«ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТI» ПӘНIНIҢ БОЛАШАҒЫ ҚАНДАЙ?
«ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТI» ПӘНIНIҢ БОЛАШАҒЫ ҚАНДАЙ?
Бұл — руханият көсемдерiн қатты толғандырған сауал — шындығында да, қазақ елiнiң тағдыры. Мұны ерте ме, кеш пе әр ұрпақ жерiне жете түсiнетiн болады… Социалогиялық сараптамаларға жүгiнсек, бұл пән мектеп-мемлекет аралығында бәлендей тiршiлiгi жоқ, өлi пәнге айналғандай. Руханиятымызды қағып-сiлкiп, жаңа заманға сай ретке келтiрiп жатқан қарбалас тұста да — бұл пәннiң өзiндiк үнi естiлiп, жаңаша даму бағдарламаларының лебi сезiлмейдi.
Көнеден келе жатқан Бiлiм академиясындағы орта бiлiм зерттеу зертханасынан да бұл пән есiмi ығыстырылып қалған. Ал ақпарат көздерi үшiн тiптi де архаизмге айналған атау iспеттi. Неге бұлай? Рухани тоқыраудан туған қазақ қоғамының кеселi ме? Олай дейтiнiмiз, тоталитарлық тауқыметтi бастан бiрге кешкен "қазақ тарихы" пәнi бiрдi-екiлi көсем мамандарының арқасында қозғалысқа түсiп, тiршiлiгiнен белгi берiп отыр. Тiптi, өзара келiсе алмаған мәселесiнiң өзiн журналистер қауымының "ханталапайынан" — талап-тiлегiнен көлегейлемейдi. Тiптi, тiзе қоса бiрге талдап-талқылаудан тартынбайды. Сөйтiп, "Көш — жүре түзеледiге" үмiт отын жағады. Ал қазақ әдебиетiн "жекешелеп алғандар" ресми үкiметпен ресми мәселеде ғана тiлдеседi, әдебиеттанудың көкейкестi мәселесi демократияланбайды. Әдебиет жайлы халық сондықтан нақты салиқалы сөз ести қоймайды. Сөйтiп, қазақ әдебиетiнде мәселе неге жоқ? Маман жоқ жерде — мәселе де жоқ па?! Мамандық та жойылып кете бермек пе?! Ал маман неге жоқ? Статистика бойынша қазақ әдебиеттануынан қорғалған ғылыми диссертациялар жоспары артығымен орындалып жатыр емес пе?! Әрине, қазақ әдебиетiнiң бейресми өмiрi үшiн бұл — аса қолайлы позиция. Ал халықаралық деңгейде қазақ әдебиетi өзiнiң болмысын, бет-бейнесiн көрсете алмай отырған болса, шынында да бұл — елдiкке сын. "Қазақ әдебиетi" пәнi кеңестiк кезеңде атқарған "авангардтық" рөлi арқасында КСРО-да, қала бердi шетелде батыл естiлетiн даусы бүгiн бәсеңсiп, дақпырты тәмамдалып қалса, тарих сахнасынан қазақ әдебиетiн де ығыстырып алғанымыз жоқ па?! "Қазақ тiлiнiң отбасы — ошақ қасы ғана қауқары бар" деген қауесеттiң қоғамдық пiкiрге ұласып, шартарапқа бел алып кетуiне осы "мәселесiздiк" қолайлы жағдай жасап берген секiлдi. Өйткенi, тiл бiздiң қандай жағдайда да сақтауға тиiстi, түптiң-түбiнде балапандай бас сауғалайтын, руханияттың тоғыз торабы — "тылымыз" едi ғой. Қазiргi таңдағы Қазақ тiлi деңгейiн барометрмен күнде өлшеп, тiптi тақиясын "бүгiнгi қазақ" басына дәлдiкпен пiшiп, кигiзiп қойып отырғандар кiм? Бұл төте сауал қазақ зиялыларының қабырғасына батқанымен, елдiк тұрғыда салмақты-салиқалы жауап бере алмадық. Зұлмат заманалар тозағынан Абайымызды арашалап алып шыққан Әуезов орны шынында да үңiрейiп бос қалғаны ма?! Бұл қауқарсыздықтың кiлтi неде? Әуезов атын жамылған Әдебиет институтының тоталитаризм тұсындағы тоқырауынан бой жаза алмай қалуында ма деймiз. Әуезов тұсындағы Әдебиет пен тiлдiң бiте қайнасқан ғылыми "қара қазынаның" әрекетi ендiгi жерде ғылымнан гөрi "коллектившiлдiк санаға" жеңгiзiп, тұлғалы ғалымдарды аяқасты ету тенденцияcының етек алып кетуiнде сияқты. Ал егемен елге жаңа өредегi ғылым-бiлiм үшiн жаңа методология қажет. Жаңа Қазақстан жас көшеттерiне өнертанымдық Кеңiстiк керек. Өнер мен ғылым көктейтiн Уақыт ахуалы қажет. Ал бiзде елдiк санадан гөрi, жiкшiлдiк, "ортақ өгiзден — оңаша бұзауым артыққа" басып, жеке-жеке "монополистер" — бой көтерiп, амбициялық күрес қана бой көрсетiп отыр. Елдiкке сын осы жерден айқын көрiнедi.
… "Орыс әдебиетiн ұланғайыр Ресей" деп түсiну — орыс зиялыларында ежелден бар ұғым. Әлемге әйгiлi классиктерiнiң орыс тiлiне төккен терiн айтпай-ақ, кешегi академик Д.Лихачев мәселен, осы ұғым-түсiнiктен ат аудармады, орыс қоғамы санасына өзiне дейiнгi сiңiстi осы дәстүрдi өлтiрмедi. Сондықтан советтiк идеологиядан мүлде аулақтағы "тарихи грамматиканы" да назардан еш түсiрмедi, қол үзбедi. Архив шаңын жұтып, таза ғылым түзiп отырған сол хас маман "орыс әдебиетi" пәнiнiң орта мектепте бiр сағаты кемiп қалғанын кезiнде жiтi көзбен көрiп қалып, "Лит.газетаның" бетiнде бүтiн орыс қоғамын дүрлiктiрiп, "советтiк кезең" үшiн де орыс әдебиетiнiң маңыздылығын дәлелдеп көлдей мақала жазды. Сөйтiп, орыс әдебиетi болашақ буынға керек "сананы" жоғалтпады,ұстап қалды. Мәселе – мақаланың жазылуында да емес. Мәселе – шынайы отаншылдық сезiмде. Iс пен сөз — әдебиеттiң бағына айналып, өмiрде салтанат құруында. Сол үшiн де Лихачевтi бүтiн "советтiк интеллигенция" ардақ тұтты: орыс халқының бүгiнгi Толстойына балап, төбесiне көтердi. Нәтижесiнде орыс қоғамы бiр ауыздан орыс тiлiн — орыс елiн қорғады. Бiз қайттiк?! Жаппай саясатпен ғана шұғылдандық. Әдебиеттi тым саясаттандырдық. Соның салдарынан шенеунiктiк сана өз көлемiн ұлғайтты. Орыс әдебиетiнiң мәртебесi жөнiндегi осы үрдiс оларда социалистiк санадан гөрi тереңiрек орнығып қалды, ал бiзде басқа үрдiс етек алып кеттi. Ресейде неше президент ауысса да бұл үрдiс үзiлмедi, үзiлмейдi де. Дәстүр боп қалып кеттi. Ол — орыс елiнiң мықты өзегi өрттен аман қалды деген сөз. Сондықтан Қазақ елi үшiн бүгiн "қазақ әдебиетiнiң" тағдыры мемлекеттiк бағдарламаларда сыңаржақтық сипат алмауға тиiстi. Өзектi мәселеге — өзектi бағдарлама керек. Неге десеңiз, "Мәдени мұра" қанатына негiзiнен сол кеңес кезеңiнен үрдiс алып келе жатқан топ қана қоңсы қона алып отыр. Ащы шындық тiлiмен айтсақ, қазақ әдебиетi мен өнерiнiң етiн жеп, сүйегiне жеткендерден алдымен әдебиеттi қорғау қажеттiгi мен қиындығы туып отыр бүгiнгi таңда. Мәселенiң бұлайша қабырғасынан түбегейлi шешiм тiлеп тұратыны — етек алған бұл тенденция о бастан рухани кеңiстiктi билеп-төстеушiлiк "методологиясын" әбден ұстартып алған да, тоталитарлық жүйемен ауыз жаласу методикасын жан-жақты меңгерiп алған. Мұндай жәйт бiлiм-ғылым арқылы жетiлетiн Сананы тұмшалайтыны белгiлi. Сайып келгенде, "кеңестiк әдебиет" өзiнiң ресми өмiрiн тоқтатқан соңғы жерде қазақ әдебиетiнiң тағдыры бұлғақ күйге көштi. Бұл тұжырымды бiз әдебиеттану саласындағы "ғылыми" өнiмдердi негiз ете отырып шығардық. Жалпы, әдеби ахуал әдетте сапа таңбасымен қорытылған ғылым-бiлiмнен белгi бередi. Тамырласа тоғысып, қоғамдық iлiм, қоғамдық сана атмосферасын жасайды. Қазақ әдебиетiнен қорғалған ғылыми диссертациялардан бастап мектеп оқулықтары аралығында айналымда жүрген сапасыз өнiмге бiрдi-екiлi кiсi ғана жауапты ма?! Мәселен, мемлекет өз мойнына алып, қаржыландырып отырған бұл сала жобалары ежелгi жең ұшынан жалғасу әдiсiнен жаңылған жоқ. Жанашырлық өзара сын мен сауатты сараптамалар дыбысы тiптi де шықпайды. Елбасы Жолдауындағы: "…Қазақ тiлiндегi оқулықтар шығаруға арналған тендердi үнемi жеңiп алатын бiр-екi баспа ғана бар. Сонда оқулықтардың сапасын жақсарту үшiн қандай бәсекелестiк болмақ?" деген басы ашық мемлекеттiк көзқарасты өмiрге енгiзiп, оң пайдалана алмай отырсақ, оған қарсы қалың күш бар деген сөз. Расында да Темiрқазық ететiн методологиялық жалғыз бағыт-бастама таба алмасақ, сапасыз конвейер өнiмдерi өзiнiң Кеңес кезiндегi "жоспарын" жаңа "жобаға" сай атын өзгертiп алғанымен, мазмұн-мәнi өзгермей отыр. Оның себебi: оқулық ғылымға арқа сүйейдi. Ғылым тоқыраса, әркiм өз бiлгенiн "демократияға" сүйенiп, таныс-тамырлықпен жалпақ қазақ мектептерi мен арнаулы, жоғары мектептерге балапанға бидай шашқандай, сапалық емес, сандық сұраныстың орнын толтыруға мәжбүр болады. Қисынын тауып сол бiлiмге бөлiнген қаржыны осы жерде қидалайды. Бiлiм сапасында бәсекелестiк жоқ, ал оқулық, оқу құралдары бастан асады. Ол жүйеге "сырттан" еш саңылау түсе алмайды. Сыбайластық сақадай сай отыр өйткенi. Мiне, бұл томаға-тұйықтық – дәл осы сағатта өмiр сүрiп отырған, аса өткiр қоғамдық мәселе. Бұл — жалпы сөз емес, дерекке, мол материалға негiзделiп, демократия-кұқықтық реформаның Қазақстан даму стратегиясына бастайтын сара жолды сарапқа салу.
Қазақ әдебиеттануы күнi өткен "мұра" көлеңкесiнде қалып отырған жағдайда — бұл бейберекеттiк стихиясы әлi жалғаса бермек. Ол сөз жоқ, қазақ тiлi мен әдебиетiнiң мәртебесiне халықаралық деңгейде нұқсан келтiрмек. "Жаңа Қазақстанның жаңа әдебиетi – жаңа ғылым!" ұранынан бүгiн құлақ тұнады. Ал нәтижесiне бiр сәт құлақ түрген кiсi қане?! Бәрiн құлағынан тiзбей-ақ, теңiздiң дәмiн тамшыдан тататын мына бiр деректi ой елегiнен өткiзiп көрейiкшi. Ертеден Ясауи атындағы қазақ-түрiк университетiнiң, Дулати атындағы Тараз университетiнде қазақ әдебиеттануынан ғылыми орталықтар ашып, ресми орындардан қаржы көзiн тапқан белгiлi ғалым М.Мырзахметов жетекшiлiк еткен, тiкелей араласқан, Әуезов атындағы Ғылым академиясы институтының академиктерi С.Қирабаев, С.Қасқабасов — диссертациялық кеңес төрағалары қол қойып қорғалған, ЖАК бiр ауыздан бекiткен докторлық диссертацияны "балшықтан бала жасаған", "Шығыстанудағы шимай-шатпақтар" айдарымен жоққа шығарған мақала "Қазақ әдебиетi" газетiнiң бетiнде (8.02.08) жарық көрдi. Бес бiрдей бiлiктi маман қол қойған. Жұрт кiмге сенедi "мадаққа" ма, "мазаққа" ма?! Ағайынгершiлiкке, бiтiмшiлiкке шақырған, жауапта ғылыми талдау жоқ. Бұл, "мәселе жауапсыз қалды" деген сөз. Әдебиеттануда етек алып кеткен мұндай шектен шыққан кереғар пiкiрлерге елдiң де әбден етi өлiп алғандай. Өйткенi, "сыбайластық тамырын кiм үзе алады" деген үрей санаға түбегейлi орын тепкен. Иә, ғылым иесi ғалым емес бiзде, сол саланың алпауыттарына бағынады. Бақсақ, бұл ғылыми орталыққа шоғырланғандардың, түлеп ұшқандардың көпшiлiгi ғылым-бiлiм, профессионализмдi өлшем етiп емес, сыбайластық "принцiпiнде" бас бiрiктiрiп, ортақ "ғылым" тудырып, ол өнiмдерiн ортақ қорғайды. Сондықтан мұндай мекемеден келешек "монополистер" өсiп жетiлуi мүмкiн, ал халық сусап отырған бiлiм-ғылым сұранысын өтейтiн көрнектi ғалым, не жетiк маман қанат қақпайды. Бұл — бетпе-бет, көзбе-көз келгенде ғана, маманға әсiресе айқын көрiнетiн бұлтартпас шындық…
"…Отыз, қырық қартаям, сөнем, өлем. Елiме есебiмдi не деп берем", – деп 27 жасында көз жасын көл еткен Мағжан патриотизмi бүгiн қайда?! Рухани кемқабылдық осыдан — классикаға қанбаудан, одан қашықтатудан болып отыр. Бұл бүтiн қазақ жұртына, тiлiне, танымына салмақ салады. Интеллектуалдық жағынан жалаңаштап, қауымды тайыздыққа итермелейдi. Сондықтан бiз сахналай алмаған Итбайлар, әсiресе шенеунiк шекпенiндегi ақын-жазушы Итбайлар өмiр төрiнде — өмiр "сахнасында" ("200 сомға менен басқа сауда қылған кiм болды?") алшаң басады. Манаураған Маниловтар мәдениет маңайында жүр. Көбiнесе, бүгiнгi әдебиеттен iздейтiн "әдеби процесс" дегенiңiз — қажетсiз тау-тау руда үйiндiсi емес, селт ететiн жалт еткен өзiмiздi танып-танытатын Итбай ауызындағы әлгi бейнелi жалғыз сабақты сөйлем. "Жасанды элита" қалыптастырған әдеби-мәдени ландшафт бүгiн астарлы, бейнелi тiл емес, суы тартылған Аралды, оның түбiнен ұшқан тұз "боранын" елестетедi. Көпке мәлiм осы тұйықтан шығу үшiн Елбасының "Мәдени мұра" — мемлекеттiк бағдарлама асыл идеясы қалай жүзеге асты? Қыруар қаржы өтемi әдебиеттану олқылығына қаншалық тиiмдiлiк көрсете алды: маман көзiмен жүргiзiлген сараптаманы ешкiмнiң де көзi көрiп, құлағы естiген жоқ. Мәселенiң күн тәртiбiне қойылуы бар да, оның Уақыт талабына сай шешiмi, әсiресе қазiргi Қазақстан үшiн маңызды болып отырғаны мәлiм. Ал бiз осы мәселенiң бiрден-бiр жауапты тұлғасы С.Қасқабасов мырзаның қол жеткен нәтижелер жөнiнде Үкiмет алдында, мерзiмдi баспасөзге берген көптеген сұхбат, қорытындылау сөздерiнен ғылыми тың серпiн — шығармашылық тұрғыдағы шешушi сөзден гөрi құрғақ немесе статистика, ЦК секретарының пафосқа толы жалпы-жалынды сөзiн тыңдағандай әсерде қаламыз. "…200-ден артық кiтап шығарылды. Жалпы жоспар бойынша 500-дей кiтап шығуға тиiс. Қаражат та көп бөлiндi. Бiз "Әдебиет және өнер", "Көркем әдебиет және аударма" атты екi секция бойынша жұмыс жүргiзiп жатырмыз. Бiз сақтар, ғұндар, үйсiндер дәуiрiндегi деректердi таптық. Әу баста қазақ фольклорын жүз том етiп шығаруды жоспарлағанбыз. Оның атын "Бабалар сөзi" деп қойдық. Бұл томдарда бабалардан жеткен дүниелердi қаз-қалпында енгiздiк. Халықтың қазынасын өзiне қайтару керек қой. Отыз томға (қолдағы) 199 дастан ендi. Бұл мүлде жаңа дүние. Бiздiң ойымыз бұрынғы "Алпамыс", "Қобыланды" жырларын қайта басу емес, халық сусап отырған, бұрын оқымаған нәрсенi шығару. Дастанды хикаялық, дiни дастандар деп бөлдiк. Дiни дастандар Кеңес үкiметi кезiнде тыйым салынған дүниелер. Бiр өкiнiштiсi тираж аз. Бiрақ қалай болғанда да 3000 данамен шыққанының өзi үлкен игiлiк. …Қазақ музыкасының антологиясы 5 том болып дайындалып, мұнда да Кеңес кезiнде тыйым салынған дүниелер енгiзiлдi. Мысалы, "Жарапазан", "Бақсы сарыны", "Жар-жар", "Сыңсу", "Жарлау" секiлдi халықтық дүниелер. Бұлардың нотасымен қоса бiрнеше варианттары енгiзiлдi. Ал аудармаға келсек, бұрын жарық көрмеген Әлем әдебиетiнiң үздiк шығармалары аударылып басылып жатыр. Президент өзi айтты: "Бұл жоба 3 жылмен шектелмейдi". Жаңа жоба дайындалып жатыр" (02.2007 ж. "Әдебиет айдыны" газетi) деген жолдардың сырт сипаты да, iшкi болмысы да қазақ әдебиетi үшiн "бас ауыртқан" кiсiнiң сөзi емес сияқты. Кәдуелгi науқаншыл есептiң типтiк түрi Әдебиеттанудың мүлде жоғалып кетпеуiн қамтамасыз ететiндей методологиялық сүрлеу, әдебиеттану фольклортануымызда жоқ емес қой. Аршып