Белгілі жазушы, драматург Сұлтанәлі Балғабаев – пьесалары қазақ театрларында ең көп қойылған авторлардың бірі. Қоғамдық процестерге нарау қарамайтын, әсіресе, руханият әлеміндегі түрлі жайттарға уақытында үн қатып жүретін сергек ойлы жазушымен сұхбатымыз өмірі мен шығармашылығы жайында өрбіді.
– Сұлтанәлі аға, сіздің жазғандарыңызды оқып жүреміз, бірақ шығармашылыққа қалай келгеніңіз жайында айта бермейсіз. Сондықтан әңгімені осы тұрғыдан бастасақ, оқырмандарға да қызықты болар деп ойлаймын.
– Жасым біразға келді ғой, өмірден аларымды алып болған адаммын деп санаймын өзімді. Ешкімнен ештеңе сұрамаймын да, ештеңе дәметпеймін. Соңғы 35-40 жылда Жазушылар одағынан да ештеңе сұраған емеспін. Әрине, онда өткен жиындарға қатысамын, реті келсе сөз сөйлеп тұрамын. Менің ұстанымым – адам тек өзіне сенуі керек, өзін-өзі зерттеуі керек. Қолыңнан не келеді, соны білу қажет. Қазір менің екі-ақ тілегім бар: бала-шағам аман болсын, оның ішінде немерелерім жақсы болсын деймін. Сосын, кейінгі 20 жылдай уақыттан бері Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясында ұстаздық етіп келемін, сондағы шәкірттерім мықты болсын деп тілеймін. Құдайға шүкір, қазір екі жағына да ризамын: немерелерім заманауи технологияны пайдалану жөнінен өзіме ақыл айтады, солардың қызығын ұзақтау көрсем деймін. Шәкірттерімнің ішінде танылып жатқандар бар. Мәселен, Әлішер Рахат деген шәкіртім бірнеше конкурста лауреат болды, биыл жастарға арналған Президенттік арнаулы сыйлығының иегері атанды. Ол біздің академияда сирек болатын жағдай. Соған қуанамын. Адам жасы келгенде айтатын сөзіне сақ болуы керек. Сондықтан жылтыңдап әр жерден көріне бергенді қаламаймын, тек кейде сөйлеуім керек болғанда ғана амалсыз телеэфирге шығуға мәжбүр боламын.
Енді сенің сұрағыңа келсек, о баста өнерге деген ынтам болды. Әкем қой бақты, көшіп-қонып жүргенде киіз үй тігіп жатады, сондай бір кезде – шаңырақты көтеріп жатқанда соның бақанынан ұстап тұрып, шешеме: «Апа, мен ақын болам!» дегенім есімде. Аузыма Құдай салған шығар, содан бастап қаламгер болуға қызықтым. Әрине, менен ақын шықпады, бірақ жазушы, драматург болдым. Шығармашылықты ақындықтан бастадым. Қолдаушыларым болды, бірақ олар тікелей өз ауылымнан емес.
Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, 1-май ауылында тудым. Асқар Тоқмағамбетов Қызылордадағы Жазушылар одағының филиалын басқарды. Оқушы кезімде өлең жазып жүретінмін, жұрттың ақылымен қалаға Асекеңді іздеп бардым. Ол кісінің кабинеті облыстық «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы») газетінің редакциясы тұрған ғимараттың ішінде екен. Бірден кіруге батылым жетпей есігінен сығаласам, кабинетінде отыр екен. Былай-былай жүріп, ақыры әрең дегенде есігін ашып, сәлем бердім. «А, бала, кел, не шаруа?» Мен «өлең жазатын едім, соны сізге көрсеткелі келіп едім» дедім қысыла-қымтырыла. Асекең менің дәптерге көшіріп әкелген өлеңдеріме көз жүгіртіп көрді де, біреуге телефон соғып: «Қомшабай, мында келіп кетші» деді. Ол кісі Қомшабай Сүйенішов деген белгілі ақын, облыстық газеттің әдебиет бөлімінің меңгерушісі екен. Асекең Қомшабай ағаға: «Мына бала ақын болайын деп тұр екен, сен осыған ағалық қыл» деп еді, ол кісі бірден қолдады. Оның демеуімен 2-3 өлеңім газетке шықты. Солайша, Асқар Тоқмағамбетов пен Қомшабай Сүйенішовтің ықыласы менің әдебиетке деген сенімімді бекітті. Сондай-ақ Облыстық комсомол комитетінің хатшысы Садықбек Хангелдин ағаның шарапатын көрдім.
Қаламгер болу үшін КазГУ-дің Журналистика факультетінде оқу керек деген ой бар, бірақ оған түсу үшін екі жыл еңбек өтілі қажет немесе екі жыл әскери борышыңды өтеп келуің керек. Бірақ мені, неге екені белгісіз, армияға алмады. Денсаулығымнан не кінәрат тапқанын қайдам, мені әскерге жарамсыз деп тауыпты. Солай әскери билет берді. 1964 жылы мектеп бітіргем, екі жыл жұмыс істеген соң оқуға тапсырамын деп ойлап, зейнетке шыққан әкемнің орнына бас шопан болып, қой бақтым. Жайлауымыз – Қызылордадан Жезқазғанға 100 шақырымдай сыртта Сарысу деген жерде. Солай қарай көшіп бара жатқанымызда артымыздан бір «Уазик» машинасы қуып жетті. Ол машинамен келе жатқан аудандық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы екен. Амандық-саулықтан соң: «Балғабаев сен бе?» деді. «Иә, мен». «Алматыға баруың керек, ақындар фестивалінде лауреат болыпсың, соған жетуің керек» дейді. Таңғалдым. Не фестиваль, не лауреаттық? Түсінсем бұйырмасын. Сөйтсем, Алматыда ақындар фестивалі өтетін болып, соған жер-жерден жас ақындардың өлеңдерін жинатқан, Қызылордадан кім бар дегенде ұйымдастырушылардың қолына менің өлеңдерім түскен. Қорытындысында, маған үшінші орын беріліпті. Енді мен жүлдегер ретінде теледидардан өлең оқуым керек екен. Содан, үстіме киетін жөнді киім жоқ, біреуден шалбар, біреуден костюм алып дегендей киімді ретке келтіріп, совхоздан ақша алып, облысқа бардым. Ол жақтағылар сен пәлен күні Алматыға жетуің керек, сені вокзалдан күтіп алады деп шығарып салды. Сонымен екінші Алматы темір жол вокзалынан түстім. Күтіп алған ешкім жоқ. Қашанғы тұра берейін, бір таксиге міндім де, мені қонақүйге апар деп едім, ол зыр етіп ЦУМ-ның жанындағы «Жетісуға» әкелді. Қонақүйге кіріп орын сұрап жатсам, қасыма бір кісі келіп «Сұлтанәлі Балғабаевсың ба?» деді. Алматыға бірінші рет келіп, бірінші рет қонақүйге кіріп тұрғанда атымды атаған адамнан шошып кеттім. Ол – мені күтіп алу тапсырылған жазушы Досан Жанботаев екен. Оның неге мені неге вокзалдан емес, қонақүйден күтіп тұрғанын әлі түсінбеймін. Ал мен басқа жаққа кетіп қалмай, тап сол кісі күтіп тұрған жерге бара қалғам. Қызық енді. Қонақүйде орын жоқ екен, Досекең онда үйге жүр деп ертіп кетті. Ертеңіне телевидениеге бардық, не болып, не қоятынын әлі білмеймін. Қолымда дәптерге көшірілген өлеңдерім бар. Сонымен тікелей эфирде телевидениеден өлең оқыдық, Мұзафар Әлімбаев жүргізіп отырды. Жер-жерден жиналған ақындардың өлеңдерін саралай келе бірінші орын Ғұсман Жандыбаевқа, екінші орын Төлеген Айбергеновке, үшінші орын мені мен Надежда Черноваға берілген екен, бірақ ол келмеді. Төлегенді сонда бірінші рет көріп, таңғалдым. Дене тұрқы шағын сияқты, бірақ өлең оқығанда бойы өсіп кеткендей көрінеді екен. Шынайы ақынның қандай екенін сонда көрдім. Кейін Жазушылар одағынан тауып алып, сәлем бердім. Бірақ көп ұзамай дүние салды ғой...
Біздің жайлауымыз Сарысу өзені жағындағы Түлкібай нұрасы деген жерде болатын. 1966 жыл. Мен ертерек Алматыға барып, оқуға тапсырғым келеді, мамыр аяғы кеп қалды. Қойды тапсырып кетейін десем, ауылдан ешкім келмей жатыр. Енді елге қалай жетем деп отырғанда совхоздың директоры, Социалистік Еңбек Ері Орынбасар Бәйімбетовтің өзі келе қалды. Оқуға кетуім керек екенін білген соң машинасына салып алды. Осы арада айта кетейін, біздің жақта Ахмет ишан, Оразай ишан деген дін ғұламалары өткен. Ахмет ишанның жатқан жері Сарысу өзенінің төменгі жағында Сіңіртек деген жерде. Біз ары-бері көшіп өткенде Ахмет ишан жатқан жеріне барып, қой сойып, Құран оқытатын. Мен де оқуға түсуді ниет етіп, Ахмет ишанның тұсынан өткенде «қолдай гөр» деп тілек тілеп өттім. Ал КазГУ-ге емтихан тапсырғанда, бізден сынақ алғандардың ішінде Ахмет ишанның келіні де бар екен. Таңғаларлық оқиға емес пе? Мені Социалистік Еңбек ерінің өзі алып кетеді, Ахмет ишаннан тілек тілеймін, ал мен оқуға тапсырғанда сынақ алғандардың бірі ишанның келіні болып шығады.
– Оқуды бітірген соң еңбек жолыңыз қалай басталып, қалай жалғасты?
– Оқыған кезіме байланысты бір өкінішім бар. Міне, қазір Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясында ұстаздық етіп жүрмін ғой, алдыма келген шәкірттеріме ең бірінші сабақты «Мен сияқты оқымаңдар» деп бастаймын. Неге? Себебі студент кезімде уақытымның көбін босқа өткізіп, шығармашылықпен айналыспадым. Мәселен, менің курстасым, белгілі жазушы Баққожа Мұқай оқуға түсті де жазумен айналысты. Ал мен ақын болдым, КазГУ-ге оқуға түстім, осымен бәріне жеттім деп ойлаппын. Оқуды бітіруге жақындағанда Баққожа бір күні маған «Сені Қалдарбек Найманбаев шақырып жатыр» деді. «Ол кім?» десем, «Білім және еңбек» журналының редакторы» дейді. Оның әзілдей беретінін білгендіктен сене қоймап едім, бірақ ол мені журналға, Қалдарбек ағаға ертіп барды. Онымен тұрмай «журналға өте қажет маман, осыдан артық адам таппайсыз» деп редакторға мені мақтай жөнелді. Мынау не деп отыр деп аузымды ашып отырғанда, Қалдекең Баққожаның әлгі сөзінен кейін «ондай болса арыз жазсын» деді. Неге арыз жазуым керек десем, жұмысқа тұруға дейді. Кейін білгенімдей, содан 3-4 ай бұрын «Білім және еңбекке» жұмысқа тұрып алған Баққожа мені редакторға әбден мақтауымды жеткізген екен ғой. Солайша, оқуды бітірмей жатып жұмысқа кіруіме себепші болды. Бірақ ол кезде оқу бітірген жас мамандарды жан-жаққа алдын-ала бөліп қояды ғой, сондықтан диплом алған соң өз қалауыңмен қаламгер болам, Алматыда қалам дей алмайсың. Мені Көкшетау облысына жіберетін болған. Журналда жұмыс істеп жүрмін, оқуды бітіретін кез жақындап келеді. Дипломдық жұмысымды әлі жазғаным жоқ. Енді қалай болар екен деп жүргенде біреулер ақыл айтты, диплом алмасаң сені еш жерге жібере алмайды, сондықтан диплом алма деді. Тауман Амандосов ұстазым менің дипломдық жетекшім болатын, бұрын факультет деканы болған, сол тұста кафедра меңгеруші еді. Бір күні шақырып алып, «диплом жұмысың қайда?» деді, «енді...» деп күмілжіп едім, ол кісі «әй, мен сені білем» деп күлді, «сенің Көкшетауға барғың келмейді ғой, бірақ сен дипломды қорға. Мен жұмыстан түсіп жатқанда сен қорғамасаң маған ұят болады, бірақ сен дипломды да, беретін «подьемный» ақшасын да алма. Сонда сені ешқайда жібермейді» деді. Сөйтіп, он күннің ішінде диплом жұмысымды жазып, қорғадым. Ал диплом мен жоғары оқу орнын бітіргенде берілетін ромбикті екі жылдан соң барып алдым. Бір қызығы, сол дипломды қанша жерге жұмысқа тұрғанда сұрамай, 62 жасымда Өнер академиясына жұмысқа тұрған кезде барып бір-ақ сұрады ғой.
Сөйтіп, Алматыда қалып қойдым. «Білім және еңбекте» бес жыл жұмыс істеп, үй алдым. Журнал редакторы Қалдарбек Найманбаев «Жалын» баспасына бас редактор болып ауысып кетті. Жаңа жұмыс орнымен құттықтап барып едім, ол кісі бірден «сен бізге келсейші» деп шақырды. О кісіге жоқ дей алмай, сонда жұмысқа бардым. Әйтпесе, журналдағы жұмысым жақсы еді. Шыны керек, сол баспаға келгенше прозамен жөнді айналысқан емеспін. Баспада «Саяси әдебиеттер», соңынан «Проза» бөлімінің меңгерушісі бола жүріп жазушылыққа аяқ бастым. Журналда жүргенде ол кісі маған спорт тақырыбына жазуға тапсырма беретін. Баспаға келгенде сол жазғандарымды кітап қылып шығартып берді, сөйтіп жайлап прозамен айналыса бастадым. Жұрт жазған кітабын баспаның жоспарына кіргізіп жатқанда, Қалдекең менің әлі жазбаған кітабыма көлем беріп, жоспарға кірігізіп қоятын. Сосын жазбай көр! Солайша, прозаик болып, кейін 3 томдық кітап шығардым.
– Елге белгілі драматургсіз. Шығармашылықты өлеңнен бастап, прозаға ауысып, одан соң пьеса жазуға қалай бет бұрдыңыз? Қаламгерлердің көбі бұл жанрға бара бермейді ғой?
– «Жалын» баспасында бес жыл істеген соң, шығармашылыққа ауысқым келді. Ол кезде Жазушылар одағының мүшесімін, оның шығармашылықпен айналысқан қаламгерлерге көп көмегі тиеді. Қалдарбек ағадан рұқсат сұрадым, жазушылықпен шындап айналысқым келетінін айттым. Ол кісі маған рұқсатын берді және 20 баспатабақ кітапқа баспамен шарт жасатқызып, 30 пайыз ақшасын бергізді.
Жұмыстан босап, еркін шығармашылықпен айналысып жатқан кезімде бір күні театрға барып, Төлен Әбдіков ағамыздың «Біз үшеу едік» деген пьесасын көрдім. Ол кезде театрға сирек баратынмын, драматургия дегеннен хабарым жоқ. Пьеса маған сұмдық әсер етті, спектакль көріп отырып мүлде басқа әлемге еніп кеткендей болдым. Сахнада жүріп жатқан спектакль емес, тура өмірде болып жатқандай әсер етті. Әсер еткені сондай, өзімнің де осындай пьеса жазғым келді. Бірақ оның қалай жазылатынын білмеймін. Сосын, шығармашылықта жүргендіктен уақыт бар ғой, қазіргі Ұлттық кітапханаға барып жарты жыл бойы драмалық шығармаларды, драма туралы жазылған еңбектерді оқыдым. Содан бірте-бірте драма деген жанрдың не екені, қалай жазылатыны миыма кіре бастады. Сосын бір күні отырып, «Қыз жиырмаға толғанда» деген пьеса жаздым. Ол кезде драмалық шығармалардың қабылдануы өте қиын. Театрлар драмалық шығармаларды автордың өзінен алмайды. Ол сол кездегі Мәдениет министрлігі жанындағы репертуарлық-редакциялық коллегия деген бөлімнің сынағынан өтеді. Содан өткеннен кейін ғана театрларға қойылуға жіберіліп, авторына қаламақы төленеді. Ең төменгі қаламақының өзі 2 мың, 3 мың рубль, ол кезде көп ақша. Бір адамның 2-3 жылдық айлығындай.
Мен пьесамды Мәдениет министрлігінде жаңағы бөлімге өткізіп қойғам. Сонда белгілі сыншы Бақыт Сарбалаев репертуарлық-редакциялық коллегиясында аға редактор еді. Содан пьесамның өткені жөнінде естіп, қуанып қалдым. Ол мені Ғабит Мүсірепов атындағы Жастар мен балалар театрының көркемдік жетекшісі Райымбек Сейтметовтің іздеп жатқанын айтты. Ол кісіге барып, пьесамның сол театрда қойылғалы жатқанын естідім. Бұл мен үшін жаңалық болды.
