Түркістанды қалай түлетеміз?

Еліміздің тәуелсіздік алғанына ширек ғасырдан асқан уақытта Түркістан облысы құрылды. Оның орталығы Түркістан қаласы болып бекітілді. Президент Қ.Тоқаев қалаға ерекше статус берді, Парламент бекітті.

Келешекте Түркістан түркітілдес ха­лық­тардың басын біріктіретін, қа­зақ­тың көне тарихын әлем жұртшылығына та­нытатын, туризмі дамыған үлкен орталық бол­атынына сенім мол. Таяу жылдарда ха­лық­тың саны еселеп өседі. Бірақ Түркі­стан­ның бүгінгі жағдайы көп ойлануға итер­ме­лейді. Тез арада қандай түйткілдерді шешуге тиіс­піз?

Шөлге айналған аймақ

Түркістан қаласы мен Түркістан өңірі бү­тіндей Арал-Сырдария экологиялық ай­мағына жатады. Қысқа уақыт ішінде Сыр­дария маңайы антропогендік шөлге айналды, ор­ман-тоғай тек өзен жағасында ғана жиі көз­ге шалынады. Қызылқұмның ыстық ауа­сы кедергісіз Түркістанға жетеді, кейінгі жыл­­дары ауа температурасының орташа жыл­дық көрсеткіші 1°C-қа көтерілген, ал жауын-шашынның жылдық мөлшері 28 мм-ге төмендеген. 
Жылдың құрғақшылық кезеңі 225 күнге созылады. Наурыз айынан бастап қараша айы­ның ортасына дейін жауын-шашынның булану деңгейі басым, топырақтың жо­ғарғы қабаты түгел кеуіп кетеді. Жазда ауа тем­пературасы 45-50°C-қа дейін жетеді, аңы­зақ «керімсал», ал қыста «қарасуық» желі со­ғады, осының барлығы тек қана келуші­лер­ге ғана емес, жергілікті тұрғындарға да қолайсыздық тудырады.
Сырдария өзенінің бойындағы орман-тоғайды қалпына келтіріп, Қызылқұмның ыс­тығына тосқауыл жасау, Түркістан қа­ла­сы­ның солтүстік-шығысына жасыл орман отыр­ғызу, Ясы өзенінің арнасын тазарту, са­лынған құрылысты алып тастау, ағаш отыр­ғызу – Түркістан қаласының экология­лық климатын жақсартудың негізі.
Бүгінде қаланың оңтүстігіне сексеуіл, т.б. ағаш түрлерін отырғызу жұмыстарын жүр­гі­зіп жатыр, бұл Қызылқұмның ыстығына, сол­түстік-шығыстан тұратын Арыстанды-Қарабас желіне тосқауыл бола алмайды, қар­жы босқа шығын.
Қаланың көшелері мен мекемелерін кө­гал­дандыруда ауқымды жұмыс жүргізілген, бірақ көп жағдайда декоративті ағаштардың ерекшеліктері ескерілмеген. Адамдар көп жүре­тін тротуарлардың бойына жапырақты, ау­руханалар ауласына фитонцидтер бөлетін ар­ша, балабақшаларға жеміс ағаштарын, жү­зім өсімдіктерін отырғызған тиімді. Жал­пы, Түркістан қаласын көгалдандыру, ди­зай­нер-дендролог мамандардың басшылығымен жоспарын жасау – бүгінгі күннің талабы. Кө­гал­дандыруды тендер арқылы жүргізу тү­бегейлі қате, нәтижесі жоқ.
Осы жағдайға байланысты өсімдіктердің де­коративті түрлерін аридті жағдайда инт­родукциялау, қалалар мен аймақтарды кө­гал­дандыру тек ғылыми ғана емес, сонымен қа­тар әлеуметтік-экологиялық маңызға ие. 
Осы мәселелерді шешу үшін Түркістан қа­ласында 1994 жылы аумағы 88 гектар, Қо­жа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті құрамына кіретін жаңа Ботаникалық бақ құрылды. Ботани­калық бақта фитоинтродукциялық ғылыми-зерттеулердің нәтижесінде маңызды эконо­микалық, экологиялық қорытындылар жа­салынды. 
Ботаникалық бақта Түркістан қаласын, Арал-Сырдария аймағын көгалдандыруға де­коративті өсімдіктердің 25 түрі ұсынылды, пи­томникте жыл сайын 100-120 мың көшет дайындау, өндіріске енгізу жоспарланып отыр. 
Ахмет Ясауи университетінде фи­тоинтро­дукция мамандарын дайындауға то­лық мүмкіншілік бар, алайда көгалдан­дыру­мен кездейсоқ адамдар айналысады, нә­тижесі төмен, мемлекеттік қаржы босқа жұм­салады.

«Жонға» жан бітер күн қайда?

Қаратаудың Үшөзен-Жон сұлу таби­ға­тын Түркістан халқының демалыс орнына ай­налдыру керек. Жонның төбесі теп-тегіс, суы таусылмайтын бұлақтар. Жаздың шілде айында ауа температурасы 15-20 градус. Тө­мен жағында Үшөзеннің суы сарқырап ағып жа­тыр, плотина салып, су қоймасын орна­туға толық мүмкіндік бар, халық таза суға шомылады. 
«Жон» қысқы демалыс орнына қолайлы, қар қалың жауады, шаңғы, т.б. спорт түрлерін ұйымдастыруға болады. Қаратаудың бұл ауда­ны халықтың ертеден отырықты мекені. Жаз жайлауы, қыс қыстауы болған. Үшө­зен­нің әр саласында 20-30 отбасы отырған. 1930 жылдары олар колхоз болып тіршілік етті, мал өсірді, егін екті. Халыққа қажетті су диір­мен жұмыс істеген, бастауыш мектебі бол­ған.
1950-1960 жылдары колхоздарды бірік­тіру нәтижесінде таудағы кіші шаруа­шы­лықтар таратылды, халық Түркістан маңына қоныс аударды. Ал 1990-2000 жылдары мал са­ны күрт азайып, таудың шұрайлы жері бү­гінде бос қалды.
Түркістан әкімшілігі демалыс орнын ұйым­дастыруға біраз әрекет жасады, «Шаға» жа­ға­сын салды. Қомақты қаржы жұмсалды, бірақ бұл жер бүгінде жұмыс істемейді.
Төбеңнен өтетін 40 градус ыстығы да, тұла бойыңды күйдіретін керімсал желі де «Ша­ғада» демалуға мүмкіндік бермейді. Бұл орын­ның келешегі жоқ, ал оны қайта жаң­ғырту – ақшаны далаға шашу.

Әулиелер ізімен: туризмді жаңғыртар кез келді

Президент Қ.Тоқаев биылғы Жол­дауында Қазақстанда туризмді да­мы­туға айрықша тоқталды. Осы орайда Түр­кістанда діни туризмді кешенді өркен­де­тетін уақыт келді. Түркістан өлкесінде көп­теген әулие жатыр, халық олардың басы­на үй салған. 
Арыстан баб – Ахмет Ясауидың ұстазы. Арыс­тан баб кесенесінің территориясы шағын жерді алып жатыр, қарасора, құрақ қа­мыс басқан, топырақ сорға айналған. Ме­лиорациялық күрделі жұмыстар жүргізіп, го­ризонтальдық дренаж системасын орна­тып топырақты тұздан тазартып, жергілікті климатқа төзімді тораңғыл, жиде ағаштарын отырғызу, желге қарсы орман орнату, кесене орналасқан аймақты оазиске айналдыру – бүгінгі күннің талабы. 
Арыстан баб ғимаратының алаңына Қара­таудың тас плиталарын арнайы құрал-жабдықтарды қолданып мамандар орнатуы ке­рек, оны жабайы төсеген. Арыстан баб тер­риториясын жергілікті халықтың, қонақ­тардың демалыс орнына айналдыруды қолға алу керек.
Кесененің маңына адамдарды жерлеуге бол­майды, бейітті басқа жерге орнатқан жөн.
Әлемде тарихи орындар судың, өзеннің жа­ғасына салынған. Атақты Тәж Махал Жа­муна өзенінің бойына, ал Ахмет Ясауи мав­золейі Ясы өзенінің сол жағасына салынған. Бұл кездейсоқ емес, ойланған мәселе, өзен­дер горизонтальдық дренаж қызметін атқар­ған. 
Ясы өзені – Қарашықтың тарихи ескі ар­насы, қаланың ортасынан өтіп, Сыр­дария­ға құйған. Бүгінде арна толық көмілген. Жер асты суы көтеріліп, Ахмет Ясауи ғимаратын тұз басу қаупі төніп тұр.
Ясы өзенінің арнасын қалпына келтіру, ирригациялық-мелиорациялық жұмыстар жүргізу, Ахмет Ясауи ғимаратын сақтау мемлекеттік деңгейдегі өзекті әрі жауапты мә­селе.
Ахмет Ясауи мавзолейі тер­ритория­сының көгалдандырылуы көңілден шығады. Бірақ жапырақты сәмбі тал, еменнің орнына көлеңкесі аз декоративті ағаштар отырғы­зыл­ған.
Кесененің оңтүстігіне су қоймасы, көл­шік салынған, екі аралық 800 м ша­­масы. Жер асты суы бір деңгейде болады, оның Ахмет Ясауи ғимаратына кері әсері анық, зерттеу жұ­мыстары жүргізілмеген. Бұл су қойма­сы­ның қала тұрғындары мен ту­рис­терге шіл­денің қайнаған ыстығында пай­да­сы шамалы.
Үкаша ата кесенесі Қаратаудың етегінде ор­наласқан, Түркістан қаласынан 45 ша­қырым шамасы. Мұндағы құдықтың құры­лыс­ы ерекше, геологиялық заманда пайда болған сияқты, ағын суға орналасқан.
Жылаған ата Қаратаудың Жонында жа­тыр, Түркістаннан 70 шақырым. Бұл бекер емес, келешекте халықтың мекені бола­ты­нын әулие білген. Балықшы әулие Қаратау­дың солтүстік жағында, Сүйіндікте жатыр. Түркістаннан Созаққа шығатын асуды Ба­лық­шы деп атайды. 
Созақ ауылында (Қарабура), Құмкентте Ба­ба түкті шашты Әзиз, Қаратаудың сол­түс­тік бауырында кіші бала Бөген өзенінің бойын­­да Али Сыланқызы Нурила (Домалақ ана), Сайран ауданында Ахмет Ясауидың әкесі Ибрагим ата, Қарашаш ана, Қазығұрт тауын­да Ахмет Ясауидың шәкірті Ақтамберді (Ақбура), Ғайып Ерен қырық шілтен әулие­лер кесенелері орналасқан.

Тіршілік тамыры

Түркістан өңірінің ауа райы жағдайы, топырағы және басқа ерекшеліктеріне байланысты өңір бес экологиялық-экономи­калық ауданға топтастырылады: Сырдария бойының жағасы, Сырдарияның ескі даласы, Қаратау сілемдері жазығы, Тау бөктерінің адыр­лы даласы, Қаратау.
Сырдария бойының топырақ құрамы көктемгі тасыған суға байланысты. Сырдарияның бір текше метр суында 5-10 келі құм-қиыршықтастар мен минералдар бар, олар ғасырлар бойы жерге шөгіп, аллю­виалды топырақ қабатын құрады. Сондықтан өзен жағасы топырағының құрамында құм мен саз алмасып келеді. Топырақ қабатының (А+В) қалындығы 20-25 см, құрамында 1 пайызға жуық гумус бар, өсімдікке зиянды тұздар аз. Сыр алқабында қауын-қарбыз, кө­көністің түрлерін өсірген тиімді, жоғары өнім алуға болады. Топырақ пен ауа райы қо­лайлы болғандықтан механикалық құра­мы жеңіл, құмшауыт жерлерге қызылша, сә­біз, пияз жақсы шығады. Жер асты суы жа­қ­ын ызаға еккен қауынның құрамында 50 пайыз қант болады. Сыр бойында жел аз тұ­рады, қауынның жапырақтары аударыл­май­ды, мұртшалары қурамайды. Қысқасы, Сыр алқабы қауын мен қарбыздан әрі сапа­лы, әрі жоғары өнім алатын экологиялық ау­дан­ға жатады. Диқандар бұл өңірде қауын­ның ерте пісетін, қысқа сақтайтын, қақ жа­сайтын, т.б. жүзден аса сортын өсірген. 
Сырдарияның ескі даласы ертеде жай­қалған оазис болған. Бұл өңірде Отырар қа­ласы, серіктес қалашықтар өсіп-өркенде­ген. Егіншілік жүйесі, бау-бақшасы жақсы дамыған, арада бірнеше ғасыр өтсе де, сол кездегі суару жүйелерінің іздері кездеседі. Бірақ бүгінде суару тәсілдерінің топырақ ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілмеуі, кол­лектор-кәріз жүйесінің нашарлығы салдары­нан топырақтың үстіңгі қабатын тұз басып, жер егіншілікке пайдаланудан шығып, шөлге айналған. Жұрт Отырар қаласын тастап, Қара­тауға қарай көшкен. Мәселен, Отырар қаласына жақын Отырарабад елді мекені сол кез­де жердің ең шұрайлысы болса, қазір шөл­ге айналған, темір жол жанында үш-төрт отбасы ғана тұрады. Осындай себептерден жер асты суы көтеріліп, топырағы сорға ай­нал­ған соң, Шойтөбенің тұрғындары да кезін­де Күлтөбеге ауысқан сияқты (қазіргі Түр­кістан қаласы). Бүгінде бұл өңір шөл да­лаға айналған, қарабарқын, жыңғыл сияқты бұталар өседі, тұрғындар оларды тамырымен қазып, отынға пайдаланып жүр.
Артезиан суларын шығарып, Сырдария өңі­рін, тау сілемдерін жеміс-жидек өсіретін ай­маққа айналдыруды қолға алу керек. Ха­лық селекционерлерінің қолында алманың, өріктің, жүзімнің ондаған сорты бар. Олар осы жердің климатына бейімделген.
Түркістан өңірі – табиғаты бай өлке. Жер астында үлкен су көлі бар, артезиан сква­жиналарын қазып, оларды құбырлармен қосып, ауызсу, қаланы көгалдандыру түйт­кіл­дерін шешуге болады. 1993 жылы уни­верситет қалашығында тереңдігі 850 метр сква­жина қазылған еді, одан секундына 25 литр су шығады. 
Қаратаудың Шаян елді мекені тұсында тас плиталардың кені бар. Оны Түркістан қа­ласының алаңдары мен көшелері, жиек-жол, аяқжолдарының құрылысына пай­да­ланған экономикалық тұрғыдан аса тиімді әрі сәнді, ұзақ жылға шыдамды. Қазіргі қол­данылып жүрген материалдар тым қым­батқа түседі, әрі кетсе 4-5 жылда тозады. 
Созақтағы тұзды қара кенде жылдар бойы қона жатып халықтар буын, бел, Ащы­сай тұсындағы сарқырап ағып жатқан қос бұ­лақ­тың емдік суымен неше түрлі тері ауру­ларын емдеген. Осы мүмкіншіліктерді кеңі­нен пайдаланатын арнайы шипажайлар салатын уақыт келді, халықтың денсаулығы түзеледі. 
Түркістан – Қарнақ – Үкаша Ата – Үш-ө­зен – Жон – Созақ автомагистраль жолын сал­са, электр жүйесін жүргізсе, Түркістанның күр­делі түйіткілдерін шешуге болады. 
Ахмет Ясауи – Үкаша ата – Жылаған 
ата – Балықшы – Созақ – Баба Ата – Домалақ ана жаңа туризм маршруты ашылады, табиғаты сұлу Үшөзен – Жон Түркістан халқының демалыс орнына айналады. 
Жон теңіз деңгейінен 1 000 метр биік. Келешекте жазы салқын, қысы жұмсақ Үшөзен – Жон өңіріне халық көп қоныс­тана­ды, жергілікті тұрғындар мен туристерге жағдай жасалынады, құрылыс нысандары салынады, қалашық орнайды. Түркістан хал­қы жұма күні кешкі жұмыстан шығып сен­бі, жексенбі күндері үш қонып Үшөзен – Жонда демалады, дүйсенбіде жұмысқа барады. 
Бұл – түркістандықтардың арманы.
Түркістан – Үшөзен – Жон арасы 70 ша­қырым, Арыстан баб пен Түркістан арасы – 60 шақырым. Туристерге қызмет көрсететін этнографиялық мекен қызметкерлері таңер­тең Түркістаннан жұмысқа келеді, кешке үй­леріне қайтады. Екі аралыққа такси ағы­лып жатады, автобус қатынамайды. Осы мә­се­ле де оң шешімін тапса дейміз. 
Экологиялық-экономикалық аудандар­дың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми даму жоспарын жасап, бұл өңірде егін шаруа­шылығының барлық салаларын өркендетуге, же­міс пен жидек, қауын мен көкөністің са­па­сын жақсартып, экологиялық таза өнім өн­діруге, бау-бақша өнімдерін өңдейтін кіші өн­діріс орындарын салып, солтүстік аймақ­тарды жеміс шырыны және өрік қағымен қамтамасыз етуге болады.
Түркістан мен Созақты ауыл шаруашы­лы­ғы мен өнеркәсібі, мәдениеті мен туризмі өркендеген экономикалық аймақ жасау пай­далы. Қаратаудың теріскей мен күнгей бет­кейін ертеден-ақ тарихы бір халық ме­кен­деген. 
Түркістан – Созақ – Қарағанды тас жо­лын салуды ойластыру керек, ондай жағ­дай­да Түркістан облысының аудандары сол­түс­тіктің өндіріс орындарына тікелей шығады.

Құлахмет БАЙЖІГІТОВ, 
биология ғылымдарының докторы