алу — өрелi ұрпақ үлесi. Бұл науқаншылдық арқасында сол бар бағдардан ажырап бара жатырмыз. Санаулы болса да "Жаны сiрi" ғалымдарымыздың осы өмiршең ғылыми бастауларын баспалдақ ете отырып, кеңiстiкке шығатын қазақ әдебиетiнiң сол сүрлеуi де кесiлiп, сенiм артқан "бас маманымыз" аузын қу шөппен сүртiп отырғанына не шара?!. Ғылым — саясат емес. Сүттен ақ, судан таза болмаса, ғылымдық құнын жояды. Сондықтан ғылым мен саясат аралығын паналаған кешегi заманның машығына, машинасына айналған советтiк маман "тәжiрибесi" бiздiң бүгiнгi зәруiмiздi еш ойлай алмақ емес. Ал бүгiн, тарихтың ұлы күнi бүйтiп майдаланудың еш ретi жоқ.
Наразылықтың бастысы — Қазақ әдебиеттануының әлемдiк бәсекеге жарап тұрған ғылыми методологиясын жауып тастап, "бүйректен сирақ шығарған" су жаңа "ғылыми өнiмдерiмен" әдеби-ғылыми кеңiстiктi көлегейлеуде жатыр. Күн сайын көркейiп, материалдық-техникалық базасы бекiп отырған қазақ мектебiндегi қазақ әдебиетi пәнiнiң мәртебесiн нығайта түсу орнына, сиырқұйымшақтандырып, бара-бара жоғалып кетуiне қолайлы жағдай жасап отырғанымызда. Қай ғылым-бiлiмге де күтiм керек. Оның iшiнде әдебиет пәнi күнделiктi өмiр-тiршiлiктегi қарабайырлықтан, саяси ағым, техника тегеурiнi тәрiздi сыртқы күштен аялап-сақтап отыратын бiрден-бiр нәзiк, жан дәруiн өтеп отыратын қоғамдық өткiр құрал. Ол мұқалып қалса, диалектиканың екiншi қанаты қайырылды деңiз. Осы ұлан-ғайыр iсiмiзде өнердiң басты қағидасы — қандай да бiр iрiктеу принципi бар ма өзi? "Ғұн, үйсiн, сақ дәуiрiнiң құнды деректерiн таптық" дегенi не сөз, тарихшылардың бақшасына басын сұғып. Иә, әдебиеттiң бұл пәндердiң баршасына да қатынасы бар, бiрақ дәл осылайша "қозы жамыратып, лақ маңыратып" емес қой. Ғылымның өзiне тән әдiсi, зерттеу-түсiндiру тәсiлi дегендерi болмаушы ма едi?! Мiне, бұл әдебиеттану емес, қарабайыр өмiрдi алға тарту иiсiн бұрқыратады. Ғылымның тұнығын лайлау осындай "ғылыми емес" мiнездерден басталады. …Ендi бiрде "екiншi алтын адам" жәйiне көшiп, археологиялық қазбалар жәйiн айтып кеткенде, әдебиеттануды назардан алыстата түседi. Тiптi, 100 том фольклордың Алтын қорын Қазақстандағы бiрiншi маманы болып бiлек түргенде қай принциппен сұрыптағаны беймағлұм қалып отыр. Рас, Қасқабасов жоспарына кезiнде iргелi ғалымдар сын айтып: "Ауыз әдебиетi мұралары негiзiнен мол таралыммен халыққа жеткен, әдебиеттiң өзектi ғылыми мәселесiне күш салайық" сынды пiкiрлерi желге ұшқан едi. Сол қоғамдық пiкiрге: "…Бiздiң ойымыз бұрынғы "Алпамыс", "Қобыланды" жырларын қайта басу емес, халық сусап отырған, бұрын оқымаған нәрсенi шығару!" "…Дастандарды "ғашықтық", "дiни", "хикаялық" деп бөлдiк. Дiни дастандар Кеңес үкiметi кезiнде тыйым салынған дүниелер" — дейдi. Бұл "бөлуде" ғылыми принцип жоқ екенiн былай қойғанда, қазақ жанын "Алпамыс", "Қобыландыдан" да артық баурайтындай дiни дастандар ана тiлi — қазақ фольклорының атасы ма, анасы ма?! Көп есебiнiң бiрiнде ол: "Мәдени мұраның" жаңа материалынан қарағандылық жас ғалым "Дiни дастандар" тақырыбынан кандидаттық диссертация қорғағанын хабарлады. Бұған қалай қарайсыз?! Сөз басы — "биссмилла" — Кеңес кезiнде рұқсат етiлмегендi айтсақ, баршамыз "михрабқа" бас ұрып, қазақ тiлi алдындағы күнәмiзден арылып шыға келмекпiз.
