Қазақтың бай ауыз әдебиетімен сусындаған қаламгер

Қазір қазақ әдебиеті мазмұны жағынан байып, жаңа кейіпкерлермен толығуда. Оның бір себебі – Моңғолия, Қытай, Түркия, Өз­бекстан жерін мекендеген қан­дас­та­ры­мыз­дың отанына оралып, өздерінің басынан өткен тарихи шындықты көркем бейнелеуі. Тәуел­сіздік тұсындағы әдебиетке көркем туын­дыларымен, тарихи-эсселерімен мол үлес қосқан қазақ қаламгерінің бірі – Қа­зақ­стан Жазушылар одағы, Қытай Мемлекеттік жазушылар одағы және Қытай Мемлекеттік Фольклоршылар қоғамының мүшесі Зей­нол­ла Мүбәрәкұлы Сәнік. Зейнолла Сәнік – қазіргі қазақ әдебиетін жаңа тақырыппен, Қаракерей Қабанбай, Тұғырыл хан, Де­межан батыр, Басбай батыр, Қайрақбай күйші, Сү­леймен би сияқты тарихи тұлғалармен толық­тыр­ған жазушы. Қаламгердің шығармалары қазақ әдебиеттанушы-ғалымдарынан оң бағасын алды. 2017 жылы 15 томдық шығармалар жинағы жарық көр­ді. Осы көптомдықтың 1-томына «Сергелдең» тари­хи романы, 2-томына «Басбай» тарихи романы, 3-томына Басбай туралы әңгіме-жырлар, 4-томына «Қа­ракерей Қабанбай», «Хан батыр Қабанбай» тари­хи-эсселері, 5-томына «Сүлеймен би» тарихи эссесі, 6-томына «Тұғырыл хан», «Қайрақбай», «Демежан» тари­хи-эсселері, 9-томына шағын әңгімелері мен хи­каят­тары, 10-томында «Із» атты биографиялық хи­кая­ты топтастырылған болатын. Көріп отырға­ны­мыздай, жазушының бірсыпыра шығармала- ры – тарихи-эсселер. Жазушының шағын жанрдағы «Бала би­дің әңгімесі», «Аң жолында», «Аю атқан­ның әңгімесі», «Ауылға келген аңқау бас», «Бір тартым шылым» туындыларын этног­ра­фиялық әңгімелердің қатарына қоссақ, «Маңдайдағы хат» әңгімелеріне махаббат та­қырыбы арқау болған. Ал, «Қоңыр сиыр­дың көмегі», «Төрт кетік» шоғырлы әңгі­ме­лері­нің тәрбиелік мәнін ерекше атаған жөн. «Табиғат әлемі», «Сары күшік пен саркіс», «Алып­тың алыбы», «Ермек естен танғаннан кейін», «Зырылдауық», «Үстелдегі талас», «Түн­гі от», «Дүмпулі дүрмек», «Желі басын­да­ғы жел­пініс», «Несібе» әңгімелері ғылыми-та­ным­дық тұрғыдан ерекшеленсе, «Жер асты­на сая­хат», «Бәкеннің батпырауығы», «Арман кө­леңкесі», «Шаштағы шарапат» әң­гіме­ле­рінде ғылыми-фантастикалық си­пат басым. Қазақ қоғамында қай заманда болсын, ұстаз­дарға құрмет жоғары болған. Бүгіннен не­месе кешеден бастап ұлы мамандық ие­ле­ріне құрмет көрсетіліп жатқан жоқ, ықы­лым заманнан бері ұстаздардың шоқтығы биік. Оның дәлелі ретінде әл-Фараби туралы Ә.Әлімжановтың «Ұстаздың қайтып оралуы» романын, Ыбырай Алтынсарин туралы Ғ.Қайырбековтің «Дала қоңырауы» поэмасын, Ж.Молдағалиевтің «Алғашқы қоңырау», «Та­за бұлақ», Н.Ақыштың «Алтынсарин алауы» ро­мандарын, А.Байтұрсынұлы туралы С.Ос­панұлының «Ұлт ұстазы», М.Әуезов тура­лы М.Дүйсеновтің «Ұстаз» повесі мен З.Қа­б­до­­ловтың «Менің Әуезовім» роман-эссесін, ұстаз­дар туралы М.