«ӘУЕЗОВТIҢ БӨЛТIРIКТЕРI»

   

Өткен ғасырдың алпысыншы жылдары басында әдебиетке келген жастар жөнiнде алыпқашпа әңгiмелер айтылып жүрдi. Олардың аға буын қаламгерлермен текетiрес айтыс-тартысқа ұласқан пiкiрталастарын кейiнгi бiздер ара-кiдiк әркiмнен әрқалай естушi едiк. Ал жаңа буын сол жайлардан мүлдем бейхабар.

Осыдан бiрер ай бұрын Ғылым академиясының Орталық кiтапханасында болып, "Қазақ әдебиетi" газетiнiң сол жылдардағы тiгiндiсiн ақтардым. Өкiндiрген бiр жай – осы мәселеге байланысты бiраз мақалалар жоқ. Шәрiктi қаламның ұшымен жырымшалап қиып алған. Кiм де болса шындықты жасырған сиқы. Барын ксерокс көшiрмесiне түсiрiп, мұқият танысып шықтым. Пiкiрталас негiзiнен дәстүршiлдер мен жаңашылдар арасында өрбiген екен. Өрбiген деген жәй сөз. Анау айтты жаға жыртыспаса да дәстүршiлдердiң жастар шығармаларын саяси-идеялық, көркемдiк жағынан қатты сынап жоққа шығарғандары, жаңашылдардың жанталаса қорғанып, өз ұстанымдарында табандап тұрғандары көрiнiп тұр. Әсiресе, сол кездегi жас талант Оразбек Сәрсенбаевтың "1961 жыл" поэмасы сын нысанасына дөп алынып, барынша талқыланыпты. Әдебиеттегi "түршiлдiктi" жасаушы әрi насихаттаушы ретiнде айыпталған. Сол жазушы Оразбек Сәрсенбай биыл жетпiс жасқа толып отыр. Мемлекеттiк сыйлықтың иегерi. Маңдайалды айтулы қаламгер, ұзын-саны жиырма үш кiтаптың авторы. Өмiрден көргенi, ойына түйгенi көп. Сол жылдардың тауқыметiн бастан кешiп, суығына тоңып, ыстығына күйген жанның бiрi. Аталмыш газетте жарияланған сындарға орай бәрiн де көзiмен көрген, куәсi болған жазушыдан сол жайлардың анық-қанығына жету үшiн ашық әңгiмеге шақырдық. – Оразбек аға, алпысыншы жылдар басында қазақ әдебиетiне келiп қосылған жастар несiмен ерекшелендi? – Бiз, 1957 жылы республиканың әр облыстарынан жиналған жас түлектер ҚазМУ-дiң филология факультетiне оқуға түстiк. Бiз дегенiм – Әбiш Кекiлбаев, Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмадiлов, Сайын Мұратбеков және басқалар. Өзгелерден ерекшелiгiмiз – Әуезов пен, Мүсiреповтей академиктерден дәрiс тыңдап, Мұқановтай алыптардан тәлiм алуымызда. Негiзiнен бiздiң ұрпақ пассионар ұрпақ. Тарихшы Л. Гумилевтiң теориясы бойынша әр ғасырдың басында қай елдiң де саяси, әлеуметтiк-руханият әлемiнде әрқалай дағдарысты бастан кешiп, ортасында қайта өрлейдi екен. Сол өрлеудi ол "Пассионарлық кезең" деп атаған. Мұны ол ауадан алып, айта салған жоқ. Өзiнен бұрынғы Лев Толстойдың, В.Вернадскийдiң ой толғамдарына сүйенiп, түйiндеп отыр. Бiз сол өрлеу дәуiрiнде әдебиет отауының есiгiн аштық. Төрде отырған Әуезов, Мұқанов, Мүсiрепов, секiлдi тұлғаларға иiлiп сәлем бердiк. Бәрiмiз де кеудемiзден жалын атып тұрған жаспыз. Отыз жетiншi жылдың репрессиясы мен елуiншi жылдың қуғын-сүргiндерiн естiгенiмiз болмаса, ондай сұмдықтарды көзбен көргенiмiз жоқ. Қапелiмде шоқ басып қаламыз-ау деген қауiп, қаперiмiзге де кiрiп шықпайды. Алғашқы жылдары-ақ қоғамның әдеби-мәдени өмiрiне белсене араласып кеттiк. – Сiздер университетке түскен сол жылдарда бұрын репрессияға ұшырап "халық жауы" атанған ақын-жазушылар, Мемлекет қайраткерлерi ақталып жатты ғой. – Компартияның ХХ съезiнде жеке басқа табыну әшкерелендi. Тоң жiбiп, аз да болса демократияның, сөз бостандығының жылы лебi естi. Ғылым академиясында, Жазушылар одағында және ҚазМУ-де талас-тартыспен өткен үлкен жиналыстарда Сәкен Сейфуллин, Бейiмбет Майлин, Iлияс Жансүгiров т.б. ақталып жатты. Бiз солардың бәрiне қатысып, бiраз жайға қанықтық. Репрессия құрбандарын ақтау жиналыстары үш жылға созылып, соңы 1959 жылы бiттi. Бiз сол жиналыстарға қатысып қана қойғанымыз жоқ, жас болсақ та алқалы топтың алдына шығып,"ардақтыларымыз ақталсын" деп сөз сөйлеп, газет-журналдарда өз үнiмiздi қостық. – Сол ақтау жиналыстарында кiмдер сөйледi? Не айтты? Есiңiзде бар ма? – Жиналыстарда Сәкендi, Бейiмбеттi, Iлиясты, Мағжанды және басқаларды кiмдер қаралап жала жапты, кiмдер кiмнiң соңына түстi, кiмдер кiмнiң түбiне жеттi? Бәрi де ашып айтылды. – Жиналғандардың арасында кезiнде жазықсыз жандарды қаралағандар да отырды ма? – Бәрi болмаса да, бiразы төбе көрсеттi. Iлияс Жансүгiровтың үйiндегi Фатима апамыздың ашынып сөйлегенi есiмiзде. Ол сонда: "Iлиясты ұстатқандар мiне, мыналар" деп, залда отырған жандардың бiразына қолын шошайтып, аттарын атады. Олардың қастандықтарын естiгенде тұла бойымыз түршiгiп, төбе құйқамыз шымырлады. – Анамыз сонда кiмдердi атады? – Мен оларды ашып айтсам, талайларды ренжiтiп аламын. Жас болса ұлғайды. Бұл сұрағыңа жауапты мұрағат құжаттарынан iздеп көр. Жиналыс хаттамаларында бәрiнiң аттары жазылған. – Ореке, ғылым деген төрешi бар. Оның не туыс-туғаны, не жанашырлығы жоқ. Есiркеп, мүсiркеудi, рахым етудi тағы бiлмейдi. Онда тек ақиқат бар. Бәрiбiр кейiнгi зерттеушi ғалымдар соған жетпей тоқтамайды. Сiз қазiр тартынғанмен, олар бәрiн де кезiнде ашып айтып, кiмнiң кiм болғанын саралап бередi. – Ғылымның төрелiгiне ешкiмнiң де таласы бола қоймас. Оны уақыт көрсете жатар. Менiң есiме Хамза Есенжанов ағамыздың сондай жиналыстардың бiрiнде ашына сөйлегенi түсiп отыр. Ол кiсi жапқан жаладан жазықсыз ит жеккенде он жетi жыл отырып келдi ғой. Сол Хамза ағамыз мiнберге көтерiлiп: "Менi НКВД қызметкерлерi тергеу кезiнде бiрнеше адамдармен беттестiрдi. "Бұл өкiметке қарсы сөз айтқан, нағыз халық жауы" дегендер отыр осы жерде" – деп күйiне сөйлеп, бәрiн бетiне басқаны күнi бүгiнге дейiн көз алдымызда. Зобалаң жылдары "көк конверт" деген болған екен. Соны НКВД-ның жаналғыштары өз агенттерiне берiп қойса керек. Олар конвертке кiмдi жамандап жазса, жаналғыштар соны тұтқындап, жазықсыз жазалап, азаптап, алдын ұзақ жылдарға кестiрiп, соңғыларын атқызған. Есенжановтың аузынан соны естiп, бiз қайран қалдық. Кейiндеу "1961 жыл" атты поэма жазуымы сол "көк конверттiң" де әсерi болды. "– Ал, сұраққа жауап бергiн. Сен кiмсiң? – Адаммын. Қазақпын. – Бұл немене, фамилияң ба? Атың ба? – Тегiм мен ұлтым ғой. – Вот нацист! Вот фашист! – Айдаңдар атуға!!! Кителiнiң қалтасына салып қойып Хұқық пенен Ерiктi, Бар билiктi озбырларға берiптi. "Көк конверт" түгел жетiп жансызға, Арамзалар сол заманда желiктi". ("Лениншiл жаз" 6-декабрь 1962жыл) Қай заманда да үлкен таланттарды көре алмаушылар, күндеушiлер болған. Қазiр де жоқ емес. Солар сондай "көк конверттi" арамза ойларын iске асыру үшiн жақсы пайдаланған. – Репрессия құрбандарын ақтаумен қатар әдебиетшiлер арасында айтыс-тартыс жүргенiнен аздап болса да хабарымыз бар. Жалпы, сол жылдары жазушылар арасындағы ахуал қандай едi? – Сол кезде, тiптен бiз оқуға келгенге дейiн руханият дүниесi, оның iшiнде ақын-жазушылар әлемi үш топқа бөлiнген екен. Бiрiншiсi, әрi негiзгi ықпалы зор топ ҚазМУ-ге жиналыпты. Оған Қазақ әдебиетi кафедрасының профессоры Мұхтар Әуезов жетекшiлiк еткен. Ол кiсiнiң айналасында кiлең прогрессивтiк, демократиялық бағыттағы Бейсембай Кенжебаев, Зейнолла Қабдолов секiлдi ұлтжанды жандар болды. Бiздiң шоғыр да осы топқа қосылды. Екiншi топ – Жазушылар одағында болды. Оларға Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсiреповтың ықпалы жүрiп тұрған едi. Бiз жастар оларды "консервативтiк шалдар" деушi едiк. Үшiншi топ – ҚазПИ-де шоғырланған. Үлкен ұстаз ғалымдардан құралған. Оларды Қажым Жұмалиев басқарды. Құрамында Мәлiк Ғабдуллин мен Нығмет Ғабдуллин секiлдi iрi бiлiмпаздар бар. – Үш топ тартысының мәнi неде? – Бұл "дәстүршiлдер" мен "жаңашылдар" арасындағы тартыс болды. Дәстүршiлдер – Сәбит, Ғабит, Қалижан, Ғали секiлдi аға буын әдебиетшiлер. "Жаңашылдары" – Мұхтар бастаған бiздiң топ. Әсiресе бiз жастар. Бiз отандық төл әдебиетпен қатар орыс тiлiне аударылған шетел әдебиетiмен де жете танысып, өз шығармаларымыз арқылы жаңа үрдiс, жаңа леп әкелуге тырыстық. Оны "дәстүршiлдер" жатырқап, жатсынып қабылдай алмады. Туындыларымыздың дәстүрлi әдебиет аясында болғанын жөн көрдi. Бұл жай тартыс емес, саяси-әлеуметтiк тартысқа айланды. Олар бiзден ұлтшылдықтың да астарын, iздеп бақты. Жұмалиевтiң тобы да дәстүршiлдер жағында болды. Бiрақ Мұхаңдарға ашық қарсы шыққан жоқ. – Заңғар жазушы Мұхтар Әуезов 1960 жылы "Жыл келгендей жаңалық сеземiз" деген мақала жазған. Осы мақаласында ол: "…Сол жайды бiз өзiмiздiң жастар туғызып жатқан қазақ поэзиясы, қазақ лирикасы жайында айтқым келедi. Осы үш саланың табыстарын жаңа жыл келгендей өнердiң жаңа, жас қайраткерлерi келiп, қазақтың музыка, живопись, поэзия өнерiне жаңа бiр жыл келгендей жақсылық әкеле жатқан сияқты. …Сөз нақтылы болу үшiн мен өзiм кiмдердiң шығармасын оқыдым, соларды атап өткiм келедi. Сол оқығандарыма сүйене отырып, лирика туралы айтатын қорытындым да бар. Мәселен. I.Мәмбетовтен "Жас қанат", жинағының iшiнен тәуiр деген "Жайыққа", "Өгей шешеме" сияқты өлеңдерiн атап өтер едiм. Т.Шопашевтан сүйсiнiп оқыған "Сарысудағы жас", "Шиелi", "Нартай ақын", "Сырласу" өлеңдерiн көп өлеңнiң iшiнен сүйсiнiп оқыдым. Т.Молдағалиевтың өлеңдерiнiң iшiнен: "Алматы таңы", "Көктем", "Асыл ұстазға", "Немере сыры", "Хат" деген өлеңдерiн ұнатып оқыған шығармаларым. Сағи Жиенбаевтың бiрқатар өлеңдерiн сүйсiнiп оқыдым. "Партия туралы жыр", "Анама", "Абзал ана" деген сияқты өлеңдерi". – Әуезовтiң осы сөздерiне қарағанда жастарды қолдап қана қоймай, қорға¬нышы да болған секiлдi. – Ол рас. Әуезов – жастардың арқа сүйер үлкен қорғанышы едi. Оның Ғылым академиясында сөйлеген бiр сөзi де жадымда. "Бiз аға буын жас жiгiттердiң талаптарына шошымай, парасатпен қарауымыз керек. Бұлар талантты топ. Қазақ әдебиетiнiң келешегi де осылар. Бұлар қайда, қалай ұшарларын жақсы бiледi. Ұша бiлетiн қанат қайда қонарын да бiледi. Тек бiз бұлардың қанатын қырықпай, еркiндiк берейiк. Қанаттары талғанша, самғап ұшсын. Дүниеде дарынсыздар ғана қайда ұшып, қайда қонарларын бiлмейдi. Бет алды лағып кетедi", – дедi. Ол осыдан артық не десiн. Бұдан да батырып, басып айтайын десе, "үш әрiптiң" тыңшыларынан қауiптенедi. Сақтанып сөйлемесе ертең өз сөзi өзiне таяқ болып тиерi хақ. Сонда да ол ҚазМУ-де өткен "Абай жолы" романдары қалай жазылды? атты шығармашылық кешiнде бiзге тағы да ара түстi. "Дәстүршiлдерден" бiздi қызғыштай қорғады. Профессор Бейсенбай Кенжебаев пен Зейнолла Қабдолов та тартынып қалған жоқ. Дегенмен Жазушылар одағында өткен кезектi бiр талас-тартысты жиында Сәбит Мұқанов бiздi "Әуезовтiң бөлтiрiктерi" деп атады. Бұл да тарихи шындық, мезгiл көрiнiсi. – Әуезов қуғын-сүргiн азабын аз көрген жоқ. Тауқыметiн көп тартқан жан. Сол тартысқа араласпай-ақ, оңаша отырып шығармашылығымен айналыса беруiне болар едi ғой. – Ұлтқа, әдебиеттiң болашағына деген жанашырлығы оны бәрiнен де бейтарап қалдырмады. Сол үшiн тағы да басын қатерге тiктi емес пе. – Үш топтың тартысына партияның ОК-тi тарапынан тежеу қойылған жоқ па? – Тежеудi айтасың-ау, шырағым. Жазушылар одағында өткен үлкен жиында Қазақстан Компартиясы ОК-нiң хатшысы Нұрымбек Жандiлдин баяндама жасап, "Қазаққа домбыраның не керегi бар?" деп соқтықты емес пе. Күлесiң бе, жылайсың ба? Өз қағынан өзi жерiнгеннен не жақсылық күтесiң. Тежеу былай тұрсын бұдан соң жағдай мүлдем асқынып кеттi. ҚазМУ-дегi "Әуезовтiң бөлтiрiктерi" яғни бiздер: "Қазаққа ұлттық салт-дәстүр, ұлттық тарих, ұлттық мәдениет керек!" деп атойлап шыға келдiк қой. – Сiздiң "1961 жыл" атты поэмаңызбен Әуезов таныса алды ма? – Жоқ. Ол кiсiге ондай мүмкiндiк болмады. Сол жылдың жазында өмiрден озды. Поэманың қолжазбасы әуелi Қазақстан ЛКСМ ОК-нiң бюросында талқыланып, "Лениншiл жас" (қазiргi "Жас Алаш") газетiнде жарияланды. Поэма Компартияның ХХ съездi рухында жазылды. Онда жеке басқа табыну, жазықсыздарды репрессиялау, ұлтсыздық пен шовинизмдi әшкерелеу сарындары басым болды. Публицистикалық поэма. Мен сол кезде университеттiң студентi едiм. – 1962 жылдың күзiнде Н.С.Хрущев партия мен үкiмет басшыларының бiр топ шығармашылық интеллигенция өкiлдерiмен кездесуiнде "Көркемөнердiң көрiнеу жауы – буржуазиялық абстракционизм мен формализмнiң ықпалы совет суреткерлерiнiң творчествосына керi әсерiн тигiзуде" деген екен. Ресейде жас ақындар Евгений Евтушенко мен Александр Вознесенский және суретшi Эрнст Неизвестный сондай айыптармен қатты сыналған. Мәскеуден сондай пәрмен Алматыға да жеткен. "Табыңдар! Әшкерелеңдер!" "Қазақ әдебиетi" газетiнiң 1963 жылғы 25 қаңтарындағы №4 санында Мұхаметжан Қаратаевтың "Жаңалық па, жаңа былық па?" атты көлемдi сын мақаласы жарық көрдi. Ол жаңашылдарды өткiр сын тезiне алыпты. Мақаладан үзiндiлер келтiрейiк. "…Ж.Қыдыровтың "Түр туралы ойлансақ" деген мақаласы мен Т.Ысмайыловтың "Заман мен өлең" деген ұзақ өлең "толғауы" дарақылықтың әбден шектен шыққан түрi боп табылады. Екеуiнде бiр үн, бiр сарын бар. Ол айтылу түрiнiң тұрпайылығы үстiне нағыз демагогтiк үн, нигилистiк сарын. …Қыдыров не дейдi? "Жаңаның аты жаңа, ескiнiң аты ескi. Ескiнi қанша мақтағанмен, жаңа болмайды" дейдi ол. Содан кейiн: "Бiреулер арғысы Абай, бергiсi Сәкендi үлгi тұтады. Солардан үйренейiк, солар қолданған түрлердi пайдаланайық дейдi… Қазiр тек соларды қайта жаңғыртып қолдансақ, түр кенделiгiнен құтыла қоямыз деу шалғай түсiнiк" – деп түйедi. М.Қаратаев ақын Т.Ысмайловтың "Күншуақ" өлеңiнен мысал ала отырып, былай сынапты: "…Бұл не? Жаңалық па? Иә, жаңалық. Қандай жаңалық? Өлең бұзар жаңалық. Не ырғақ, екпiн бiрлiгi жоқ, не буын ұйқас бiрлiгi жоқ, ешқандай тәртiп, интонациялық бүтiндiк жоқ, шым-шытырық сөздер мен жолдардың тiркесi. …Қазақ поэзиясының он бiр буынды қара өлең түрi жөнiнде Т.Ысмайлов, Ж.Қыдыровтың содырлы қорытындысын одан да өткен сорақылықпен қолдаған. …Ал осы өлең бұзушылар көбiне-көп "Лениншiл жас" газетiнiң бетiнде жайлы жағдай тауыпты". – Төлеужан Ысмайловтың "Заман мен өлең" атты мақаласы "Лениншiл жаста" жарияланған . Мiнезi қиқар, дегенмен өте бiлiмдi ақын едi. Маяковский мектебiн өзiне үлгi тұтатын. Өз ойын қай ортада да батыл айтатын. Сол өлеңiнде "Он бiр буын омыртқаң кетсiн сынып" деген жолы бар. Қаратаев соны сынға алып отыр. Бұл ақынның он бiр буынмен шектелiп қалмайық дегенi ғой. – Қаратаевтың "Бiздiңше, гәп – он бiр буынның ескiруiнде, тозуында емес, ақынның талантында. Талантты ақынның қолына түскен он бiр буын жанып, жайнап сала бередi, қандай да болса жаңалық мазмұнды жырлауға жарайды, дарынсыздың қолына түссе – жасып, "шойырылып" қалады, онда ол ешқандай идеяны да бейнелей алмайды" деген орынды сөзiне қарағанда Ысмайылов өлеңiнде асылық ой айтылған тәрiздi ме қалай? – Ореке, атақты сыншы осы мақаласында Жұмекен Нәжiмеденовтың өлеңдерiне тоқталған. "…Сөз етуге арзымайтын талантсыз бiреулердiң жариялап жүрген өлеңсымақтарын қозғамай-ақ қойғанмен, Жұмекен Нәжiмеденов секiлдi жап-жақсы шығармаларымен таныла бастаған жас ақынның творчествосына кенедей жабысқан бiр пессимистiк сарынды кезiнде ескертуiмiз керек деп бiлемiн. "Лениншiл жаста" жарияланған "Адамның кейбiр кездерi" деген өлеңiнде ол күн мүлгiп тұр, жыр тумай қойды, домбыра үн қатпайды, тiрлiгiм келiспей тұр…" – деп жазады. Көңiлдi жабырқатар ауыр сурет. Себебi де белгiсiз… Қайрат Жұмалиевтiң осы газетте жарияланған "Елiм-ай" деген өлеңi де осы сарындас". – Көңiл күйi ақынға көп әсер етедi. Жұмекен терең ойдың ақыны едi. Ол жасанды өлең жазбайтын. Жүрек қалауымен жазатын. Ойы құнды, жазуы жаңа болатын. – Ореке, Қаратаевтың сын қармағына сiз де қаты iлiнiпсiз. Ендi соны мен оқиын, сiз тыңдаңыз "…Тағы бiр назар аударатын шығарма бар екен. Ол Оразбек Сәрсенбаевтың "1961 жыл" атты поэмасы. Бұл поэманы "Лениншiл жас" газетi жариялапты. Жас ақынның үлкен оқиғалар туралы толғанып поэма жазуы да, жастар газетiнiң оны басып шығаруы да, сырт қарағанда бәрi жақсы тәрiздi. Ал бiр-ақ жаман нәрсе бар. Ешкiм поэманың сапасына зер салмаған. "Мұндай шығарма кiмге не беруi мүмкiн?" дегендi ешкiм ойламаған. Сөйтiп, әдебиет бiрлестiгi де, редакция да жас авторға, орысша айтқанда, "аюдың қызметiн" iстеген," – деп келедi де сыншы сiздiң поэмаңыздан жекелеген өлең жолдары мен жекелеген сөздерiңiздi мысалға алып: "…Бұл қандай сурет, қандай образ, қандай тәсiл? Байқап қарасақ, бұл автордың өзiмше жазамын, жаңашыл боламын деген әрекетiнiң басы ғана екен. …Бұл жерде ақынның "жаңалығы" мен "даналығы" неде десек, бәз-баяғы өлең бұзарлықта екен. Ол қара өлең мен жыр өлеңiнiң омыртқа, қабыртқасынан, қол-сирағынан түк қалдырмай сындырмақ болған, бiрақ Т.Ысмайлов сықылды бұл да сындыра алмай қойған. Тек араластырып, сапырып, бытқыратқан. Ақыры тәртiптi, мүсiндi бүтiн өлең құрылысы шықпаған. …Бiз бұл жерде поэманың жаңашылдығының жалған жолдағы "жаңашылдық" екенiн баса айтуды мақсат еткендiктен, оның басқа жақтарына көп бармай отырмыз. Европа мен Гитлер туралы, Әуезов туралы толғаған жерлерiнде ағаттық пен шалағайлықтар баттиып-ақ тұр". – Сiздiң сол поэмаңызды мен де оқыдым. Бiр жылдың оқиғаларын публицистикалық өлең жолдарымен тiзiп жазыпсыз. Ең бастысы – айтар ойыңыз анық, оқырманға түсiнiктi. Сыншы бесiншi курс студентiне емес, кәсiпқой ақынның туындысын талдап жоғары талап, тұрғысынан қараған сияқты. Қанаттандырудан гөрi, тұқырту басымырақ па қалай? Алайда сөзiнiң соңында: "…Жас ақынның жалған жолда туған шығармасының осындай мiндерiн сынай отырып, мынандай бiр шындықты айтуға тиiстiмiз: Сәрсенбаев – сөз жоқ, талантты жас. Әйтпегенде бiз ол жөнiнде әңгiменi қысқа қайырған болар едiк. Қатал сын оның шын жаңашыл, шын жемiстi жолға түсуiне қақпайласа, оған деген жақсы ниеттiң жүзеге асқаны болар едi. Оның қадамының қоштайтын бiр-ақ жерi – қапас бөлмеден шығып, заманның iрi құбылыстарына қанат сермеуi" – деп артықтау айтқандарын жұмсартып, жұбатқан сыңай танытады. – Мұхаметжан Қаратаев ағамыздың сынын толық жоққа шығаруға болмас едi алмаймын. Көркемдiк жағынан құлағыма кiредi. Қазiргi талғаммен қарасақ поэма пәлендей керемет дүние емес. Бiрақ сол кезде жазылуы мен тың ойларды жеткiзу жағынан недәуiр жаңалық болды. Жыр сүйер қауымды елең еткiзгенi рас. Поэманың жазылу формасы верлибрлi, яғни еркiн формадағы поэзияның үлгiсi. Онда қазақтың он бiр буын үлгiсi және қысқа буын түрлерi де бар. Оның үстiне поэма партияның сөзiн сөйлеген. Алайда ағамыз партияның сол кездегi саясаты ыңғайында сөйлеп, бәрiбiр, формализммен жоққа шығарған ғой. Н.С.Хрущевтiң 1963 жылғы 8 марттағы сөзiнен кейiн поэманы сынаушылар: "Абстракционизмнен, формализмнен басқа буржуазиялық идеологияның нышаны бар" деп отқа май құйып, жағдайды одан бетер ушықтырып жiбердi. Тiптен осындай айыппен сыналмаған жас жазушылар қалмады-ау сiрә . – Хрущевтiң сол баяндамасы "Жоғары идеялылық пен көркемдiк шеберлiк – совет әдебиетi мен өнерiнiң ұлы күшi" деп аталынған. "Қазақ әдебиетi" газетiнiң сол жылғы 12 марттағы №11 санында жарияланған екен. Оның кейбiр ойларын қойын дәптерiме түсiрдiм. "…Өнер идеология саласына жатады. Ал кiмде кiм совет өнерiнде социалистiк реализм де, формалистiк, абстракционистiк ағымдар да бейбiт өмiр сүрiп отыра беруi мүмкiн деп ойлайтын болса, онда ол сөзсiз түрде идеология саласындағы бейбiт қатар өмiр сүру сияқты бiзге жат позицияға түсiп кететiн болады. Бiз соңғы уақытта нақ осындай пиғылдарға кездесiп отырмыз. …Социалистiк өнерде өмiр сүру правосын кейбiр жақтаушылар қолдап отырған абстракционизм, формализм – буржуазиялық идеология түрлерiнiң бiрi. …Өткен жолы болған бiздiң кездесуiмiзде Евтушенко жолдас абстракционизмдi жақтап сөз сөйледi. Ол өзiнiң осы позициясын жақсы адамдар реалистер арасында да және формалистер арасында да болады деп негiздеуге тырысты. …Евтушенко жолдас, өз қателерiңiздi мойындаудан ұялмаңыз. Өзiңiз жөнiнде дұшпандардың сөз ететiнiнен қорықпаңыз. Егер бiз сiздi принциптiк позициялардан алшақтағаныңыз үшiн сынап отырсақ, ал дұшпандарыңыз сiздi мақтай бастайтынын айқын түсiнуiңiз керек. …Абстракционистер өнердi қандай сұмпайылыққа дейiн жеткiзген десеңiздершi?! …Жазушылар В.Некрасовтың, К.Паустовскийдiң және А.Вознесенскийдiң Францияға барған сапары өте ұнамсыз әсер қалдырды. В.Катаев Америкаға барған сапары кезiнде мәлiмдемелерiнде абайсыздық iстедi". – Бiр айта кететiн жәй, Н.С.Хрущев ақын-жазушыларды қанша сынаса да, Сталиндiк репрессияға жол берген жоқ. Бiрақ, оның осы сөзiнен кейiн Одақтың талай жазушылары жөн-жосықсыз сынға ұшырап, кiтаптары жарық көрмей, жапа шектi. Бiздiң республикада жаңашыл жастар өткiр сын таяғының астында қалды. Солардың бiрi өзiммiн…

Серіктес жаңалықтары