"Қазақ музыкасының антологиясы" 5 том. Жарнамасы да, нотасымен қоса берiлген мұқабасымен көз тартады. Ал мазмұн-мәнi жағынан жоғарыдағы "сұрыптау" тенденциясының деңгейiнен шығып кетпеген. Әнмен ғана әрлеп отырады. "Жарапазан", "Сыңсу", "Бақсы сарыны", "Жар-жар" — қазақ музыкасы биiгiнен көз жiбергенде антология атауын ақтай ала ма, алдымен?" деген сауал сондықтан алдыңызды орайды. Сөйтiп, ояну дәуiрiне балап дүрлiккен "Мәдени мұра" — 100 том фольклор — Алтын қор алақанға не салды? Қыруар қаржы тиiмдi-тиiстi жерiне жұмсалып, қазақ тiлiнiң ойсыраған орнын толтыруды ойлап, кемел болашағын болжаған ғылыми бағдар-бағдарлама жасай алды ма? Бұл қазақ халқы үшiн шешушi де, жауапты сәт-сағат болса керек. Әсiресе, қазақ тiлiне бүгiн сұқ көздер қадалып, оған орынсыз "от басы, ошақ қасы" айыбы тағылып отырған тұста сол "таңбаны" растағандай әлгi тенденция мен көмескi пиғыл, жел-желеу сөзге қолайлы жағдай жасап берiп отырғанымыз жоқ па! Бұл -кiсiнi қапа қылатын өкiнiштi жәйт. Қазақ тiлiнiң жiгерiн жасыту арқылы қазақ халқын төмендететiн мәселе. Анығында қазақ салт-санамен ғана өмiр сүрген тайпа, шағын этнос емес, дәстүрi өркениетке ұласқан — ұлы өнер тудырған халық. Ендеше, әлемдiк фольклористика iлiмiне иек артқан ғылми дәстүрiн әлгiндей жолмен, тәсiлмен мансұқтау орнына, бүгiн керiсiнше, сол iлiм өзегiн аршып, тауып алып, жандандырып әрмен қарай өрелi iрi өрiс жасап, дамыту қажет. Әлемде танылған жазба әдебиетiмiз Абай бастаған осы ғажайып мұраны тұғыр еттi ғой. Келешек өрелi өркен осы тұнықтан сусындаса керек-тi. Алайда, тоталитарлық өмiрсалты сананы тұмшалаған ахуалдан айыға алмай руханият — тiл мәртебесiн мөлшерсiз түсiрiп алдық. Әлi де Сталиннiң: "Адам болса бап табыладысын", "адамы болса ғылым табыладыға" оңай алмастыру тақсыретiн тартып келемiз. Бұл турасында "Мәдени мұраға" зор үмiт артқандықтан оның жемiсi мен жеңiсiне бейтарап қарай алмаймыз… Сондықтан осы бағдарлама аясында дүниеге келген екi ғылым докторының монографиялары жайлы орталық — кәсiби басылымдарымыздың лебiзiне құлақ түрелiк. Бақсақ, ғылым-өнер статусынан гөрi субъективизм ықпалына басылым да, жеке тұлға да тәуелдi тәрiздi. Әйтпесе, бiрi — Алматы шәһары әкiмдiлiгiнiң тiл тағдыры саласының белдi қызметкерi К.Матыжанов та, екiншiсi — "Егемен Қазақстан" сияқты газеттiң президентi С.Абдрахманов. Ғылым — сарылу iсi. Мазасыз қызметтен шаршап шығып, сапалы ғылыми өнiм беру де оңай емес. "Шығармашылық iспен шұғылдану құқы — өзiнiкi" десек те, ғылымға қойылатын ортақ талаптан тыс тұра алмасы тағы белгiлi. Ал, басылым беттерiндегi мақалалар ғылыми талдау емес, мадақ-жыр iспеттi. "Сөз көмбесiн қаламымен аршыған" ("Қазақ әдебиетi" газ. 1.02.2008 ж.) тым жалпылама (жазушыға да, ғалымға да телуге болатын) атау — Әуезовтерге лайық, шақ келмес пе екен? Ал, Сауытбек Абдрахмановтың докторлық диссертация-монографиясы сөз етiлетiн көлемдi мақала — "Сауытбек сабақтары" аталады. ("Қазақ әдебиетi" газ. 16.11.2007 ж.). Бұл аударма-ғылыми iзденiс мәселесi емес, Абдрахмановтың қара басын аңызға айналдырған, ертегi жанрында жазылған өзгеше еңбек екен. Өкiнiштiсi, екi мақала авторы да ғылым — қиял жемiсi емес, сана жемiсi екенiн естен шығарып алған. Ал бiзге керегi халықаралық стандартқа сай келерлiк ғылыми жетiстiктерiмiздi нақтылау, оны бiлiммен интеграциялау мәселелерi едi ғой. Мәселен мына сөйлемдерден: "Кiлтiнiң өзiнде (бiрiншi тарауды айтады — Б.К.)" Сауытбек сыр сандығын сыңғыр еткiзiп бұрай бiлумен-ақ, бiр сабақ берiп тастайды. Осылайша "сыпайылық сабағы", "кiшiпейiлдiк сабағы", т.б. Ал ғылым-бiлiм сабағының халi нешiк? Ғылыми еңбектен нақты ғылым таба алмай мақала авторы әуре-сарсаңға түсiп отырған жоқ па? Егер Пушкинге тамсанғымыз келсе, эссе жанры бар емес пе. (Қай жанр да дәл мұндай еркiндiкке жол бере алмас! — Б.К.). Ғылымды қинау — баршаның қиналысы. Мәселен, Абдрахманов Пугачев көтерiлiсiнiң қара нөпiрiн Пушкиннiң сөзiмен суреттей келе: "Октябрь революциясы кезiнде де дәл осы көрiнiс қайталанған едi ғой" деп журналистiк пайым-байлау жасады өз зерттеуiнде. Ал ғалымдар ғылыми-тарихи салыстыруларда дәл осы "нөпiрдiң" себеп-салдарына үңiледi, сырт көрiнiс емес. Бiздiң қиналысымыз — осының бәрi бiздiң ғылыми кеңiстiкте қозы-қоспайға айналып кетуi. Тiптi, әр жанр өлшемiн де (критерий) ұмытып кететiндеймiз. Ал ғылымға керегi — көз көрiмдегi хабар-ошар емес, ой тереңi. Матыжанов жайлы мақала авторы осы сұранысты сезгендей: "соңғы жылдарда барлық саладағы демократиялық реформа үрдiсiнен өтiп, ұлттық мәдениет пен тарихтың "ақтаңдақ" беттерi айқара ашылды. Халықтың бойына бостандық пен адамзаттық құндылықтарға негiзделген жаңашылдық рухы қалыптасты. Әсiресе руханияттық жәдiгерлердiң өзектi бiр саласы фольклорлық қазыналарды танып-бiлу бағытында "Мәдени мұра" бағдарламасының аясында атқарылып жатқан iс-шаралар көңiл қуантарлық" деген асыл идеяны алға тартады да, ал нақты нәтижеге келгенде жоғарыдағы мадақ мақала авторына ұқсап, ғылымдағы барша жетiстiк — жақсылықты өз "объектiсiне" — Матыжановқа үйiп-төгедi. Мәселен, Матыжанов шыққан "тауды" биiктету үшiн тақырыптан ауа жайылып, ғылымның барлық саласын тiзбелейдi: "Этнография, музыкатану", "өнертану", т.б. сабақтастығы, яғни синкреттiлiгi жөнiнде келелi мәселе қозғайды!" (Сонда — Б.К.) — делiнедi. Соның бәрiн сапырғанда алынған нақты нәтиже: "Әлпештеу фольклоры", "азалау" фольклоры екен. Ол "жаңалыққа" мынадай "мифтiк" сипаттама бередi: әлгi "Жанрлық ұғымдар (неге ұғымдар, жанрдың өзi емес? — Б.К.) мағыналық-мазмұндық аясы тiлге жеңiл, сәттi шыққан атаулар екенi даусыз" деп қайырады. Тiптi, қазақ әдебиеттануының тiсi батпаған "тарихи поэтиканы" да бағындырған Матыжанов болып шығады екен. Фольклористика — Әдебиеттанудың iргелi мектебiнен ерекшелеп отырған, "Сөз көмбесiн қаламымен аршыған" бұл қай қайраткер?" деген қомақты сауал туады көкiректе
Мәселе, "келеңсiздiктiң қоғамдық ахуалға айналып, ғылымда кездейсоқтық етек алып, ғылыми құндылық тiл ұшындағы ұшқарылыққа айналып бара жатқан тенденция тездiгiн қайтып тiзгiндеймiзге" саяды. Бiзге керегi ғылымда орныққан айғақты ақиқаттан ауытқымау. Өркениетке тура шығу. Мәселен, "Абай неге "Евгений Онегиндi" өзiнше өзгерттi, екеуiнiң жауаптасуын қалайша хатқа айналдырып жiбердi? Нелiктен Онегиндi опасыз етпей, үлгiлi жiгiт, ал Татьянаны биязы қыз етiп шығарды? Осынау сауалдардың бәрiнiң жауабын Сауытбек сабақтарынан табамыз", (сонда — Б.К.) — деген жолдар М.Әуезовтi толығынан мансұқтау болып шығады. Бұл сауалдар сөзбе-сөз, жолма-жол, ойма-ой — Әуезов сабақтары. Кейiнгi еңбектерiн айтпағанда, сонау 50-шi жылдары Пушкин мен Абай аударма мәселесi, оның iшiнде осы "Евгений Онегин аудармасы" түбегейлi шешiмiн тауып, нүктесi қойылған. (Қараңыз: "Социалистiк Қазақстан", 10 август, 1950 ж. проф. Мұхтар Әуезов. Пушкин мен Абай). Оны бiр ыдыстан екiншiсiне қопарыстырумен қоймай, түп-түгел "Сауытбек сабағы" деп меншiктеп беру – әдебиеттанудың емес, соның өзi бетперде желеу еткен моральдық-құқықтық мәселе болып шықпай ма?! Тағы да осы аударма турасында Абдрахманов: "Қуандық Шаңғытбаев поэзиясы қандай ауқымдық зерттеулердiң де объектiсiне айнала алатын ғажайып әлем" деп пiкiр тастаса, Қадыр Мырзалиев оны iлiп алып "Евгений Онегин" (Қ.Шаңғытбаев аудармасын айтады — Б.К) түркi тiлдерi iшiндегi ең озық аударма. Ерлiк! Мен айтатын ештеңе қалдырмай оны Сауытбек Абдрахманов айтып қойған" — дейдi. Көрiп отырғандай, екi пiкiр де түйiр дәлелсiз айтылады. Ал бұл кiсiлерге Тәкен Әлiмқұлов бүтiн түркi халықтары поэзиясының өлең жүйесi — құрылыстық ерекшелiгiн алға тарта отырып: "Қ.Шаңғытбаевтың "Евгений Онегиндi" сонеттiк мөлшермен аударуынан көп ақау шықты. Осы романды Самед Вургун әзiрбайжан өлеңiнiң ырғағына қайшы келмейтiн етiп аударды", — дейдi. (Тәкен Әлiмқұлов. "Жұмбақ жан". "Жазушы" Алматы, 1978ж).
Бүгiнгi мерзiмдi басылымдардың сөзi мен сауатына құлақ түрген қауым сонымен қандай ұшпаққа қол жеткiзбекшi? Тағы да "майда шабақ" емес, ҚазМУ-дiң қазақ әдебиетi кафедра меңгерушiсi, профессор Майтановтың ("Әдебиет айдыны" — Қазақстан Жазушылар одағының үнi. 3 тамыз, 2006 ж.) осы "Абай мен Пушкин" Әуезов зерттеуi тағы да басқаша өрнекпен "тоқылып", нәтижесiнде аудармасы жайлы "Тамырлас рух" атты мақала дүниеге келiптi. Профессор Әуезов еңбегiнен көптеген үзiндiлер келтiре отырып бәрiбiр, Мұхаңның негiзгi концепциясын керi жағынан тонын айналдырып әкелiп, "Тамырлас рух" деп айқайлатып ат қояды. Сөйтiп, жоғарыдағы "Пушкинге тамсану" дағдысы (Пушкинге ғана емес, жалпы "тамсану" — Б.К.) ұлғайып, оны тiптi Абаймен қандас, рухын-жанын бiр тамырдан тарқатып, бiр атадан тудырып қояды. Мiне, бiздiң бүгiнгi ғалымдарымыздың ұғым-түсiнiгiнен туындаған асырасiлтеулер шыңына Майтанов осылайша көтерiледi. Филология ғылымының докторы, қадiрмендi Сәрсенбi Дәуiтов осы "мектептiң" шын берiлген түлегi болып шықты.
Ол кiсi Совет ақыны Әбдiлда Тәжiбаев пен мистик ақын Қ.Ясауидi де "рухтас ақын" етiп шығарыпты. (С.Дәуiтов. "Ғасырлар үнi" "Әдебиет айдыны" — "Жазушылар одағының үнi". 15 наурыз, 2007 ж.). Бұрын-соңды бiздiң әдебиеттануымыз ғалымдардан мұншалық қиянат көредi деп ойламаппыз.
P.S. "Балшықтан бала жасау" жеке-жарым емес, қоғамдық iндетке айналып кетпесе игi…
Бақыт КӘРIБАЕВА, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесi
