Зұлхайыр Мансұров – елімізге белгілі ғалымдардың бірі, химия ғылымдарының докторы, профессор. ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Алматыдағы Жану проблемалары институтының ғылыми жетекшісі. еліміздегі химия ғылымының дамуына зор үлес қосып жатқан ғылым ордасына барып Зұлхайыр Мансұровпен сұхбаттасып, Жану проблемалары институтының істеп жатқан жұмысы, қол жеткізген табысы жайында әңгімелескен едік. Атап айтқанда, институтта пеш қалауға арналған отқа төзімді «Фурнон» материалдары, дәнекерлеу электродтары, құрылыс жұмыстарына арналған пигменттер мен бояулар, ағын суды тазалауға арналған көміртекті сорбенттер, қышқылға төзімді материалдар, дәнекерлеу электродтарын қаптауға арналған флюстер мен шихталар, детальдар мен бұйымдар алуға арналған толтырғыш полимерлер, оттан қорғаушы коррозияға қарсы «Бірлік-М» қаптамасы, тұрмысқа қажет отын брикеттері жасалып, өндіріледі. Инстиутта өздігінен таралатын жоғары температуралық синтез көмегімен отқа төзімді заттар алу, гибридтік технологиялар, композициялық материалдар, жалын негізінде синтез, құрылысқа қажетті және функционалды керамика, өздігінен таралатын жоғары температуралық синтез көмегімен катализаторлар және пигменттер алу, көмірсутектердің жану проблемалары, құрылыс материалдары, қозғалтқыштардағы жану процестері, турбуленттік жану және материалтану секілді он зертхана жұмыс істеп тұр.
– Зұлхайыр Аймұхаммедұлы, сұхбаттың негізгі сұрақтарына көшпес бұрын өмір жолыңызға қысқаша шолу жасап алсақ. Туып-өскен, оқыған жерлеріңіз туралы айтып өтсеңіз.
– Менің әкем Аймұхаммед Мансұров Семей облысында (қазіргі Абай облысы) туған кісі. 1938 жылы Абай атындағы Семей қазақ педагогикалық техникумын бітірген соң 1941 жылға дейін Абыралы ауданындағы Қайнар мектебінде мұғалім, соңынан мектеп директоры болып еңбек еткен. 1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда әскерге алынып, 1943 жылы майданда ауыр жараланып, туған жеріне оралған. Елге келген соң 1945-1962 жылдар аралығында Талдықорған облысының Сарқан, Ақсу, Панфилов, Алматы облысының Іле, Жамбыл аудандарында аудандық партия комиетінің хатшысы болып еңбек еткен. Одан соң Алматы облысы кәсіподақ ұйымында, Қазақстан орталық комитеті кадрлар бөлімінде басшылық қызметте болған. Анам Мәкен Тұрсынбекқызы да Семей облысы Абыралы ауданының тумасы. Екеуі төрт ұл, үш қызды (Зұлқайыр, Тайыр, Бәкір, Қайыр, Бақытгүл, Гүлнар, Гүлнәфис) тәрбиелеп өсірді. Мен әкем Сарқан ауданында басшылық қызметте жүргенде дүниеге келгенмін. Ақсу ауданында жүргенде орта мектепке бардым. Мектепті Талғарда бітірдім. Менің бастапқыда геолог болғым келді. Өйткені елімізде көптеген үлкен кен орнын ашқан атақты ғалым Қаныш Сәтпаевтың даңқы аспандап тұрған кез еді, соған қызықтым. Бірақ анам «геологтар үнемі үй көрмей айдалада қаңғып жүреді, сенде сөйтесің бе?» деп менің талабымды қостамады. Оның үстіне оқуға түскен шақта СССР-ды билеп тұрған Н.Хрушевтің «Социализм, коммунизм дегеніміз электрлендіру мен химияны дамыту» дейтін атақты мәлімдемесі болатын. Сөйтіп, С.Кирова атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) химия факультетіне оқуға түсіп, химиялық физика бағытында, жану проблемалары бойынша білім алдым. Одан соң сол оқу орнының аспирантурасын бітіріп, 1973 жылы кандидаттық, 1990 жылы докторлық диссертациямды қорғадым. 2010 жылға дейін ҚазҰУ-да кіші, аға ғылыми қызметкер, зертхана меңгерушісі, кафедра меңгерушісі, проректор қызметтерінде болдым. 2010 жылы Жану проблемалары институтына бас директор болып жұмысқа келдім. Содан бері осы жерде еңбек етіп келемін. Қазір осында бас директордың кеңесшісі, институттың ғылыми жетекшісімін.
– Сіз елімізге белгілі химик ғалымдардың бірісіз, сондықтан өз салаңыз жайында жақсы білесіз. Тәуелсіздік тұсында химия ғылымы елімізде қалай дамыды?
– Әрине, елімізде химия ғылымы Кеңес одағы дәуірінде жақсы дамыды, тәуелсіздіктен бері де жақсы нәтижелерге қол жеткіздік. Біздің зерттеулеріміз әлемдік ғылыми ортада жоғары бағаланады.
Өз саламыз жөнінде айтсам, химиялық физиканың материалтану саласы жарылғыш заттар технологиясы мен пиротехникалық материалдар және нанотехнология деп екіге бөлінеді. Пиротехникалық материалдар кен орындарында, әскери мақсатта жарылғыш заттарды пайдалану болса, нанотехнология наноматериалдарды зерттейді. Біз осы бағыттарда жұмыс істейміз. Жетістіктеріміз аз емес. Өзім қазір екі докторантқа сабақ беріп жатырмын, дүйсенбі күні жарылғыш заттар, жану проблемалары бойынша, жұма күні нано бойынша оқытамын.
Химия – өте ауқымды ғылым, ол өмірдің барлық саласында қолданылады. Медицина, экология, зиянсыз өнімдер өндіру салаларының бәрі химиямен тығыз байланысты. Сондықтан елімізде химия ғылымында жетістік көп. Оның бәрін тізбелеп айтып шығу үшін көп уақыт керек.
Бізде химияның түрлі бағыты бойынша халықаралық конференциялар өтіп тұрады, арнайы ғылыми журналдарымыз бар. Мысалы, өзім орыс және ағылшын тілінде тоқсан сайын шығатын «Горение и плазмохимия» және «Euroasian chemico-technological journal» деген екі журналға басшылық жасап отырмын.
Өз саламыз бойынша 2005 жылы орыс тілінде «Химической физике Казахстане 25 лет» деген арнаулы жинақ шығарған едік, биыл «Химической физике Казахстане 45 лет» деген кітап дайындап жатырмыз, сол жинақта химиялық физиканың еліміздегі дамуы жайында мәліметтер беріледі.
– Сұхбат барысында байқап отырмын, қазақ тіліне қарағанда орыс тіліне жүйріктеу көрінесіз және ағылшын тілін жақсы игеріпсіз. Әрине, ғылым қай тілде дамыса сол тілде басымдық болатыны белгілі, дегенмен қазақ тілін ғылым тілі етуге бола ма?
– Мен мектепте және университетте шет тілі ретінде неміс тілін оқығам. Ал ғылым тілі ағылшын тілі, ғылымға қатысты нәрсенің бәрі сол тілде жазылған. Сондықтан мен кейін ағылшын тілін меңгердім. 1981 жылы Лондон университетінде (Ұлыбритания) 10 айлық ғылыми тағылымдамадан өттім.
Қазақ тілін ғылым тілі ету қажеттігі жайында айтып қалдың ғой, тілге қажеттілік болмаса ол қай салада да дами қоймайды, қазір ғылым тілі негізінен ағылшын тілі болғандықтан әлем бойынша сол тілді меңгеруге күш салып жатыр. Шынын айтсам, қазір ағылшын тілін қазақ тіліне қарағанда көбірек білем десем артық айтқандық болмас. Себебі қажеттілік бар. Сондықтан бүгінгі ғылымға келген жастарға ағылшын тілін білу міндетті. Өйткені ғылыми кітаптардың түгелге жуығы сол тілде шығады, таралады.
Қазір біздің елдегі халықтың саны 20 миллионнан енді асып жатыр ғой, оның ішінде қазақ тілін меңгермегендердің саны аз емес. Егер елдегі халық саны көп болып, бәрі қазақ тілін жете меңгеріп жатса қазақ тілі де белгілі бір дәрежеде ғылым тіліне айналары анық. Сондықтан біз де болашаққа қажет болар деп өз саламыздағы оқулықтарды қазақ тілінде шығаруға, өзге тілдерден аударуға күш салып жатырмыз. Мәселен, 2012 жылы өз саламызға қатысты «Жану. Физикалық және химиялық аспектілер, тәжірибелер, ластаушы заттардың пайда болуы» атты оқулықты (авторлары Юрген Варнатц, Ульрих Маас, Роберт Диббл) Байдәулет Урмашев екеуміз ағылшын тілінен қазақ тіліне аударып бастырып шығарып, оқу орындарына, кітапханаларға тараттық.
– Ғылыми ортадан алыс былайғы жұртқа көп нәрсе түсініксіз көрінеді. Сондықтан өзіңіз еңбек етіп жатқан Жану проблемалары институты нені зерттейтіні, қандай проблемаларды шешуге көмегі тиетіні жайында толығырақ айтып берсеңіз.
– Біздің ғылыми-зерттеу институты жануға қатысты барлық процестерді зерттейді, яғни, жарылғыш заттарды, жану процестеріне қатысты әртүрлі механизмдерді, жаңа материалдар алу жайын. Біздегі зерттеу бағытының тағы бірі – нанотехнология. Бұл енді ғана пайда болып, қалыптасып жатқан ғылымның бірі (оның өлшем бірлігі – нанометр, бұл метрдің миллиардтан бір бөлігін көрсетеді). Оның мақсаты – жану процестері арқылы наноматериалдар алу.
Бізде он зертхана бар, олардың әрқайсысы әр бағытта жұмыс істейді. Мысалы, нанотехнология зертханасында жану кезінде жаңа материалдар алу мәселесіне келсек, оның жолы әртүрлі. Көптеген зат химиялық тұрғыдан алғанда бірікпейді, ал жану процесінде бірікпейтін заттар қосылып кетеді. Сондықтан жану процесі химиялық зерттеуге жаңа мүмкіндіктер береді. Жанудан кейін заттар басқа күйге ауысатыны белгілі, мысалы күлге айналады дегендей. Соның өзі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, ЖЭС-терден шыққан көмір күлдерінің құрамында отқа жанбайтын металдардың өте ұсақ бөлшектері кездеседі. Оларды суды немесе суарналарды тазалауға арналған сүзгі (фильтр) жасауға пайдалануға болады. Сондай-ақ көмірден газ шығады, көмірдің күлдерін қайта өңдеу арқылы физикалық-механикалық қасиеттері бар заттар алынады.
Жану кезінде заттар жай жанып кете салмайды, жану арқылы екінші күйге ауысып, жаңа түрге айналатындықтан оны зерттеу және жаңа материалдар алу химиялық зерттеулердің маңызды объектісі.
Қазіргі кездегі экологиялық мәселелер өте өзекті. Соны шешу жолында осы институттағы ғалымдар мен лаборанттар өндірістен шыққан шикізат қалдықтарын жинап, қайта өңдеу арқылы жаңа материал алу жолын зерттейді. Мәселен, электроника бағытында энергияны өзінде сақтап тұратын конденсаторлар, яғни аккумляторлар мен батареялар жасауға қалдықтан өндірілген материалдарды қолдану тиімді.
– Мені өрт болған жағдайда отқа қарсы тұра алатын, яғни жанбайтын материалдар қызықтырады. Сіздің институттың зерттеулері негізінде отқа төзімді қандай материалдар жасалды және оны өндіріске енгізу мәселесі қалай болып жатыр?
– Иә, институтымызда отқа төзімді материалдарды жасайтын зертхана бар. Химия ғылымдарының кандидаты В.Ефремов басқаратын ол зертханада материалдарды өңдеу арқылы оны отқа төзімді, яғни жанбайтын қылып жасап шығады.
Бұл зертханада екі сағатқа дейін өртке төзімділік өнімділігі бар, ең жақсы әлемдік баламалармен салыстыруға болатын X-FLAME өртке төзімді көбікті жабыны жасалды. Өртке төзімді жабындар өрт кезінде металдың қызуын 500°C температурадан асырмай ұстап тұрады. Бұл металл қыздырылған немесе ашық жалынға ұшыраған кезде жабын көбіктеніп, жылу өткізгіштігі төмен, қалыңдығы бастапқы қабаттан бірнеше ондаған есе үлкен жоғары кеуекті көміртекті қабат түзеді.
Қазір X-FLAME өртке төзімді көбікті жабынын жылына 100 тонна мөлшерінде өндіретін өндіріс желісі құрылды, бұл оған Қазақстан Республикасының құрылыс қажеттіліктерін ішінара қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
– Осындай отқа төзімді материалдарға деген сұраныс қандай? Тапсырыс беретіндер көп пе?
– Бізде Төретай көшесінде өндіріс учаскесі бар. Онда жаңағыдай отқа төзімді материалдар жасалады. Оған жеке компаниялардан тапсырыс түсіп жатады. Демек, мұндай материалдарға сұраныс бар деген сөз.
– Кейінгі кезде өрттен адам шығыны болып жатыр. Үйлерде тез жанатын ағаш және пластик, резина материалдар көп. Құрылыста көп пайдаланатын осындай материалдарды қайта өңдеп, химиялық құрамын өзгертіп, отқа жанбайтын етуге бола ма?
– Иә, ондай материалдар бар, бізде зертханаларда жасалып жатыр. Біз оны жасап көрсетеміз, патенттейміз. Ал оны өндіру, өндіріске енгізу мәселесі біздің құзырымызда емес. Оған мемлекет ақша бөліп, зауыттар салмаса, көпшілікке қолжетімді қылып шығару мүмкін емес.
Біз конкурстарға қатысып грант ұтып аламыз, ал ол тек зерттеулерге ғана бөлінеді. Біздің зерттеулер арқылы тапқан, ашқан жаңа материалдарды (оның ішінде отқа төзімді материалдарды) пайдалану, өндіріске енгізу, сату мемлекеттің еркіндегі шаруа. Демек, мәселенің экономикалық жағы біздің құзырымызда емес.
– Қаржылық жағдайларыңыз қалай, қажетті құрал-жабдықтар, лаборотория, т.б. мәселелер толық қамтылған ба?
– Жалпы алғанда, жаман емес деуге болады. Мемлекет конкурс жариялайды, біз қатысып, грант ұтып аламыз, сосын зерттеу жұмыстарын жүргіземіз. Таяуда мемлекет жас ғалымдарға арнап конкурс ұйымдастырды. Оған 40 жасқа дейінгі ғалымдарымыз қатысып, грант ұтып алды. Биыл біздің институттың ғалымдары 25 жоба бойынша зерттеулер жүргізіп, ғылыми жұмыс жазды. Мұның бәрі жақсы, дегенмен проблема мүлде жоқ десем өтірік болар. Мәселен, біз секілді ғылыми-зерттеу институттарына өте қажет, қымбат электрон микроскоптар бізде жоқ...
Мен жақында Қытайдың металдарды зерттеу институтында болдым. Сонда әрбірінің құны 1 миллион доллар тұратын 2 және әрбірінің құны 10 миллион доллар тұратын 2 электрон микроскоп көрдім. Ол нанотехнологиялық зерттеулер үшін аса қажет құрал ғой. Ол бізде жоқ болғандықтан, біздің докторанттар үш жылда бір рет шетелге шыққанда өздері жасаған наноматериалдарды алып барып, әлгіндей микроскоп арқылы көреді. Ал оны ақысыз көре алмайсың. Бізде он жыл бұрын алынған микроскоптар ескіріп қалды, қазір ондай құралды әлемдік нанотехникалық зерттеу орталығында пайдаланбайды. Демек, зерттеуіміз тиянақты болуы үшін бізге соңғы үлгідегі электрон микроскоптар керек. Соны сатып алуға көмектесіңіз деп Білім және ғылым министрлеріне хат жазам, ал олар жиі ауысып жатады. Бірақ көмек қолын созған емес.
Тағы бір айтатын нәрсе – қазір ғылым жолында жүрген жастар Scopus мәліметтер базасына кіретін импакт-факторлы журналдарға мақалаларын шығаруға тиіс. Ол оңай емес. Ондай журналдарға материалыңның ғылыми стандартқа келуі бір қиындық болса, ақша төлеп, кезек күтіп барып бастыру – тағы бір қиындық. Елімізде шығатын, Scopus жүйесіне кіретін бірінші дәрежелі ғылыми журнал жоқ. Мен шығарып отырған «Euroasian chemico-technological journal» Scopus жүйесіне кіргенімен, үшінші дәрежелі журнал. Ағылшын тілінде шыққанымен мұнда жарияланған материалдарды бүкіл әлем оқымайды. Ал бұл журналды бірінші дәрежелі журнал ету үшін жылына 50 мың доллар төлеу қажет. Міне, жоғарыда айтып кеткен қымбат микроскоп пен журналдың рейтингін көтеруге қаражат сұрап жоғарыдағы кісілерге сан рет хат жаздым, – жауап жоқ. Егер құны қымбат тұратын микроскобымыз болғанда ғалымдарымыз өздері тапқан наноматериалды қарап, зерттеу үшін өзге елге ақша төлеп жүрмес еді, сол сияқты Scopus жүйесіне кіретін өз импакт-факторлы бірінші дәрежелі журналымыз болғанда, жас ғалымдар шетелдік журналдарға материалын шығара алмай қиналып жүрмес еді.
Тағы бір айтпай кетуге болмайтын нәрсе – докторанттарымыздың тағылымдамадан өту мәселесі. Бұрын докторанттарға шетелден тағылымдамадан өту үшін 3 ай уақытқа қаражат берілетін болса, қазір 1 жарым айға ғана жететін ақша беріледі. Сосын, шетелдік ғылыми орталықтарда зерттеу жүргізуге және жетекшілік ететін шетелдік ғалымға ақша төлеу қажет. Мемлекет бұрын оған көмектесетін, қазір қаржы бөлуді тоқтатты. Бұл айтылған нәрселер елімізде ғылымның дамуына кедергі болатын факторлар дер едім. Осыны сіздің газет арқылы тиісті орындардың назарына тағы бір рет салып қойсам, артық болмас деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рахмет! Ғылымды дамыту жолында жасап жатқан жұмыстарыңызға табыс тілейміз.
Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ
