Тұрсын Жұртбай: Абайды оқып ауырып, Абайдың әнімен жазылатынмын

Баяғыда Қазақстан Жазушылар ода­ғында істеп жүргенімде Асқар Сү­лей­менов пен Тәкен Әлімқұлов секілді дег­дарлармен етене араластым. Олар жыл сайын Абайды міндетті түрде бір рет оқитын. Оқып келеді де, Абайды бас­қа қырынан танығандарын айтып, таң­дай қағысады. «Қайтсек, Абай ар­мандаған елге айналамыз?» деп мұң ке­шеді. Олар Абайды оқысақ, ауырамыз дей­тін. Бастабында байыбына толық ба­ра алмадым. Мен үшін Абай өте «тү­сінікті» еді. Мен де жыл сайын Абайды тап­жылмай, бастан-аяқ бір рет оқимын. Жылдар өте келе сол ағаларымыздың «дертін» жұқтырдым.

10 тамыз – «Қазақтың бас ақыны», хакім Абайдың туған күні. Еліміз бұл мерейтойды ерекше атап өтіп жатыр. Мереке қарсаңында абайтанушы ғалым, жазушы Тұрсын Жұртбайдан сұхбат алған болатынбыз. Ол: «Абай – алып мұхит. Оны зерттеген сайын тереңіне сүңгисің. Бір құпиясын аштым десең, ар жағынан тағы бір сырлы әлем шығады», – дейді.

Абаймен «ауырған» адам адаспайды

– Абайтану мектебінің ұзақ жыл­­дық тарихы бар ғой. Ахмет Бай­тұрсынұлы «Қазақтың бас ақы­ны» дегеннен бері ғасырдан астам уа­қыт өтті. Әуезов, Мұхамед­ха­нов­тар бастаған ізгі де күрделі жолы Сіз­дер жалғастырдыңыздар. Әр та­қырыпта, әр аспектіде, мәтін тал­даудың әртүрлі методикасымен жан-жақтылы қарастырылып ке­леді. Абай әлемін, Абай заманын, Абай тұлғасын, Абай шығар­ма­шылығын және хакім өмірін зер­де­леудің зор жүлгесі қалыптасты. Десе де, кейінгі жас ұрпақ абай­тану­ды осы бағытта індетсе екен дей­тіндей ой-пікіріңіз, берер ба­ғытыңыз бар ма? Абайды әлі де те­реңірек зерттеудің қандай жо­лын нұсқар едіңіз?

– Өте күрделі сұрақ қойып отыр­сың. Өйткені Абай – таусылмайтын та­қырып. Оның құпиясы мол. Бірін ін­детсеңіз, екіншісі шығады. Оның өрі­мін тарқаттым-ау десеңіз, келесі бір жұм­бақ әлемге аяқ басасыз. Мен бала жа­сымнан Абаймен ауырдым. Сол кез­дің өзінде-ақ Абайды таныдым, түсін­дім деп ойладым. Бірақ жыл өткен сайын Абай әлемінің құпиясы көбейе түсті. Терең мұхиттың бір тамшысын зерт­теп, тұтас мұхиттың сырын ұқтым деуге келмейтінін барша ақылды адам біледі. «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, Ақылың – ашыған у, ойың кер­мек» дейді. Абайды бала кезде, жас­тық шақта оқығанда бұл жолдар қа­рапайым ақсақалдың күнде айтатын ақыл-кеңесі есебінде еді. Қырықтан асқан соң барып, тереңіне сүңги бас­та­дым. «Ақылдың ашитынын, ойдың кер­мек татитынын» білген сайын кеу­дені шер бұлты торлады. «Кермекті» ақыл мен қайрат арқылы жеңуге ұғына түс­тім. Сондықтан Абайға барар жол – ешқашан тегіс, бұдырсыз емес, «соқ­тықпалы, соқпалы». Оны оқыған адам өзі­нің таным-түсінігі, өмірлік тәжі­ри­бесі, адами келбеті, мінез мұғдары, білім мен ілім деңгейіне қарай сіңіреді. Әркім өзінің керегін алады. Абайды шын түсінуге тырысқан, оның ой сора­бын ұстануға ұмтылған адамның адас­қаны, от басқаны кемде-кем.

Болашақта абайтанушылар хакімнің ой тереңін бізден де жете зерттей­ті­ніне сенемін. Мың жыл бұрын жаса­ған даналардың идеялары ескірді ме? Жоқ. Өйткені адам адам болып жа­рал­ғалы Адам болып өмір сүруді үйренумен келеді. Миллиардтаған адамды жөнге салып, «толық адамға» айналдыру мүм­кіндігі өте аз. Зияткер қоғам, кісі ақысы мен оның жеке құқын қорғауға барлық заң-зәкөні бейімделген дамыған елдер­дің өзінде шешілмеген түйін көп. Сон­дықтан, адамның Адам боп өмір сүруі үшін ұлылардың ойлары мен қағи­даттарын терең түсінгеніміз жөн.

Баяғыда Қазақстан Жазушылар ода­ғында істеп жүргенімде Асқар Сү­лей­менов пен Тәкен Әлімқұлов секілді дег­дарлармен етене араластым. Олар жыл сайын Абайды міндетті түрде бір рет оқитын. Оқып келеді де, Абайды бас­қа қырынан танығандарын айтып, таң­дай қағысады. «Қайтсек, Абай ар­мандаған елге айналамыз?» деп мұң ке­шеді. Олар Абайды оқысақ, ауырамыз дей­тін. Бастабында байыбына толық ба­ра алмадым. Мен үшін Абай өте «тү­сінікті» еді. Мен де жыл сайын Абайды тап­жылмай, бастан-аяқ бір рет оқимын. Жылдар өте келе сол ағаларымыздың «дертін» жұқтырдым. Абайды оқығанда апталап жатып қалатын болдым. Ең­семді көтере алмайтынмын. Ондай кез­де досым Жәнібек Кәрменов келіп, Абайдың әндерін орындап, бойымды тіктеуге септесетін. Абаймен ауырып, Абай әндерімен сауығатын едім. Қазірге дейін сол күйді бастан кешіп келемін. Абайды оқысам, ауырамын. Бұл ауру – ұзақ жылдық дағдыға айналды. Абайды оқымасаң, көңілің қоңылтақсып, әлде­бір бағытсыз түзге бет алғандай бола­сың. Ал Абаймен сырлассаң, елдің, жер­дің, қоғамның ертеңін ойлап, дос пен қастың аражігін ажыратып, өзіңе «Мен кіммін?» деген сұрақты қоясың. Бұл сені дертті етеді.

Абай жүрек сөзін 167 рет қолданған

– Абайдың жүрек философия­сын терең сезінгенін айтып жүрсіз. Осы тақырыпты қысқаша түсіндіре кетсеңіз.

– Абай өз шы­ғар­маларында тек қана «жүрек» деген сөзді 167 рет қол­данады. Арабтарда «Кальф фи­лософиясы» (Жүрек философиясы) де­ген ұғым бар. Олар оны індете зерт­теген. Абай қолданған 167 жүрек хәлін сол философия шарттары арқылы са­раласаңыз, 167 түрлі мағына-мән шы­ға­ды. «Қалыпты жүрек», «тыныш жү­рек», «ессіз жүрек», «ауру жүрек», «жылы жүрек», «суынған жүрек», «асау жүрек», «ыс­тық жүрек» деп кете береді. «Ауру жү­рек ақырын соғады жай» дейді. Ауру жү­рек – мына өмірдің азап-ғазабын көр­ген, татарын татқан, пендешілікке ұрын­ған, тұншыққан жүрек. Неге тұн­шығады? Өйткені жол таба алмады. Жол табу үшін таным керек. Суынған жү­рек – тәркі дүниенің бейнесі. Адам­ның пәни мен бақи арасындағы өмір өт­келегін «жүрек» арқылы әртүрлі ас­пек­­тіде талқылап, оқырманына ой са­лады. 

«Тірі адамның жүректен аяулы жері бо­ла ма? Біздің қазақтың жүректі кісі де­гені – батыр кісі дегені. Онан басқа жү­ректің қасиеттерін анықтап біле ал­май­ды. Рақымдылық, мейірбандылық, әр­түрлі істе адам баласын өз бауырым деп, езіле ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі. Асықтық та – жүректің ісі. Тіл жүректің айтқа­ны­на көнсе, жалған шықпайды. Амал­дың тілін алса, жүрек ұмыт қалады» дей­тіні де сондықтан. Осы бір тұжы­рым­ға тереңдеп бойласақ, Абайды шын тану­ға жақындай түсеміз. Абай жүрек фи­лософиясын Шығыс және Батыс фи­лософиясымен ұштастыра отырып, кең ауқымда зерттеген. Өз жүрегіне үңі­ліп, «жүректің көзін ашуға» барын сал­ған. Мұндай ізденімпаздық тек дана адам­дардың жолы. Қарапайым халық үшін жүрек «еттен» ғана тұрады. Біз Абайды оқығанда, көзбен емес, жүрек­пен оқуымыз керек. Біз ет-жүректің қағуы, ет-жүректің бұлқынуы, ет-жү­рек­тің ауруын ұқтық, алайда «ашынған, күйген, сүйген жүректі» зерделей алма­дық. Оның әрқайсы хақтық сипатқа ие.

«Гете – неміс ақыл-парасатының им­­­периясы» деген сөз бар. Гитлердің: «Бізге қазір қару империясы керек» деп уа­қытша Гетені тоқтатып, фашистік ба­ғытқа тұтас елді бұру себебі – не­міс­тер Гетеден жырақтамаса, онда ессіз ұран­ға ермейтінін білді. Гете – немістің жан дүниесі. Пушкин – орыстың жан дү­ниесі. Абай – қазақтың жан дүниесі. Олар­сыз халықтың өркендеуі мүмкін емес. Абай – қазақ ақыл-ойының им­пе­риясы. Біз Абайды оқуды, оны түсінуді тоқ­татсақ, оны өміріміздің айнасы ете ал­масақ, оны қазақ қоғамында кері про­цесс басталатынын ұғуымыз керек. Ге­тені шетке ысырған неміс халқы қан­дай жапа шеккенін бүкіл әлем біледі. Абай да, Гете де, Пушкин мен Толстой да – ұлы гуманистер. Олар өз халқының ға­на емес, тұтас адамзаттың өркендеу жо­лын нұсқаған жандар. «Адамзаттың бә­рін сүй бауырым деп» концепциясы – гуманистік идеяның алтын қазығы. 

Махатма Гандидің: «Әлемдік ақыл-ой салтанатына үлес қоспаған ұлттың өмір сүруге қақысы жоқ» дейді. Біз Абай арқылы әлемдік мәдениет салтанатына үлес қостық. Егер Абай болмаса, онда қа­зақ ұлтының әлемге жарқыратып көр­сетер ерен тұлғасы болар ма еді?!.

Адамзаттың ақыл-ойын сараптап, кі­лең алғабасарларының ой-тұжы­ры­мын зерттейтін ЮНЕСКО-ның бұрын­ғы бас директоры Майор Федерико: «Абай – адам ақыл-ойының жылуы» де­ді. Мұнан артық қандай баға керек. Ол Абайдың төрт-бес тілге аударылған шығармаларын оқып барып, айтқан болатын.

Егерде ұлылардың ақыл-ой қат­па­рын, үгіт-насихаттарын, адам мен әлем, адам мен қоғам арасындағы диалог­та­рын, өмір сүру дағдыларын зерттеп, оларды белгілі дәрежеде түсінуге бо­ла­ды. Айталық, Әуезовтің «Абай жолын­дағы» Абайды оқысаңыз, ұлттық арман-мұраты, мақсат-межесі, елдің асыл қа­сиеттері сан алуан тақырып бойынша көр­кем бейнеленген. Онда Абайдың жан әлемінің жауһар сырлары қат­тал­ған. Бірақ бәрібір ол  – Мұхтар Әуе­зов­тің Абайы. Егер бір көркем шығарма ар­қылы оның барлық құпиясы ашы­ла­тын болса, онда ол ұлы тұлға емес, зият­керлердің бірі болмақ. Абай ол өл­шемге сыймайды. Өйткені Абай – да­на, Абай – кемеңгер. Әлемде зияткер, оқы­мыстылар көп. Бірақ «мыңмен жал­ғыз алысатын» даналар, заманына оза туған данышпандар өте сирек.

Абайдың сұрағы – әлемдік сұрақ

– Абай қазақ қоғамына экзис­тен­­циа­­листік сұрақты қойды. Одан бұ­рын дидактикалық сұрақтар көп еді. Абай қазақ қоғамына жал­пыа­дам­заттық мәселелерді алып келді. Дәс­түрлі қоғамда ғұмыр кешкен адам­ның мұндай тақырыптарға ден қоюына не түрткі болды деп ой­лайсыз?

– Дұрыс айтасың. Көркем фило­со­фия­лық ойлау жүйесінде «катарсис», «кал­лизия» деген ұғым бар. Ғалам мен ға­лам қағысқанда, заман мен заман қа­ғысқанда, бір ақыл-ой мен екінші ақыл-ой қағысқанда, сондай кезең бола­ды. Мұндай шақты Еуропа ертерек бастан кешті. Ал көшпенділер ХІХ ға­сырда бетпе-бет келді. Абай сол дәуірді жұ­лын-жүйесімен сезінген жан. Оған дейінгі көшпенділер қоғамында ондай катарсистік тұңғиық бола қоймаған. Кал­лизия – бітіспейтін қарама-қайшы қай­шылықтар. Енді қайтпек керек? Қа­зақ сахнасына «зар заман» қайдан шық­ты? Мұндай дәуірді олар да бастан кешкен. Бірақ Абай дәуірінің сұрқы бө­тен еді. Кез келген тығырықтан шығу үшін адам ойлануы керек. Ойланған адам өзіне сұрақ қояды. Сұрақ қойған адам оның жауабын да табуға ынталы бо­лады. Абайдың сұрағының жаңа болуы – оның қоғамы ескі мен жаңа­ның, бостандық пен бодандықтың өтке­лінде тұрған еді.

Абай – жаңашыл адам. Оның да­налығы сонда, тұтас адамзаттық сұрақ­тарды көңіл көзімен де, білім шуағымен де ерте сезіп, оны зерттей алуында. Абай «Шығысым Батыс, Батысым Шы­ғыс болып кетті» деп текке айтқан жоқ. Яғни, көшпенділер қоғамындағы дағ­дарыстың түп себебін жан-жақтан ізде­ген. Ол қазақтың ойлау жүйесін, өмір философиясын жете түсінді. Оны мей­лінше меңгерді. Бірақ заманның сұр­қы бөтен. Сол үшін де ол жаңа сұрақ қойды.

– Абай философиясының негіз­гі каноны «Адам кім?» деген сұраққа жауап іздеу ғой. «Мен кіммін?», «Адам кім?», өзіңіз айтып отырған «жү­ректің ісі не?» дегендей адам­ның жаратылысы, болмысы тура­лы ойларға барынша мән беруінің сырын қалай түсіндіруге болады?

– Абай «Адам кім?» деген сұрақты өзі­не қойып, жеке өзі жауап табуға ты­рысты десек, қателесеміз. Абайдың «Қырық үшінші қара­сөзін­де» жан қуаты туралы кеңінен толғайды. Сон­да «бұл қуаттың ішінде үш артық қуат бар» деп олардың орысша атауын береді. Яғни,  «подвижной элемент», «сила притягательная однородного», «впе­чатлительность сердца» деп ар­найы тоқталып, осы ұғымдарды тар­қатады. Мен Абай мұны қайдан алды деп көп ойландым. Көп іздендім. Орыс­тардан бұл ұғымды таба алмадым. Сөйт­сек, бұл ұғымдар неміс фило­соф­тарынан келген екен.  Ислам философы Ғазали де жанның төрт мағынасын зерт­теген. ХХ ғасырда ғұмыр кешкен Мұхам­мад Икбал да жан ұғымын зерде­леген. Солардың бәрін оқыдым. Абай айтқан үш ұғым жоқ. Елімізде абай философиясынан, абайтанудан 22 док­торлық диссертация қорғалды. Кан­дидаттық диссертация 40-тан асады. 7-8 диссертация Абай философиясы бойынша қорғалған. Солардың бәрін оқып шықтым. Бірде-бірінде жоғары­дағы Абай айтқан үш ұғым жоқ. Орыста, исламда жоқ болса, Абайдың өзі ойлап тапты ма? Жоқ, өйткені орысша атауын беріп тұр. Мен бұған қайран қалдым. Ақыры, қазіргі заман ақпараттық ғы­лымының білгірі, үлкен абайтанушы Сұлтан Ыбырай деген ғалымға қолқа сал­дым. Соған: «Абай осы ұғымдарды қай­дан алды? Соны іздейік» дедім. Жер-көк­ті шарлап жүріп ақырып таптық. Бек­кер деген неміс философы екен. Оның еңбектері орысшаға аудары­лып­ты. Оның еңбектері Ресейдің гим­на­зияларында оқытылыпты. Сол жан үшке бөлінеді депті. Оның ұғым­дары­мен салыстырсақ, Абайдікімен бірдей. Тек Абай оның ұғымдарын «асау жүрек» деген қазаққа жақын ойлармен жет­кіз­ген. Мұны айту себебім, Абай Батысты да, Шығысты да оқыған. Жай оқымаған, оны зерттеп, зерделеген. Өзінің ой-тұжырымына сәйкес келгенде  барып,  пәл­сапалық көзқарастарына қосқан. Абай ешқандай тұжырымды жай дол­бармен жазбаған. Осыны тапқан соң мен Абайға таңғалмайтын болдым. Оған сендім.

«Абайды оқып, түсініп болдық па?» деген сұрақты жиі қоямыз. Біздің ака­демиктер, докторлар таппаған жұм­бақ­ты қарапайым халық қайдан ұқсын. Әуел­гі сұрағыңда болашақ абайта­ну­шылар қай бағытта ізденгені жөн дедің ғой. Оларға Абай әлемінде зерделейтін дүние көп. Тек Абайға барар жолды дұрыс таңдауы керек. Абайға жүрекпен барған жөн. Абай техникалық таным­мен ойлайтындарға өзінің сырын ашпайды.

– Әңгімеңізге рахмет.

Сұхбаттасқан

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