Иманжановтың «Алғаш­қы айлар», Н.Ғабдуллиннің «Біздің жігіт», Ш.Айтматовтың «Алғашқы ұстаз», И.Ес­қараевтың «Алғашқы ұстаз», З.Сәніктің «Тау жұлдызы», С.Асылбекұлының «Рабиғаның ма­хаббаты» повестері мен С.Асылбековтің «Әдебиет пәнінің мұғалімі, Н.Ақыштың «Күр­­меуі қатты түйіндер» әңгімелерін атасақ та жетіп жатыр. Әрбір шәкірттің өзі сүйген, жыл­дар бойы тәлім алған ұстазының аяулы бей­несі көкірек көрігінде, жүрек түбінде сақталуы заңдылық. З.Сәніктің «Тау жұлдызы» повесінің бас кейіп­кері – Раздық. Шығармада Үрімжідегі Раз­дық атты мектеп мұғалімінің ағар­ту­шы­лық жолы мен Қытайдағы қазақ жұртының ты­ныс-тіршілігін шынайы бейнелеген. Шы­ғарма бас кейіпкердің өлімімен аяқталады. Бұл – заман, қоғам шындығы. Себебі, жан-жақ­ты қысым мен аңдуда ғұмыр кешкен шет­тегі қазақ азаматтарының басынан өт­кер­ген зұлматты шақтар аз болмаған. Шы­ғар­­маның эпилогы ретінде жазушы тара­пы­нан Раздықтың атқарған қызметтері сипат­та­лып, ұстаз тұлғасына баға беріледі. Оның ұла­ғатты ойларының ішінен қазақ бала­сы­ның тіл үйрену, көп тілді меңгеру өнерін ұс­тануы – өмір сүру үшін қажетті шарт еке­нін айтатын тұстары бүгінгі күн үшін де маңызды мәселе. Раздықтың қазақ еліне сіңір­ген еңбегін салмақтайтын тұстар оны жер­леуге келе жатқан шәкірттерінің ұста­зының ізгі істерін еске түсіру арқылы бері­ле­ді. «Елім деп еңіреген ердің» өлімі қалың жұрт­тың қабырғасын қайыстырғанын си­пат­тайтын тұстарда жазушы тілінің шұ­рай­лылығы, образ сомдаудағы ерекшелігі айқын аң­ғарылады, нақты тарихи деректермен көм­керілген тарихи тұлғаның тағдыры оқыр­манын бейжай қалдырмай қазақ тари­хының ақтаңдақ беттерінен сыр шертеді. Повесть эпиологында кезінде бәйгеге шап­қан, Еренқабырға бетінде туылған талай уақиғаның куәгеріндей болған жетпіс бес жас­тағы Мұқай ақсақалдың әңгімесі беріл­ген. Ел өмірінде болып өткен атақты астар­дың сипаты, ондағы ат шабыс, балуан күрес пен дау-дамай айтылып солардың бәрінің бітімгері болып жүрген Раздықтың биік бей­­несі қайта еске түсіріліп, ел бағына туған «Тау тұлғалы жұлдыз» деп мадақталады. Мәң­гілік көнермейтін киелі ұғымдарға ба­ланған ердің ажалының адам қолынан болуы өкінішті болғанмен, оның ұрпақ жа­­дында жалғасқан екінші өмірі жайлы те­­рең толғаныспен ой түйінделеді. Ал, «Қашқын», «Партиялық жарна» хи­каят­тарына мәдени төңкеріс жылдарындағы оқи­ғалар негіз болған. Сондықтан бұл екі шы­ғарманы бөліп жаруға келмейді. Бұл шы­ғар­малардан ел басына күн туған ауыр кезде де азаматтардың адамгершіліктен аттамай, «жаным – арымның садағасы» деп арын жа­­нынан жоғары қойғандығына куә бола­мыз. Бес саусақтың бірдей болмайтыны сияқ­ты ол кезде де түрлі пиғылдағы адамдар өмір сүрді. Өмір туралы ұстанымы, көз­қа­ра­сы бір-біріне қарама-қарсы жандар қашан да бірге өмір сүретін болса, аталған шы­ғар­маларға осындай жандардың пендешілігі ар­қау болған. «Қашқын» хикаятында негізгі оқи­ға шарықтау шегіне жеткен жерден бас­талып, лирикалық шегініс жасалады. Оқыр­ман осы дәуір сипатынан хабардар болады. Қапас – қазақтың көне мұраларын жинап, хаттап, зерттеп жүрген ғалым жігіт. Ал көк­са­қал Мұрат – құрдасы Қапастың жолына сан кедергілерді ұйымдастырып, інісі Ғай­ни­ды айдап салып жүрген іші тар, қазымыр жан. Мұраттың көксегені – Қапастың өмір бойы жинаған жәдігерлері мен мұраларын қа­лай да қолға түсіру. Қытай халық республикасында ХХ ға­сыр­дың жетпісінші-сексенінші жылдарын­да­ғ­ы мәдени төңкерістің қазақ баласына сал­ған лаңы бас кейіпкер төңірегінде өрбіп оты­рады. Жазушы азаматтар арасындағы пен­дешілікті суреттей отырып, жалпыадам­дық құндылықтарды меңзейді. Жасынан ауыз әдебиеті үлгілерін, ұлттық этнография­ны көздің қарашығындай сақтаған кейіп­кер­дің жылдар өте сол мұраларды індете зерт­теуге ден қойғанын оның шығарған «Шал­ғын» журналы мен «Ата мұраны ардақ­тайық», «Халық ертегілері» деген кітаптары рас­тайды. Қытай халық республикасындағы «Мә­де­ни төңкеріс» жылдарындағы қандас­та­ры­мыз­дың басынан кешкен шындық бірсы­пы­ра қаламгерлердің шығармаларына арқау бол­ған. Қажығұмар Шабданұлының әйгілі «Қыл­мыс» романы түрмеде жазылғаны бел­гілі. Жазушы романда қанқұйлы ХХ ғасыр­да­ғы тұтас ұлттың аянышты да, аяулы тағ­ды­рын көркем суреттеп жеткізді, тарихи шын­дықты көркем шындыққа айналдырды. Түрме азабына жан бітірген автордың бірі – Жақсылық Самитұлы. Қытайдағы қазақ жазушылары осы­лай­ша ел өмірінен үлкен орын алған, қазақ та­ри­хында қара әріппен жазылған «Мәдени төң­керістің» үш буын өкілдеріне салған зар­­дабын шынайы бейнеледі. З.Сәніктің «Із» хи­каятындағы кейіпкердің анасы мен әке­сінің, ағасының қазасын естігенде қатқан ше­рін шығарып жылай алмай, «шет елмен байланысы бар элемент» деген жаламен қайта қуғындалып кетпес үшін ішінен тынып жүруі өкінішті. Кейіпкеріміз араға жылдар салып, екі елдің арасындағы саяси ахуал түзелген шақта ғана әке-шешесі мен бауы­рының басына белгі қоюға, мар­құм­дарға арнап Құран хатым түсіруге қол жет­кізеді. Жазушы хикаяттарындағы жекелеген кейіп­керлер басынан өткен оқиғалар қалың қа­зақ­тың хал-ахуалын көз алдымызға елес­тетеді. Аталған шығармаларда Қытай мем­ле­кетінде тұрып жатқан аз ұлттардың олар­ға жұтылып кетпей, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрпын сақтап қалуы нанымды су­рет­телген. Жазушы қазақ этнографиясын зерт­теуші болғандықтан, әр мәселенің аста­ры­на терең үңіліп, одан қорытынды жасауға ше­бер. Қаламгер адам экологиясы мен та­би­ғат экологиясын қатар бейнелей отырып, за­­­манның өзгергеніне, бүкіл әлемнің өзгере бас­тағанына көңіл аударған. Дегенмен же­келеген кейіпкерлер бойындағы адам­гер­ші­лік қасиеттер арқылы жалпыадамдық және ұлт­тық құндылықтардың ешқашан тоз­бай­тынын алға тартады. «Сергелдең» тарихи романына Қабанбай ба­тырдың үш буын ұрпағының аумалы-төк­пелі заманда басынан кешкен зобалаңдары не­гіз болған. Алтайдан Гималай асып Ана­до­лыға жеткен бабаларымыздың ерлік рухы мен қажымас қайраты романның орталық кейіпкерлері – Бәшке, Төлебай, Әлкембай тәрізді үш жетімнің төңірегінде өрбиді. «Басбай» тарихи романында Шығыс Қы­тай жеріндегі Тарбағатай қазақтарының ХХ ғасырдың бірінші жартысында басынан кешкен тарихи оқиғалары бас кейіпкер Басбай Шолақұлы төңірегінде өрбиді. Жазушы Басбай бейнесі арқылы ұлы дала пер­зенті өр қазақтың көркем бейнесін жа­саған деуге болады. Басбай бойынан та­бы­латын қасиеттердің барлығы дерлік тек қа­зақ халқына тән болатын болса, жауға кө­кірегін бастырмайтын жауынгер ха­лықтың келер ұрпағы оқып-білім алған сауат­ты ұрпақ болу керектігін оның істері рас­тайды. Сондықтан да ол Тарбағатайда мек­теп, Емілге көпір салдырады. Осындай ірі істерімен алып мемлекеттің өзін ықты­рып отырған Басбайдың қазақ баласы еке­ніне мақтанасың, марқаясың. Жазушының негізгі жетістігі – Басбайды ет пен теріден жаралған адам ретінде шы­найы қалпында суреттеуі. Керек жерінде ең­кейе де, шалқая да білетін оның Жалшиде ши өртеуі, Уәли болып отырғанда қазақ жі­гітіне құн төлетпек болған Дәндір халдайды Жуң­гоның азат болғанын есіне салып, ескі­нің сарқыншағы жаңа үкіметке жүрмейтінін ай­тып, халдайлардың қызметінде жүрген қа­зақтарды босатуы – осыған мысал. Ежен хан­ның ұрпағымыз деп жүрген Дәндірдің екі аяғын бір етікке тығу – Басбайдың қо­лы­нан ғана келетін ерлік. Көкперісі ұста­ған­да дүниеқорлыққа, араны ашылған жандар­ға илікпей шорт кететіні бар. Оның бір кө­рінісі – «Басбайдың көпірі». Сол көпір де бір­­беткейлігінің, саудагерлерге жем болған жал­шы-жақыбайға жаны ашығандығынан салынған. Романның эпилогына Басбай өмірден өт­кен 15 жылдан кейінгі 1968 жылғы оқиға­лар негіз болған. Бұл – Қытайдағы даурық­қан мәдениет айғайының аптығы халықты бүре түскен, Мау Жуши жандайшаптары бай­­­­ларды түгел сыпырып, олардың дүние мүл­кін тәркілеп «қоғамдастыруға» салған, «жын-шайтанның» ноқта ағасы Басбайдың әйелі мен қызы қара тізімге түсіп қуғын-сүр­гінге тап болған заманақырдың басталған ша­ғы еді. Ол кезде 20-30 жыл еліме қызмет іс­тедім деген кадрлардың өзі тар қапасқа қа­­малып, ізім-ғайым жоғалып кетіп жат­қан­да олардың құнын сұрайтын пенде қалмап еді. 1920-1940 жылдары ел ішіндегі көзі қа­рақ­ты жандардың мәдени-ағарту істермен айналысуы, оқу-білімнің қадірін түсінетін байлардың оларды қолдап жер-жерден мек­теп ашуы ел еңсесін көтеріп тастаған бо­ла­тын. Көп ұзамай Гоминдаң үкіметі ашылған мек­тептердің ұстаздарын түгелдей сыпырып алып кеткенде білім ошақтарының есіктері тү­гелдей тарс жабылды. 1987 жылы ерлігі, дарқандығы, жо­март­тығы ел ішінде жыр-дастан болып қалған Бас­байды қызы Нұрқан мен немересі Мәу­кен бастаған жандардың іздеп келіп, Құран ба­ғыштауы, оған арнаған өлеңдерін оқуы – ұрпағымен мың жасайтынының көрінісі. Қазақ тарихынан үлкен орын алатын «Хан батыр Қабанбай», «Тұғырыл хан», «Де­ме­жан батыр», «Сүлеймен би», «Қайрақбай Кешубайұлы» туралы тарихи-эсселерде ұлт қаһармандары жөнінде мол мағлұмат беріл­ген. Жазушы жекелеген тұлғалардың өмірі мен қызметін жан-жақты көрсету мақса­тын­да олар туралы ілгерінді-кейінді жазыл­ған үлкенді-кішілі шығармалар мен зерттеу еңбектерді үнемі жадында ұстап, ғалымдар­дың пікіріне сүйеніп ой қорытады. Осының өзі автордың кез келген тарихи тұлға тура­лы ізденімпаздығын, зерттеушілік қырын көр­сетеді. Еліміз егемендік алған соң, қазақ хал­қы тарихын түгендеуге, ақын-жазу­шы­ларымыз тәуелсіздік жолында шаһид болған хандарымыз бен батырларымыз, билеріміз бен шешендеріміздің жарқын бейнесін сом­дауға кірісті. Бас қолбасшы туралы ша­ғын жанр­лардан бастап Қ.Жұмаділовтің «Дара­боз» (1996), Зейнолла Тілеужановтың «Қара­керей Қабанбай» (2009) тәрізді тарихи ро­ман-дилогиясының жазылуы – осы бағытта жасалған игілікті істердің көрінісі. Демежан батыр туралы Қ.Жұмаділовтің «Тағдыр» ро­ма­ны­мен оқырман жақсы таныс. «Тағдыр» – Шығыс Түркістанды мекен етіп жатқан қа­зақ­тардың тарихынан хабар берер роман. Ро­манда XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр­дың басындағы уақыт қамтылған. Еженхан мен Ақ патшаның Шығыс Түркістан айма­ғын бөлісу мәселесі, шекара бөлінгеннен кейін­гі халық тағдыры шынайы бейнелен­ген. Осылайша, қазақ әдебиеті мен рухания­ты бүгінге дейін беймәлім болып келген тарихи тұлғалармен толығуда. Қорыта айтқанда, жазушы біріншіден, эт­нографиялық құндылықтарға атап айта­тын болсақ, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрып­қа көр­кем шығармаларында ерекше мән бере­ді. Екін­шіден, жекелеген кейіпкерлердің бей­несін сомдауда портрет, монолог, диа­логтарды ше­бер пайдаланады. Үшіншіден, автордың қа­зақ­тың бай ауыз әдебиетін те­рең игерген қаламгер екенін шығар­ма­ла­рында молынан қолда­ныл­ған мақал-мәтел­дер­ден, аңыз-әңгімелерден байқауға болады. Төртіншіден, жазушы көр­кем шығарма­лары­н­да да зерттеушілік қырын ұмыт қал­дыр­майды. Жекелеген мәселеге байланысты ақын-жазушылар мен зерттеуші ға­лымдар­дың еңбектеріне сүйене отырып, ой тұ­жы­рымдау – жазушының бірден-бір сти­ль­дік ерекшелігі.

Гүлжаһан ОРДА, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Тәуелсіздік дәуірдегі әдебиет және көркем публицистика бөлімінің меңгерушісі, филол.ғ.д., профессор

Серіктес жаңалықтары