Ол кезде жазда қаламгерлерге шипажайларға жолдама берілетін, мен де жылда Абхазиядағы Писунда шипажайына баратын едім. Соған кетейін деп, қазіргі Жібек жолы көшесінің бойындағы аэровокзалға келгенімде, Райымбек ағаны жолықтырып қалдым. Аман-түгел сұрасқан соң ол кісі маған: «Театрдың әдебиет бөліміне жұмысқа алайын деп едім, сен қайда жүрсің?» дейді. Мен Писундаға бара жатқанымды айтып едім, ол кісі келген соң хабарлас деді. Ол кісі де репертуарлық-редакциялық коллегияның қабылдау комиссиясының мүшесі екен, сол жерде менің пьесаммен танысқан. Өзі жастардың туындыларын сахнаға жиі шығаратын режиссер болатын. Солайша, қазіргі Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық Жастар мен балалар театры әдебиет бөлімінің меңгерушісі болып шыға келдім. Расын айтсам, бұрын оның не жұмыс екенін де білмейтін едім. Сонда жүріп бірталай пьеса жазып, драматург болып қалыптастым. Көптеген драмалық шығармам театрларда қойылды. Түйіндеп айтсам, шығармашылық ғұмырым сәттілікке толы болды дер едім.
– Сіздің ендігі бір қызметіңіз Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығына байланысты. Көп жыл сол ұйымда жұмыс істеп, әлем қазақтарының атажұртымен әдеби-мәдени байланысына еңбек сіңірдіңіз. Ол жердегі жолыңыз қалай басталды?
– Ол кезде қай елде қанша қазақ бар, оларды атамекенге қалай тарту керек деген мәселелер ойымда жоқ нәрсе. Бірақ Қырғызстанға, Өзбекстанға, оның ішінде Қарақалпақстанға шығармашылық сапарлармен барып тұратынбыз. Ол жақтарда пьесаларым қойылып жатады. Соған байланысты іссапарларға шығып тұрамын. Пьесалары театр репертуарына енген автор ретінде олардың гастрольдерінде бірге жүремін. Жергілікті қазақтармен кездесіп сұхбаттасамыз. 1989 жылы Қарақалпақстанға барып келгеннен кейін сол жақтың қазақтары туралы «Еншіміз бөлінбеген ел едік» деген тақырыппен «Қазақ әдебиеті» газетінің екі бетін алған үлкен мақала жарияладым. Әрине, онда саяси мәселелер жоқ, тек сырттағы қазақтармен байланыс болса деген тілекпен жазылды. Ол мақала шыққан соң біраз уақыттан соң маған «Сені Қазақстанның орталық комитеті іздеп жатыр» деген хабар жетті. Неге шақырды екен деп барсам, сол кезде Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің Идеология бөлімінің меңгерушісі болып істейтін Мырзатай Жолдасбеков маған «Сен бе Балғабаев? Неге тыныш жүрмейсің?» дейді. Не боп қалды екен десем, менің «Қазақ әдебиетіне» шыққан мақалам Өзбекстан Орталық комитетінде талқыланған көрінеді. Мырзекең күліп отырып, маған сол мәселе бойынша бізге сол жақтан төрт адам келе жатқанын айтты. «Мәселе көтергенің үшін саған штраф, енді сол төрт адамды күтіп аласың» деді. Төрт адам келді. Олар ақын, Қарақалпақстан Облыстық партия комитетінің секретары Шарап Уснатдинов, Қарақалпақ АССР-ы Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы Қаллибек Бекжанов, Нөкіс қалалық атқару комитетінің төрағасы Сапарбай Нұрқожаев, әдебиеттанушы, профессор С.Ахметов болды. Соңғы екеуі – ұлты қазақ азаматтар. Оларды үйге әкеліп дастарқан жайдым. Ертеңіне оларды Орталық комитетінің Идеология бөлімінің меңгерушісі М.Жолдасбеков қабылдады. Қабылдауға Қазақстанның бірнеше министрі мен Орталық комитет меңгерушілері қатысып, келген делегациямен Қарақалпақстанда тұратын қазақтарға мәдени-рухани, оқу-білім саласынан қолдау көрсету мәселесін жан-жақты талқылады. Сөйтіп, туысқан екі елдің арасында мәдени байланыс күшейе түсті. Міне, осы бір мақала кейін мені Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына әкелді.
1991 жылы Қалдарбек Найманбаев Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болып сайланды. Сосын жаңа қызметіне құтты болсын айта барып едім, әңгімелесіп отырып бір кезде, «әй, сен шетел қазақтары туралы жазып едің ғой, енді саған бір жұмыс бар. Келесі жылы Дүниежүзі қазақтарының конгресі құрылайын деп жатыр, соған керексің» деді. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алған соң Президент Н.Назарбаев Түркияға барып, сол жақтың қазақтарымен кездескенде оған Қ.Найманбаев та барған. Түркия қазақтары Қазақстан Президентімен кездескенде, әлем қазақтарының басын қосатын бір ұйым қажет, соны құрсаңыздар қалай болады дегенде, Президент: «Міне, Жазушылар одағының төрағасы отыр, бұл жұмысты соған тапсырайық» деген. Солайша, ол міндет Қалдарбек ағаға жүктелген. Енді мені соған тартып отыр. Бірақ жұмысты неден бастау керек екенін өзі де білмейді. Сыйлайтын адам болған соң, ұсынысынан бас тарта алмадым. Сөйтіп, театрдағы жұмыстан шықпай-ақ әлгі жұмысты да істей беретін болдым. Бұл мәселе бойынша Жазушылар одағында жиналыс өтіп, мені Жазушылар одағы хатшысының орынбасары етіп тағайындады. Содан бастап Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайына дайындықты бастадық. 1992 жылы алғашқы құрылтай өтті. Сөйтіп, «уһ» деп, енді менің жұмысым біткен шығар деп, Қалдекеңе барсам ол: «әй, сен қайда барасың, енді Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығын құрасың» дейді. Әлгі құрылтайда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылатыны туралы әңгіме болып, оның төрағасы Н.Назарбаев, бірінші орынбасары болып Қ.Найманбаев сайланған. Бірақ ондай ұйымның құрылғаны туралы ешқандай протокол жасалмаған. Құрылтайдың басы-қасында жүрген жігіттерден сұрасам, ешқандай қағаз жоқ. Ал оны Әділет министрлігіне тіркету керек. Министрлікке барсам, ұйымды тіркету үшін қандай құжаттар керек екенін көрсетіп, пәленбай құжаттың тізімін беріп жіберді. Оның ішінде ұйым құрылуы жөніндегі жиналыстың протоколы, құрылсын деген шешім, ұйымның жарғысы, т.б. нәрселер бар. Ал бізде оның біреуі де жоқ. Іс жүзінде жиын болған, дауысқа салынған, қол көтерілген, төраға сайланған, бірақ қағазға түспеген. Неге десеңіз, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасы орынбасарлығынан үміткер бір шенеунік өзі бола алмаған соң, айтылған дүниелерді қағазға түсіртіп, құжат жасатпаған. Содан іздеп жүріп, сол жиынды жазып алған радионың бір қызметкерінен дыбысжазбаны алып, сол бойынша өзім хатшы ретінде протокол жасап, тиісті адамдардың қолын қойдырдым. Кейін ұйымның жарғысын жазып шықтым. Солайша, ұйымды Әділет министрлігіне тіркеттік. Кейін Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына бұрыннан шетелдегі қазақтармен қарым-қатынас жасау ісін жүргізіп келе жатқан «Қазақстан» ұйымы таратылып, оның кеңсесі тұрған ғимарат, көліктері, өзге де дүниелері қауымдастыққа өтті. 1996 жылы Қ.Найманбаев Одақ төрағалығынан босағаннан кейін Қауымдастыққа келді. Оған дейін ол кісінің жұмысын мен атқарып жүрдім. Сөйтіп, 1992-2017 жылға дейін сонда еңбек еттім. Әлем қазақтарымен әдеби-мәдени байланыста көп жұмыс атқардық. Көптеген мақала жазып, шетел қазақтары жайлы кітап шығардым.
Айтпақшы, құрылтай қарсаңында істеген тағы бір істі айта кетейін, ол бүгінде жұртқа таныс халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы туралы. «Алаш» сыйлығы Қ.Найманбаевтың бастамасымен І Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында тағайындалған еді. Оны 2 жылда бір рет 3 адамға (біреуі шетелдік, екеуі елде тұратын қазаққа) беру көзделген. Бірақ кейін оның санын 5 адамға жеткіздік. Оның ережесін мен жасадым. Сыйлықақысын Қалдекең іскер азаматтардың қолдауымен бергізді. Ол басында дұрыс жүрді. Бірақ кейін көптеп таратылып, қадірі кетіңкіреп қалды.
– Рахмет, көп қызық дерек айттыңыз. Енді мәселені әдебиетке бұрсақ: қазіргі әдебиеттің жағдайы қалай, сізді не алаңдатады?
– Әдебиеттегі мені алаңдатын жағдайға келсек, ең алдымен кітаптың таралымы жөнінде айтар едім. Кітап өте аз таралыммен шығып, халыққа жетпей жатыр. Мәселен, өткен жылы өзімнің мемлекеттік тапсырыспен шыққан кітабымның тиражы – бар болғаны 1 мың дана. Оны қажет еткен жұрт қайдан табады? Елдің бәрі мына заманда кітапханаға баруға уақыт таба ала ма? Бұрын мол таралыммен басылатын кітаптар кітап дүкендеріне шығып, елдің сатып алып оқуына мүмкіндік бар еді. Қай жерге барсаң да, оқырмандар сенің жазғандарыңды біліп отыратын. Ақындардың өлеңдерін жатқа айтатын. Обалы не керек, біздің Үкімет кітап шығаруға қаржы салып отыр. Бірақ соның игерілуі қандай, мәселе сонда. Қайбір кезде «Мәдениет туралы» заңды қарасам, онда кітап туралы «кітап басу және тарату» туралы ғана бап бар екен. Онда дайын кітапты басу және тарату туралы айтылады, жазушыдан қалай алу керек, авторға қаламақыны қалай төлеу кереі жөнінде анық жазылмаған. Содан келіп қанша уақыттар бойы қаламгерлер бір тиын алмаса да, әйтеуір, кітабының шыққанын місе тұтты. Нұрлан Оразалин сенатор болған кезде оған жазбаша түрде ұсыныстарымды білдіріп ресми хат жолдадым. Содан кейін ғана «Мәдениет туралы» заңға өзгеріс енгізіліп, кітапты автордан сатып алу туралы бап енгізілді. Бұрынғы заң баспагерлерге ғана ыңғайлы еді, ал өзгеріс енгізілгеннен кейін ғана қаламгерлер кітабына едәуір ақы алуға қол жеткізді. Кітаптар 7 мың данамен тарай бастады. Бірақ кейін тағы да тираж азайып қалды.
Жемқорлық кітап шығаруды да айналып өтпеді. Оған бөлінген қаржыны талан-тараж еткені үшін қайбір жылы Мәдениет министрлігінің екі жауапты қызметкері сотталғанын білетін шығарсың. Рухани мәселелерге қатысты өзге де ірі тұлғалар істі болды, арасында министр дәрежесіндегі адамдар да бар.
Бұрынырақта «Жазушы болған обалың өзіңе» деген мақала жазғам. Көп нәрсе айтқам сонда. Біреулер өз қалтасынан төлеп шығарып, тегін таратып жүргендер бар. Өзін сыйлайтын қаламгерлер ондайға бармауы керек қой. Халтуршиктер болса, обалы жоқ. Кітап әдебиетке не өзіңе пайда келтірмесе несіне жазасың?
Бізде әдебиет дамып жатыр деген әңгімелер көп айтылады, кітабың тарамаса, ел оқымаса, оның қалай дамып жатқанын кім біледі? Халыққа жетпеген әдебиеттің дамуы күмәнді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев креативті индустрияны дамыту жөнінде айтты емес пе, ал сол индустрияның бірі – әдебиет. Әдебиетімен-ақ мол қаржы тауып отырған елдер бар. Әдебиетке жұмсалатын ақша киномен, өзге өнер түрлерімен салыстырғанда әлдеқайда аз. Қаламгерлер табысты болып, шығармашылықпен еркін айналыса алатын жағдайға жеткенде ғана әдебиет дамиды деп айтуға болатын шығар. Ал әдебиет дамыса, авторға да, оқырманға да жағдай жасалса, оның ұлттық идеологияға да, жас ұрпақтың тәрбиесіне де пайдасы мол. Қазір жан-жаққа еліктеп, түрлі ...изм қуып жүргендерден әдебиетке пайда жоқ дер едім. Өйткені әдебиет ең алдымен ұлт үшін жасалады.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ
