойлаған ғой. (Бі­рақ ол түрмедегі зэктер маған тиіспеді). Сот­талғандардың төртеуі де тірі кетіп бара жат­қанына советтік орган жендеттерінің кек­тенген түрлері ғой, түрмеде өліп кетсін деп әдейі жасаған. Кейін Қайрат Рыс­құл­беков марқұмды рецидивистерге өлтірт­кен­дері сол. Қайраттың камерасы ашық тұрған, сөй­тіп оны ұйықтап жатқан жерінде тұн­шық­тырып түбіне жетті...
Тергеу кезінде аяғым көп тебіліп, соққы ал­ғандықтан  мен аяғымды баса алмай, бар­ған соң санчаста көп жаттым. Бірақ ол жер­де дұрыстап емдемеді. Сосын мен түрме бас­тығының орынбасары полковник Бек­тұровқа шағым жасадым. Ол менің ісімді қо­лына алып қараған соң ондағы «БС» деген бел­гіні көріп, «Сен бұрын органда жұмыс іс­те­генсің бе, қалай мұнда келіп қалғансың?» деп таңғалды. Сөйтіп, мені Заречныйдағы түр­меге жөнелтті. Ол жерде бұрын органда түр­лі қызметтер атқарып, кейін істі болған адам­дармен жаттым.
Кейін 90-жылдарда түрмеден ертерек шық­қан желтоқсаншы жігіттер, соттал­ған­дар­дың отбасы мүшелері аштық жариялап, біз­ді босатып алуға күш салды. Сонда зайы­бым Роза айтады, біз аштық жариялап жат­қан­да қасымыздан өткен Жоғарғы Кеңестің де­пу­таттары назар салмайтын деп. Содан кейін олар балаларды әкеліп: «Депутат аға­лар, әкемізді туғалы көргеніміз жоқ, әкесіз өсіп жатырмыз. Біздің әкелерімізді қамаудан бо­сатуға көмек беріңіздер» деп сөйлеткен. Со­дан соң ғана депутаттар аштық жариялап жат­қандардың талап-тілегіне назар аудара бас­таған.
Содан 1990 жылы 19 мамырда тиісті орын­дар бізді босатуға шешім шығарған. Ше­шімді аштық жариялағандарға оқыған депутат «Күзембаев деген кім? Оны босатуға шешім шықты» деп ха­бар­лаған. 
Ол кезде мен аяғым ауыратындықтан сан­часта жатқанмын. Менің жағдайымды ай­­тып, «аяғын кесіп тастамақшы» деп, ем­дел­уім қажеттігін айтқан зайыбым Розаның та­­­­лабынан кейін республиканың Денсаулық сақ­тау министрлігінен адамдар келіп, менің ая­ғымды тексерді. Мен бізді босатып алу үшін адамдардың аштық жариялап жат­қанын солардан естідім. Арада бір-екі күн өт­кен соң «Запорожец» машинасымен қай­на­ғам мен жұбайым келіп, мені алып қайт­ты.
Түрмеден шыққан Қайыргелді отбасына ора­лады. Отбасы Сайран ықшамауданында, қа­зіргі Абай-Өтеген батыр көшелерінің қиы­лысындағы жатақханада тұрады екен. Бір­ақ тергеуде және түрмеде көрген қиын­шы­лықтар себебінен аяғы ауруға ұшыраған жел­тоқсаншы жігіттің біраз уақыт емде­луі­не тура келеді. 
Түрмеде Қайыргелдіге остеомиелит де­ген диагноз қойылған. Бұл аяққа тиген соқ­қыдан соң оған суық тиіп, сүйектің шіру үде­рісі жүріп жатыр деген сөз. Түрмеде ая­ғын кесу керек дегенінің себебі сол болса ке­рек. Бұл бір жағынан желтоқсанда совет өкі­метіне қарсы шығып сотталған адамды өл­тіре алмаған соң оны мүгедек етіп тастау пи­ғылынан да туындаса керек. Дегенмен Қ.Кү­з­ембаевтың зайыбы Роза Спанованың қа­жырының арқасында білікті дәрі­гер­лер­дің емдеуімен аман-сау қатарға қо­сы­лады. 

Қайыргелді айтады:
– Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы – қа­зақ жастарының саналылығының, ұлт на­мысы үшін басын қатерге тіккенінің кө­рі­нісі. Сол кезде іргесі берік тұрған алып мем­­­лекетті шайқалтты. Содан төрт-бес жыл өт­кенде КСРО құлады. Оны ыдыратудың ба­сы 1986 жылдың соңындағы қазақ жас­тарының алаңға шығуынан басталды.
Түрмеден шыққан соң 1992 жылы ақ­тал­дым. Бірақ негізі өзгелермен қатар мені де істемегінімді істеді деп жазықсыз соттады ғой. Алаңға шыққаным, қыздарды қорғап ми­­­­лициямен, солдаттармен төбелескенім рас, бірақ кісі өлтірмесем де, бірдеңені өр­те­месем де 14 жылға сотталдым. Сондықтан про­куратураға «Мен қылмыскер емеспін, сон­дықтан соттылықты алып тастаңыз. Ма­ған сотта өтірік куәлік жасағандарға қар­сы іс қозғауыңызды сұраймын» деп арыз жаз­дым. Бір айдан соң барып хабарлассам, «олар өздерінің жалған куәлік еткенін мойын­дамай жатыр» дейді. Мен «Қалай мойын­дамайды? Кезінде бізді қалай мойындатып едіңдер?» деп ашуландым. «Егер оны сендер шеше алмасаңдар өзім ше­­­­шем» дедім. Сөйтіп, теле-радио орта­лы­ғына барып, баяғыда маған сотта өтірік куә­лік берген Валяева, Доручина дегендерді та­уып алдым. Оларға «сендер сотта куәлік бер­генде, тергеушілердің айтқанын орын­дап ма­ған жала жаптыңдар ғой, енді соны мойын­даңдар. Сендерге қарсы қылмыстық іс қозғатамын» десем, «жоқ, шындығы біз айт­қандай болды, сен дұрыс сотталдың» дей­­ді беттері бүлк етпей. Мынадай ұятсыз­дық­­қа ашуым келгені сондай, «Сендерге жа­­ла жапқанның не екенін көрсетемін, бұл ел­­де тұрғызбаймын» деп қатты айтып тас­та­дым. Содан кейін олар менің үстімнен «қор­­қытты» деп шағым жасап, мені Ішкі іс­­тер басқармасына шақыртты. 
Мен ол жерге барып, «мен ақталған адам­мын, сондықтан дәл қазір қылмыскер емес­пін. Сондықтан маған жала жапқаны үшін заңды түрде сотқа беріп отырмын» де­сем, сол жерде отырған қызметкер орыс жі­гіті «а-а, желтоқсанда сотталған атышулы төр­теудің бірі екенсің ғой, қазір мен олар­мен сені қайта беттестірсем, қайтадан сот­та­лып кетесің» дейді. «Мә соттатарсың» де­­дім екі саусағымның ортасынан бас бар­ма­ғымды көрсетіп, «қолыңнан дым да кел­мей­ді, қазір басқа уақыт, сендердің дәуір­лерің өткен, енді біздің заманымыз келді» деп қатты шамырқандым. Сосын сол жерде іс­тейтін бір қазақ жігіті ортаға түсіп «жүре бе­ріңіз, сізге ештеңе болмайды» деп шы­ға­рып салды.
Шамасы өздерінің өтіріктері ашылып, мас­қара болатынын білсе керек, кейін әлгі Вал­яева, Доручина дегендер Ресейге, Бе­лорус­сияға көшіп кетті.
Сөйтіп, 1987 жылы сотталып 14 жыл бас бос­тандығынан айыру жазасын алған, кейін жаза өтеу уақыты 3 жыл 4 ай 10 күнге дейін қыс­қартылып, Петропавлда 1,5 жылдай, Ал­матының Заречный түрмесінде 2 жыл уа­қыт қамауда отырып шығып ақталған Қайыр­гелді Күзембаев қайтадан бейбіт өмір­ге оралып, «Алматыпромстрой» меке­ме­сіне жұмысқа тұрады. Бірақ сол кездегі эко­номикалық қиыншылықтарға бай­ла­ныс­ты ол мекеме жабылған соң сауда істеп кү­нін көреді. Желтоқсан оқиғасы болардан сәл бұрын туған ұлынан соң екі қызы дү­ние­ге келеді. Сонымен бірге зайыбының сіңі­лісі 1994 жылы 35 жаста қайтыс болған соң оның ұлын да өз қолдарына алып тәр­биелейді. Қазір ол бала үйлі-баранды болып кет­кен. Өз балаларының алды отбасы құ­рып, одан немере сүйіп отыр.
Қайыргелдінің жұбайы Роза Спанова қа­зір Халыққа қызмет көрсету орталығында жұ­мыс істейді. Ол «Біз білетін желтоқсан» ат­ты кітап жазып шығарды, кітапта жұбайы Қайыр­гелдінің және өзге де желтоқ­сан­шы­лар­дың басынан өткен қиындықтарды баян­­дайды.
Қайыргелді қазір зейнетте. Түрлі іс-ша­ра­ларға шақырумен барып, жастардың ал­дын­да желтоқсаншылар туралы, олардың ел намысы үшін бастан кешкен қиын­дық­та­ры жайында тағылымды әңгімелер айта­ды.
Ер қиындықта сыналады. Бір кезде Түгелбай Тәшенов, Жамбылбек Тайжұмаев, Қай­рат Рысқұлбековтермен бірге сот за­лын­да әділетсіз шешімге сынбай, қиындыққа мойынсынбай қиянатқа қасқайып қарсы тұрған Қайыргелді Күзембаев – бүгінде елі­нің ардақты перзенттерінің бірі. Оның кеш­кен тағдыры да, еткен ісі де кейінгі ұр­паққа әр­дайым үлгі болып қала бермек.

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