Биыл Мемлекеттік сыйлықтың иегері, жазушы, драматург Дулат Исабековтің әлі сиясы кеппеген «Бөрте» пьесасы көрерменге жол тартпақ. Автордың айтуынша, төрт ұлы бірдей хан болған алтын құрсақты әйел туралы жазған туындысы тарихи емес көркем шығарма. Үш-төрт жылдан бері «Бөрте» тақырыбын зерттеген. Ұлы қаған атанған Шыңғыс хан туралы мәлімет көп. Алайда ізінен аңыз ерген ханның әйелі туралы дерек некен-саяқ. Жазушыны мәлім де, беймәлім Бөрте тақырыбы неге қызықтырды? Пьесаның алғашқы оқырманы айтқан алты сынды автор қалай қабылдады? Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «жылаттың-ау» дегені мақтау ма, даттау ма? Осы сұрақтарға жауап іздеп, драматургпен аз-кем әңгімелестік.
– Шыңғыс ханның өмір жолы туралы дерек көп. Осы күнге дейін түрлі фильм, телехикая түсірілді. Ал алғашқы жары, төрт бірдей ұлы хан болған Бөрте – ханша бұрын-соңды сахналанбаған кейіпкер. Тарихи тұлға туралы пьеса жазуыңызға не түрткі болды?
– Бұл көптен бері ойымда жүрген дүние болатын. Біз Томириске бір жабысамыз, Ұмай анаға барамыз. Негізінен олардың бәрі қазақ емес. Бөрте – қазақ. Қоңырат руының қызы. Шыңғыс ханның әйелі. Ұлы қағанды ақылмен басқарған адам. Шыңғыс хан дүниежүзін жаулап, қаһарына мінген қолбасшы болса да, Бөртенің ақылына тоқтаған. Жорықты жоспарлау кезінде қағанға қарсы пікір айтатын жалғыз адам болған. «Батысқа тиіспе, шабуыл жасама!» деген сөзді де айтқан. Шыңғыс ханға Бөртенің орынды-орынсыз айтқан сөздері ұнамай, сарайдан қуып жібереді. Өмірінің соңына дейін сарайға келуіне тыйым салады. Бірақ Бөрте амалын тауып сарайға келіп жүреді. Осы секілді дүние көп.
Сахналанатын көріністің дені – Бөрте образы. Шыңғыс хан бейнесі бір-ақ жерде ғана көрінеді. Осы күнге дейін тарихта қалған Бөртедей тұлғаны жазбау күнә секілді. Көп кітапты ақтарсам да, Бөрте туралы ешқандай мәлімет таба алмадым. «Моңғолдың құпия шежіресі» мен «Алтын топшыда» ғана ақпарат бар. Көркем шығарма болғандықтан, тарихи деректерден гөрі қарапайым мәлімет оқырманға қызық. Бөртенің де өмір жолы, басынан кешкен негізгі оқиғалары туралы «Моңғолдың құпия шежіресі» көбірек жазыпты. Басты назарға осы екі шығармадағы деректерді алдым. Егер «Моңғолдың құпия шежіресі» қателессе – менің де қателескенім. Бөрте туралы мәліметті шөп арасынан ине іздегендей таптым. 4-5 жыл ойланып, одан кейін 4-5 айда жазып шыққаннан кейін бе, «Бөртеден» кейін ештеңе жазғым келмей қалды.
– Түркістан драма театрында тұңғыш рет «Бөртенің» таныстырылымы өтпек. Шығармашылық ұжыммен танысып, дайындық барысын көрдіңіз бе? Шетелден арнайы шақыртумен қойылым режиссерлері бекітілген. Олар «Бөрте» туралы біле ме? Орта Азия тарихынан алыстау еуропалық режиссерлер қалай сахналауды жоспарлап отыр?
– Түркістан театры «Бөртені» қоюға дайындалып жатыр. Шығармашылық ұжыммен танысқан жоқпын. Бұл театрдың келісімшарты қызық әрі қиын болды. Екі жылға дейін еліміздегі ешқандай театрға қоюға болмайды. Театр ұжымы «Бөртемен» дүниежүзін аралаймыз деді. Ағылшын тіліне аударылып қойды. Шығармашылық құрамда шетелдік режиссерлар да бар екен. Олар Алматыға келіп, үйіме қонақ болып кетті. Маңайындағы бірнеше аудармашылар да келіп, бір күн бойы мәтінмен жұмыс істедік. Бір сөз, бір сөйлемді қалдырмай талдап, талқыға салдық. Қысқартатын сөздерді қысқарттық. Біраз толықтырулар да енгіздік. Қазақ пен ағылшын тілін де салыстырдық. Шетелдік режиссерлер Шыңғыс хан туралы, Ұлы қағанның бірнеше әйел алғанын біледі. Бірақ Бөрте туралы мүлдем хабары жоқ. Кейін Бөртенің болмысымен таныса келе, керемет сезімге бөленді. Түркістан театры қойғаннан кейін италиялық режиссерлер елімізде қоямыз деп жоспарлап отыр. «Бөртенің» таныстырылымы өтпей жатып-ақ жолы болып жатыр. Швейцария, Люксембург, Австрия мен Аустралия елдері қызығушылық танытып, театрда сахналауға ниет білдірді. 2022 жылдың көктемінде Еуразиялық Шығармашылық гильдиясының мұрындық болуымен Аустралияның Мельбурн қаласында «Бөртені» көрерменге ұсыну жоспарланып жатыр. Келесі жылы 80 жасқа толамын. Сол режиссерлар шығармашылық топпен келіп, «Бөртені» өзінің Отанында қойғымыз келеді деген ұсыныс айтты. Соны естігенде көзімнен жас шығып кетті. «Моңғолдың құпия шежіресінде» «қазақ» сөзі қаптап жүр. Соны неге көрмегенбіз?!. Еуропалық режиссерлерді таңғалдырған дүние – «Бөрте» бейнесі. Біздің ата-бабамыздың ғасырында мұндай қайратты, рухты әйел болмаған деп бағалады. Бұл дегеніміз, Шыңғыс ханның аяғы жетпеген Батысқа «Бөрте» барады деген сөз.
– Пьесаның алғашқы оқырманы, әдебиетіміздің мэтрі Әбдіжәміл Нұрпейісов екен. Белгі соғып оқуға дағдыланған классиктің қаламы тимеген бірде-бір бүтін парақ қалмапты. Ең соңғы параққа «Жылаттың ғой» деп жазған екен. Ал Мұхтар Құл-Мұхамедтің де бір ауыз пікірі пьесаның атын өзгертуге ықпал еткені рас па?
– Ең алғашқы оқырманы – Мұхтар Құл-Мұхаммед. «Таңшолпан» бағдарламасында қонақ болғанымда «Бөртені» жазып жатырмын деп айтқан едім. Соны естіп алып, өзі хабарласты. Мен бірінші оқырманы болайын, маған жіберіңіз деді. Уәдемде тұрып, бітірген бойда оқуға жібердім. Көп уақыт өтпей хабарласып, аяғымды жерге тигізбей бір сағат мақтады. Мақтауды кім жақсы көрмейді дейсің, ал енді қандай сын-пікір айтасың деп едім, алты сынды жіпке тізіп айтып берді. Оның алтауын да енгіздім. Пьесаның алғашқы атауы – «Бөрте ханым» еді, «Бөртеге» өзгертті. Оны қабылдадым. Жошыны өлтіргенде оның мүрдесінен шынашағы ғана қалды деген дерек бар. Ақселеу Сейдімбек пен Әлкей Марғұланның еңбегінде де шынашақ деп келтірген. Мұхтар інім басқа саусақтардан бармақ бөлек тұрады, шынашақтан гөрі бармақты алыңыз деді. Оған да келістім. Одан кейін «Бөртені құтқаруға 4 түмен әскерімен бара жатырсыз. Әр түменде 10 мың әскер бар. Сонда 40 мың әскер болады. Азғантай ғана керейіттерге 40 мың әскер көп емес па?» деген сөзіне ойланып қалып, әскер санын бір түменге азайттым. Осындай ірілі-ұсақты детальдарға мән беріп, ұзақ талқыладық. Әбдіжәміл Нұрпейісовке де жібердім. Ауырып жатқанына қарамастан, бірінші бөлімді оқып бір хабарласты. Екінші бөлімді оқығаннан кейін тағы телефон соқты. «Пьесаңның әр бетінде белгі бар. Бастан-аяқ көз алмастан оқып шықтым» деді. Шопырымды жіберіп қолжазбаны алдырттым. Ол кісі асқан ұқыпты ғой, белгі салмаған беті жоқ. Сөйлемдер арасынан мақал-мәтел тауып, астын сызыпты. «Здесь всего 70 страниц, но какие это страницы?! Здесь создана великая эпоха Чингиз хана, создан величайший образ великой женщины Бөрте» деп орысша сөйлем жаза келіп: «Әй, бала, жылаттың ғой!» депті. Осы жылы лебізін оқып, көңілінен шыққанын сездім. Оқыған адамның дені жылы пікір айтып жатыр. Соған қарағанда сәтті туынды болған сияқты. Шетелге шығуымның да бір себебі «Бөрте» болып тұр.
– Оқыған адамдарға ұнап жатқанын білдік. Ал өзіңізге пьесаның қай тұсы сәтті немесе әлсіз болып қалды?
– Еуразиялық шығармашылық гильдиясымен жақсы байланыс орнатқанмын. Бірде кітабымды швед, ағылшын тіліне аударып жүргендер Алматыға келе қалды. Сол кезде «Бөртені» жазып жатқанымды айтқан едім. Оларды қызықтыру үшін Шыңғыс хан мен Бөртенің ғұмырнамасынан кейін ең әсерлі диалогын айтып бергенімде шетелдіктер сілтідей тынып тыңдады. Қойылым кезінде осы көріністің тіпті жарқырап шығатынына сенемін. Осы жерге де шет жағасын айтайын. Халқы көкке көтеріп, қарсы келмек түгілі, жүзіне тіке қарай алмайтын жұртының арасынан Бөрте ғана суырылып шығып: «Сен ғана соғысқа тоймайсың. Жақсылап ойлан, Темучин!» деп ерінің кем-кетігін бетіне басатын болған. Бөрте – Шыңғыс ханға «сен» деп сөйлеген жер бетіндегі жалғыз адам. Бір күні шыдамы таусылған Шыңғыс хан Бөртенің басын өзі алмақшы болады. Бөрте өлімге бас тігіп, дайындалады. Алаңға келіп, мойнын созып, бәрі бітті деп жатқанда дүниежүзін жаулаған ұлы қолбасшы, хас батыр қолы дірілдеп, қынаптан қылышын суыра алмай жатады. Бөртенің өзі жүгіріп барып, қылышын алып береді. Екі бұрымын жайып, енді шабады деп күтіп жатады. Бірақ Шыңғысхан қанша оқталса да, қолы бармайды. Бөрте «өзіңнің қолыңнан келмесе, жендеттеріңе бер!» деп бұйырады. Оларға да біреудің басын алу мәртебесі бұйырсын дейді. Бөрте қасына мойынының қанын жуу үшін екі ыдыс толы су алдырып қояды. Амалы таусылған Бөрте өлерінің алдында ұлы Жошының өліміне әкесі Шыңғыс ханды кінәлайды. Мүмкін сол кезде ғана өлтіретін шығар деп ақырғы сөзін бастайды. «Жошы таққа таласып, орныма отырып алады» деп оны өлтіруге сен бұйрық бердің дейді. Жендеттерің сенің бұйрығыңды бұлжытпай орындады. Жошының денесін құландардың арасына апарып тастады. Оны құландар шайнап, денесін жоқ қылды.
Міне, он екі мүшесінен қалған жалғыз бармағы» деп қаны қатып қалған матаға оралған саусақты көрсетеді. «Екеуміздің баламыздан қалған жалғыз белгі осы» дейді. Сол кезде Шыңғыс хан еңкілдеп жылап жібереді. «Хан жыласа, қара халық қайтпек?! Есіңді жиып, беліңді бу!» деп өзіне әкеліп қойған суға ханның бетін жуады. Есін жинағаннан кейін, қолымен нұсқап, Бөртені жанына шақырады. Қос бұрымынан сипап, шешіле сөйлейді: «Сен маған ақ періште болып келіп, өмірлік серігім болыпсың. Құтқарушым болып, ажалдан аман алып қалдың. Тіпті, менің ұлы қаған болуымның өзі сенің арқаңда, сенің ақылың» деп ризашылығын білдіреді. Дәл сол кезде Қарақорымнан хабаршы келіп, Шыңғыс ханның шешесінің өлімін естіртеді. Жол ұзақтығы 78 күн жүріп, шешесін ақтық сапарға шығарып салады. Көзінің тірісінде жауда қалған 11 баланы асырап алып, бағып-қаққан анасына түк қызық көрсетпедім деп Шыңғыс хан өкінеді. Бөрте төркін жұртымен, Қыпшақ даласымен қоштасып, Жошының бармағын алып, Ұлытауға жерлеуге бекінеді. Сахна шымылдығы Бөртенің қоштасу монологымен аяқталады. Осы сәттінде ерекше тебіренгенім рас. «Бөртеге» бүкіл күш-жігерімді жұмсаған сияқтымын. Шығарма біткен соң, он күн бойы жынынан айырылған бақсыдай, салым суға кетіп, сылқ түсіп жүріп алдым. Ештеңеге зауқым соқпай қалды.
