Әлия Бөпежанова: Жаңа идеялар мен өзгерістер заманы

Қоғамды құндылықтар билейді. Қандай құндылықты негізгі орынға қойсаңыз, оны ақпарат арқылы үздіксіз дәріптеп, трендтен түсірмесеңіз, тұтас қоғам сол құндылықтардың жетегінде кетеді. Жаңа идеялар мен тың көзқарастар, тосын ойлар мен мәдени мәйекті өзек еткен жобалар жалпы қоғамға өтімді құндылықтардың тасасында қалады. Нені көп дәріптесеңіз, қоғамыңыз да соның тұтқынына айналады. Біз белгілі сыншы, мәдени сарапшы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Әлия Бөпежановамен қоғамдағы мәдени сұхбаттастықтың маңызы туралы әңгімелескен едік.

Мені «Өнердің жаңа философиясы» қызықтырды

– 2000-жылдардың басында «Қазақ әде­бие­ті» газетінде ақын, философ, эстет қалам­гер, марқұм Әуезхан Қо­дар­мен өзара диало­гыңыз, бүгінгі заман әде­биеті, оның ішінде постмодернистік мә­тін туралы кең көлемді пікір ал­масу­ла­рыңыз жарияланғанын біле­мін. Мен оны кейін, студент кезімде оқыдым. Бір қызығы, сол сұхбаттарыңыз резонанс ту­­дырыпты. Сол газетте көп өтпей қар­сы ма­қала, пікір топтамасы басылыпты. Пос­т­мо­дернистік әдебиеттің бағыт-бағдарын, оның әлемге ықпалын және қа­зақ әдебие­ті­нің де одан қалыс қала ал­майтынын, керісін­ше көркемдік тә­жіри­бе тұрғысынан пайдалы екенін пайымдаған ой-толғамдарыңыз (жай сұх­бат емес деп ойлаймын) ол қалам­герлерге неге ұнамады?

– Кеңестік кезеңде біздер негізінен бәрі рет­телген моноқоғамда өмір кештік. Бұл сырт­тай қарағанда қоғамға саяси-идеоло­гиялық тұрғыдан әлдебір тұрақтылық, ал адамдарға ментальдық тұрғыдан әлдебір жай­лылық беретін, ал шын мәнісінде ұлттық тарихи сана теңдік алу жолында небір пери­петияларды бастан кеше отырып, тәуелсіздік келгенде қоғамда шын мәнісіндегі саналы да бейсаналы трансформация басталды – ұлттық мақсат-мұраттар ашық түрде алдың­ғы планға шықты. Сонымен қатар сол 90-жыл­дардан бастап идеологиялық, эстети­калық парадигмалардағы өзгерістер аясында гуманитарлық салаларда пәнаралық зерт­теу­лердің маңызы артып, рухани салаларда да небір ізденістер жүрді. Бұл тұста атап айтар­лы­ғы – мәдениеттанудың жеке ғылым ретін­дегі маңызы артты. С.Темірбековтің, Т.Ға­би­товтың, Б.Нұржановтың, В.Тимошиновтың оқулықтары, өзге де мәдениеттанушылық кі­таптар, сөздіктер жарық көрді. Бұрын негі­зінен орыс тілділеу философия, оның ішінде мәдениеттің заңдылықтары мен құрылымын зерттейтін мәдениеттану жеке ғылым ре­тінде қалыптасып, қазақ әдебиетіне мойын бұра бастауы әдеби ортаның да қызығушылы­ғын тудырды. 90-жылдардың орта шенінде ашық та еркін, сондықтан да қызғылықты да беделді мінбер болған «Заман-Қазақстан» ап­талық газетінде Жақан Молдабеков, Тұр­сын Ғабитов, Қанат Нұрланова, Бекет Нұр­жанов, Әлмира Наурызбаева, тағы басқа ға­лым­дардың қоғамның мәдени-рухани сұ­ранысына жауап беретін мақала, сұхбаттары жарияланып тұрды. «Заман-Қазақстаннан» кейін бірер жыл «Ана тілі» мен «Жас Алаш», одан кейін жеті-сегіз жылдай тәуелсіз апта­лық «Алтын Орда», «Жас қазақ» газеттері еркін ой мінбері болды. Ал ақын, аудармашы, мәдениеттанушы Әуезхан Қодардың әдеби-мәдени дамуды белгілі бір заңдылықтар жүйесі ретінде қарастырып, әлем әде­бие­тімен салыстыра еркін де қызғылықты тал­дауларын негізінен тәуелсіз басылымдардан оқуға болар еді. Ол кезде «Қазақ әдебиеті» газетінде қызмет ететін мен ақын, мәдениет­танушымен жалпы қоғамдық-рухани ситуа­ция­ны әдебиет жазықтығында қарастыру мақ­сатында «Біз қайда барамыз?» деген та­қырыпта сұхбаттасқанмын. Өкінішке орай, сұхбатымызды әдеби апталық жарияламаған соң, сол кезде қызметтес болған марқұм Жұмабай (Шаштайұлы) оқып шығып, жақсы пікірін білдіріп, «Парасат» журналына ұсын­ған, көп ұзамай жарық көріп (№4, 1996), едәуір резонанс тудырды. 

Көркем мәдениет, өмiрдiң өзi сияқты, үне­мi дамып отыратын процесс екенiн қа­шан­­да назарда ұстар болсақ, ғасыр тоғы­сындағы қазақ әдебиетiнде, жалпы өнерде көр­кемдiк-эстетикалық iзденiстер қарқын­ды жүрді, өзгеше жазу дағдысы белең ала бас­тады. Сондықтан да мәдени-филосо­фия­лық кеңiстiкте ой таратып көрудің маңыз­дылығы туды. Әуезхан екеуміздің келесі, өзің айтып отырған «Өнер – өмір, өнер – көркем текст немесе таным тайталастары» сұхба­ты­мыз осы бағытта өрбіді («Қазақ әдебиеті» 21.07.2000). Онда ХХ ғасыр гуманитарлық мәдениетiндегi шешушi ұғымдардың бiрi – өнердің жаңа философиясы, яғни көркем шығарманы көркем мәтін орайында қарас­тыру; батыс әдебиеті әлдеқашан өткен, орыс әдебиетінде ғасырлар тоғысында апогейіне жеткен постмодернизм; әлемдiк мәдениет, әдебиеттiң даму жолынан ешкiм шет қала алмайтындықтан, қазақ әдебиетінің де за­манауи жазу, яғни жаңаша страте­гия­ларды қабылдау немесе жатсыну мәселелері сөз болған еді. Сұхбат үлкен резонанс тудыр­ды. Қызыға ой-пікір қосып, хабарласқандар көп болды, сонымен қатар сұхбаттағы ой-тұжырымдарға, әсіресе, постмодернизмге байланысты ойларға қарсылар да аз емес екен. Өйткені тез арада, апталықтың келесі са­нында бір ақын, екі сыншының мақала­лары «жарқ ете қалды». 

Жалпы, әр кезеңнің бір қызғылықты идея­лары болады. Сол кезеңде мен үшін «өнердің жаңа философиясы» өте қызық тақырып еді. Бұрындары да бір айтқан едім: мұн­дай әңгіме қазіргі қазақ әдебиетінде және «Қазақ әдебиетінде» көтерілуі, зер­де­ленуі аса қажет деп білдім. Әңгімені көрнекті мәдениетанушы-философ Мұрат Әуезовпен сұхбаттан бастамақ едім, ол кісі жұмыс ба­бы­мен шетелге іссапарларға жиі шығып, орайы бір келмей-ақ қойған, сонсоң өзімді тол­ғантатын мәселелер төңірегінде Әуезхан­мен ой бөліскен едім. Мүмкін артық-кем кей тұс­тары бар шығар, дей тұрғанда рухани кеңіс­тігіміз үшін жаңа әңгімелер айтылған кө­кей­кесті сұхбат болды, әдеби ортада қатты резо­нанс тудырды. Бірақ өзің айтпақшы, өкініш­ке орай, жалғасын таппады. Өйткені Әуез­хан екеуміздің ой-пікірлерімізге, тақы­рыпқа бұрып айтқанда «жаңа өнер фило­со­фиясына» «оппонент» болған әріптестеріміз әңгі­менің предметіне ден қоймады. 

Біздің сұхбаттың тақырыбы айқындап тұрғандай, танымдағы тайталастар заңды бол­ғандықтан, олардың өнер туралы этни­калық дискурсты танымдарына, әрине, құр­мет, алайда ол азаматтардың постмодер­низм­мен барынша «жауласуы», тіпті кеңестік идео­логиялық сынның 60-жылдарындағы кер­тартпа тұжырымдарын қалқан етуі, сы­пайылап айтқанда, таңданыс тудырды... Жал­пы, бұрынғы идеологиялық тіреуіштері сын­ған қоғам тәуелсіздік эйфориясында жүр­ген сол кезеңде көзқарастар, кейде мүд­делер қақтығыстары да қатты жүрді және бұл, әсіресе, республикалық мерзімді баспа­сөз­де әртүрлі формада көрінді, өздерін ұлт­тық мүдделердің, біздің жағдайда әдебиеттің қор­ғаушысы сезінетіндердің оппонентінің жеке басына, азаматтық намысына тиісу жағ­дайлары да жиі кездесетін... 

Бағамдап қарағанда, кейіндері бір мақа­ла­ларда жазылғандай, дәстүрлі әдебиеттің (біз­дің ұғымымызда таза реалистік әдебиет­тің) күні өтті деген сөзді сол кезде аға буын­нан да, әдебиетке еркін кезде еркін енген жас буыннан да айтқан ешкім жоқ-ты, өйткені дәстүрлі әдебиет – «Өнер – Өмір» (өмірдің көр­кем бейнесі – мимесис) және заманауи әде­биет – «Өнер – Өнер (жаңа шындықтар жа­сайтын Көркем Текст) конструкциясында қатар, бір-бірін байыта күн кешу заңды­лығын ешкім жоққа шығара алмас. Мәселе көркем текст дәстүрлі әдебиеттану ұғымын­дағы­дан өзгеше сипат алатын жаңа болмыс, болмыстар екені туралы ғана еді. 

1929 жылы Мұхтар Әуезов Мағжанды өз заманынан озық туған, ілгерілеп кеткен, сөзі келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қа­луға жарайтын ақын деп жоғары бағалай келіп, «Әдебиет әдебиет үшін» деген таңба ай­қын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ» деп жазды. Яғни, жас Әуезовше, нәрлі әде­биет «Өнер өнер үшін» танымында ор­нығуы тиіс. Меніңше, қазақ әдебиеті үшін де «Өнер – көркем текст» танымының бастау кө­зі, бәлкім, ХХ ғасырдың басындағы «Өнер – Өнер үшін» постулатында. Ал бұл постулат өнердің қай кезде де ішкі өз заңдылық­тары­мен дамуының кепіліндей... 

Озық идеяларға ашық адам мақсатына жетеді

– Біз зияткер тұлғалардың қадірін кеш білетін халық секілдіміз. Айталық, осы Әуезхан Қодар ағамыздың потен­циа­лын дұрыс бағытта пайдалана алма­ғандаймыз. Асқар Сүлейменов, Едіге Тұрсынов, Таласбек Әсемқұлов, Әмірхан Бал­қыбек күні кеше өмірден өткен Мұрат Әуезов секілді танымы мен білімі терең зерделі тұлғаларды әдеби-мәдени орта жатсына, кейде жақтырмай қара­ғандай көрінеді. Зиялы қауым аталатын ортада «өзгеше ойлайтындарға» қарсы пси­хологиялық синдром қайдан кел­ген? 

– Зияткер тұлғалардың қоғамдағы орны қа­шан да жоғары. Өйткені олардың саяси-әлеу­меттік, мәдени-тарихи тұрғылардан қо­ғам­дық құбылыстарды терең талдайтын қа­білеттері маңызды. Философтардың пікі­рін­ше, зияткер қауымның идеялары, зерт­теулері кең талқылауларға және әдетте, көп­шілік арасына кең тарайтын һәм идео­ло­гиялық жобалардың қалыптасуына әсер ететін жаңа танымдар мен мағыналарға не­гіз бола алады. Өзің атап өткен тұлға­лар­дың ішінде аға буынның жазу, ізденіс, зерт­теу аялары ауқымды болғаны белгілі. Идея­лары мен еңбектері ой қозғалысына, рухани із­деністердің жандануына әсер еткен олар­дың айтып-жазғандары әдеттегі дискурстан бөлектеу еді. 

Асқар Сүлейменов әдеби ортада өткір ой­лары, ерекше шешендігімен және көркем шығарма қандай болуы керектігі туралы небір дискуссия тудырған мақалаларымен көз­ге түсіп жүріп, атақты «Бесатарын» жаза­ды. 1970 жылы жарық көрісімен Ғабит Мү­сіре­пов повесті жоғары бағалаған мақаласы шығады. Оқырман жұртшылық бұл бір ерекше шығарма екенін түйсінген, алайда қазақ прозасына көркемдік-эстетикалық жаңа­лықтар әкелген, ұлттың қасіреті сана ағы­мы, кейіпкер Сәруардың болмысының екіге емес, үшке жарылуы, оқиғалардың бір тәу­лік ішінде өтуі, т.б. көркемдік тәсілдерге құндақталып берілген повестегі түпидея мен мән-мағына арада отыз-қырық жыл өткен соң ғана тәуелсіз елдегі тәуелсіз сананың (сын­шылар, тарихшылар, мәдениет­тану­шы­лар, әлеуметтанушылар) шынайы таным-тал­дауларынан өтті. (Жалпы, Асқар Сүлейме­нов шығармашылығы тұтастай қарастыра зерделеу сәтін күтулі).
Мұрат Әуезовтің сонау 70-жылдары жа­рық көрген «Времен, связующая нить» атты алғашқы кітабында Ясперстің адамзат да­муы­ның екі жарым мың жылдық тарихын қамтитын «Осьтік уақыт» тұжырымда­ма­сын­да орын табылмаған көшпелілердің түп та­мырын іздеуі, Гильгемаш пен Энкиду дос­ты­ғына, отырықшы мен көшпелілер өрке­ние­ті­нің байланыстарына; әлемдік діндердің пай­да болуына барлау жасауы үлкен жаң­а­лық болатын. Сондай-ақ дала ілімін ауыз әдебиетін, эпостары мен аңыздарын, салт-дәстүрлерін зерттеу арқылы танытқан көрнекті фольклортанушы ғалым, этнограф Едіге Тұрсынов еңбектерінің ұлттық және әлемдік ғылыми кеңістіктегі тарихи-мәдени маңызы үлкен еді. Жаңа парадигмалы бұл идеялар, зерттеулер сол кездегі әдеби-мәдени орта үшін соншалықты маңызды бола қоймаған сыңайлы. Көрнекті ақын Олжас Сүлейменовтің кезінде үлкен идеологиялық шу тудырған «АЗ и Я», кейінгі «Атамзаманғы түркілер», «Жазу тілі» және «Мың бір сөз» ат­ты іргелі еңбектері де қазақы ортада елеу­сіз қалды. Мұндай әңгімелерге орта дайын бол­мады ма, әлде бұл еңбектердің орыс ті­лін­де жазылғандығына қазақы ортаның бейсаналы түрде әлдебір қарсылығы ма – тап басып айту қиын. Кейде тіпті О.Сүлей­ме­новті «қазақтың ақыны емес» деген сыңай­да айтылатын желсөздер де осы бей­сана да соқыр қарсылықтың көрінісі... 

Ә.Қодар, Т.Әсемқұлов пен Ә.Балқыбек тәуел­сіздік кезең әдебиетінің өкілдері. Шарт­ты түрде алғанда Әуезхан шығыс – батыс мәдениеттанушылық, Таласбек қазақтану, Әмір­хан түркілік бастаулар дискурстарында ты­ныстағанымен ізденіс аялары кең, оқыр­ма­нына жаңа білім ұсынған санаткерлер еді. Әуез­хан – әдебиетіміздің, қазақ мәдениет­тануы­ның аясын кеңейткен, жаңа идеяларды гене­рациялаған және өте қарекетшіл тұлға бо­латын. Жырлары мен мақала-эсселерін орыс­ша жазды, кейін қазақша да жазатын бол­ды. Көшпелілер поэзиясын, Абайды, Мағ­жанды орыс тіліне, ал «Мәдени мұра» бағ­дар­ламасында постмодернистер томын, өзге де философтар еңбектерін ана тілімізге аударды. Орыс мектептері үшін қазақ әде­бие­ті оқулығын жазды. Денсаулығына қара­мас­тан рухани қажыры мықты азамат қазақ және орыс тілдерінде «Тамыр» атты журнал шығарып, философия мен мәдениеттанудағы жаңа көзқарастарды пайымдау, ұлттық ма­те­­­риалды саралау жағын өркениеттiк дең­гей­ге көтеру, аударма өнерi арқылы әлемдiк мә­дениеттегi жаңа талпыныстарды қазақ то­пырағына сiңiру мақсатында көп еңбек­тен­ді (жалпы, ғасырлар тоғысында басқа да екі тілді қызғылықты журналдар шығып тұр­­ды.) Қазақ әдебиетінің тарихы мен бүгі­нін жақсы білетін оның әлем әдебиетімен тең дәрежеде талдайтын эсселері мен мақа­ла­лары, жаңаны тани білуі, сергектігі, ұлты­на қарамастан айналасына ізгі білімді жас­тар­ды топтастырып, жолдарын ашу таланты тән­ті ететін. Әуезхан еңбектерінің кейінгі жас буынға берер рухани азығы мол. 

Біздің мысалдарда байқалып отырған­дай, негізгі мәселе – тілге тірелген жағдайлар аз емес. Бірақ орыс тілінде жазғанымен жа­ны қазақ, ұлтқа қызмет етумен қатар әлемдік өркениеттер сұхбаттастығында тең түскен, түсе алатын басқа да замандастарымыз бол­ды, қазір де баршылық. Ал бұл тұлғаларға қай­та оралып отыруымыздың себебі – әр­қай­сысы өз деңгейінде жаңа идея, жаңа маз­мұн, формаларды генерациялағанында. Күні кеше дүние кешкен Мұрат аға Әуезов көп­тің ортасында қарапайым қалпында жүріп-ақ тындырған еңбегі қаншалықты мол десеңізші! Оның зиялы мемлекетшілігі, ұлт­жандылығы, нұрлы білімі мен кіршіксіз адам­гершілігі, ұлы гуманистігі қай-қайсы­мыз­дың да ұмтылар биігіміз. 

Т.Әсемқұлов пен Ә.Балқыбекті әдеби-мә­дени орта жатсынды деп айта алмаймын. Ке­рісінше, Таласбек те, Әмірхан да әдеби-мә­дени үдерістің бел ортасында болды. Талас­бек­тің тынысы тәуелсіздік жылдарында ашыл­ды. Оның көлемді мақалалары «Алтын Орда» апталығында, кейініректе «Алматы ақ­шамы» газетінде үзбей жарияланып, кейде тым субъективті пікірлер кездесетін мақа­ла­ларына дейін резонанс тудырып отырды. Оның баламалы тарих туралы мақалалары өз алдына, көркем шығарма талдауда өзіндік әдістемелері болды. Үлкен білім иесі, данаға да, балаға да түсінікті етіп жазатын Таласбек ой­ла­маған тұстан жаңа мағыналар тудыра­тын таланты бар еді. Прозашы, сыншы, күй, ән өнерінің, салт-дәстүрдің білгірі, керемет өнертанушылығы өз алдына, өмірінің соңғы кезеңінде киносценаршылықпен айналысты. «Біржан сал», «Құнанбай» фильмдерінің х­а­лық көңілінен шығуында сценаршы Талас­бектің де үлкен үлесі бар. 

Әмірхан да жан-жақты тұлға, өз буыны­ның көшбастары, өзінің жастығына қарамай жастарға ұстаз болды. Оның рухты жырлары, аңыздық сана, түркілік болмыс бағытындағы із­деністері жинақталған «Қасқыр Құдай бол­ған кез» жинағы поэзия мен сынның ғана емес, қазақ мәдениеттануын да құнар­лан­ды­рып, көкжиегін кеңейтті. Әмірхан өзі рес­пуб­ликалық баспасөзде қызмет етті, жаңа­шыл идеяларымен танымал, жастардың ара­сындағы дуалы ауыздардың бірі болды. Кей­де, өзің айтпақшы, қоғамда «өзгеше ой­лайтындарға» іштей бір қарсылық, кейде жақ­тыртпаушылық синдромы болатыны жа­сырын емес. Адам баласы бейкемел ғой. Бұл түптеп келгенде – өзгеше ойға, идеяға, ке­рек десеңіз, жаңаға деген қарсылық, өзіне деген сенімсіздік болса керек. Өз тіліне орал­ғандар саны жылдан-жылға көбейе береді. Олар­мен еркін араласу, сұхбаттастық керек. Жақсыны рухани айналымға түсіруде зиялы орта, дәстүрлі және заманауи ақпарат құрал­дары елеулі рөл атқара алар еді. Қазақ айта­ды ғой, «жылқы кісінескенше, адам сөйлес­кен­ше...». Өзгенің озық идеялары мен көз­қарас­тарына ашық болған адам жаңа, игі мақ­саттарына қол жеткізе алады.

Қоғам мәдени сұхбаттастық арқылы дамиды

– Қоғам мәдени сұхбаттар арқылы да­миды. Қоғамның барлық жүйесінде, әртүрлі әлеуметтік топтарда мәдени сұх­баттар жүрмесе, тұлғаның қалыптасуы, интеллектуал ортаның пайда болуы мүм­кін емес. Өнерде оқшаулану, тұйық­талу, өзгеше таным иелерін «маргинал­дар» деп қарастыру қоғамдық жүйені іштен ірітеді. Өз басым, әдебиет мәдени сұхбат құратын ең жақсы алаң деп ой­лай­мын. Қазақ әдебиеті немесе қазақ­тілді әдебиет күллі қазақстандық, бар­лық ұлыс өкілдеріне ортақ мәдени сұх­бат құратын деңгейге неге көтеріле алмай отыр? Басқаша айтсақ, еліміздегі өзге ұлттарға бүгінгі әдебиетіміздің мәдени ықпалы немесе мәдени сұхбаты неге жетпей жатыр? 

– Өте орынды айтып отырсың – қоғам мә­дени сұхбаттастық арқылы дамиды. Ұлтты сүю – асыл қасиет. Сонымен қатар үл­кен жауапкершілік; оның дүние-әлем құ­ры­лымынан өз орнын алуы үшін дүние­жү­зі­лік рухани игіліктерді өз үлесімен қорда­лан­дыра түсу; өзгелермен иық тірестіре оты­рып саралау, ой қорыту. Ал біздің жағ­дай­да стратегия бір болғанмен, тактикалары бө­лек зияткерлік алаңдарды байқамау мүм­кін емес. Бәлкім, біздің санада ғасырлар бой­­­­­ғы отарланудан қалған қорқыныш бар, өзін-өзі қорғау синдромы шамалы өзге ой­лыны шеттету немесе іштей жау көруі осы­дан болар. Тарихты, өткеніңді кең аяда, әлем­дік кең контексте қарастыру – қандай да әсірешілдерді кембағалдық, кінәліні іздеу синдромынан арылтады деген ойдамын. 
Сұхбаттастық – қоғамды өсіру, ортақ мақ­сат, ортақ құндылықтар төңірегінде бі­рік­тірудің бір жақсы жолы. Мемлекет құрау­шы ұлт ретінде қазақтарға, демек, қазақ БАҚ, электронды БАҚ-тарына, сайттарына үлкен жауапкершілік алу керек болады. Жаңа ма­ғы­налар тудыру, қоғамдағы процестер ашық та салиқалы түрде талқылануы керек. Өт­кен­де «Абай» сайтында Дәурен Қуат жаңа­лық­тар проблемасы туралы жақсы айтты – қай басылым, қай арна, қай сайтты ашып қал­саңыз да бір-бірінен аумайтын пресс-ре­лиз­дік, фейсбуктық жаңалықтар. Кейде тіпті елімізде негізінен шоу-бизнес өмірінен, қыл­мыс пен жол апатынан өзге ештеңе жоқ сияқты. 

«Қазақтың тойы таусылмасын» деп әнші біт­кен, қыз ұзатып, тұсау кесіп, бет ашып де­гендей, бір-біріне қымбат сыйлық жасау жа­рысы да қызып тұр... Психолог, нумеролог, коуч­тар, небір бизнес-жаттықтырушылар қа­лай жақсы өмір сүруді, тез арада баюдың түр-түрін насихаттаудан жалықпайды. Шет­ел­дік өнімдерді сататын желілі маркетингпен байыған ханымдардың да, әйелдер қауымын күшті болуға үндейтін лекцияларынан небір желілер жарылайын деп тұр. Мұның бәрі бел­гілі бір сараптау, талдаудан өткізу, бұл рет­те, зияткер қауымның дауысы естілуі ке­рек емес пе?.. Әлеуметтанушылардың зерт­теулеріне қарағанда: бүгінде өз ойларынша өзекті деген идеяларды алға тартатындардың әлеуметтік желілердегі беделдері әлеуметтік капиталдың бір түрі және оларға деген сұра­ныс саяси элита мен билік институттарына де­ген сенім азайғанда арта түседі екен. Тағы қай­таласам, артық емес; беделді БАҚ, элект­ронды БАҚ-тарда, олардың сайттары мен YouTube-арналарында да – философтар, мә­де­ниеттанушылар, саясаттанушылар, кә­сіби тұлғалар зияткер қауымның өзге де өкіл­дерімен қоғамдағы өзекті мәселелер кәсі­би түрде қозғалып, зерделеуден өткізіле­тін материалдар, сұхбаттар аса қажет. 
Қазақ әдебиетіне де іштей бір еркіндік, жаңа стратегияларға қол созатын кез келді. Жаңа идеялар, жаңа кейіпкерлерге зәрулік те қатты сезіледі...

– Сұрақты әу баста постмодернистік әде­биеттен бастап едік. Соған қайта оралу­ға тура келіп тұр. Қазір екінің бірі постмодернистік әдебиет, жалпы пост­модернизм туралы айтуға құштар ғой. Жылт еткен жаңалық көрсек, «постмо­дер­низм» деген анықтама беріп жата­мыз. Дәуір айнасын өзіне бұрған жаңа­шыл мектеп қазақ әдебиетінде бар ма? Оның басты өкілдері кімдер деп ойлай­сыз?

– Осыдан ширек ғасыр бұрынғы таным тайталастары бүгінде тыншығандай. Сол кез­дері қалың бір топ өре түрегеліп, қарсы­ласып баққан заманауи әдебиет және оның өкілдері рухани кеңістіктен өз орнын ойып алды. Оны айтасыз, шындығында да, тіпті бүгінде реалистік аңғардан сәл шыға жазған қа­ламгер атаулыны постмодернистер қата­ры­на жатқызу сән болып та жүрген сияқты. Жеке пікірімде – ептеген элементтері болға­ны­мен, нағыз постмодернизм қазақ әдебие­тін айналып өтті, өйткені біздің қоғам мүл­дем басқа... Сондықтан да тіпті ертегілер мен батырлар жырларынан, Ә.Кекілбаев пен Т.Әбдіков, О.Бөкей шығармаларынан пост­модернизм тауып талдау немесе, айталық, заманауи әдебиеттен Дидар Амантайды пост­модернист, постструктуралист етіп шы­ғару, ал постмодернизм туралы мақалалар мен зерттеулерде шетелдік теоретиктердің еңбектерін тұтастай аударып беру дағдылары мен үшін де түсініксіз...
Жаңашылдық дәстүр мықты жерде туын­дайды. Бізде дәстүрлі әдебиеттің де, заманауи әдебиеттің де жақсы үлгілері бар. Екеуінде де әлемнің картинасы жасалады. Қазіргі әлем постмодернизм кезеңін артта қал­дырып та үлгерді және әдебиеттегі жаңа дәуір әр қилы аталып жүр, солардың ішінде пос­треализмге және бұрын пост-пост­модернизм аталып келген метамодернизмге басымдық берілгендей. Метамодернизм анықтамасын бүгінде жас әдебиеттанушылар қолданып жүрген жайы бар, дегенмен де, айталық, бүгінгі прозаның даму бағыт-бағдарын анықтайтын әдебиеттанушылық терминдер тұрақталып үлгермегендіктен, метамодернизмнің біздегі мән-мазмұны теоретиктердің жан-жақты, салыстырмалы  зерделемелерінен өтуі керек болар. Жаңа­шыл мектеп өкілдері аз емес, олардың атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын.

– Бүгінгі жастар әдебиетін үнемі ба­қы­лап, барлап жүретініңізді білемін. Жас­тардың жаңалыққа құмар келетіні шындық. Бірақ құштарлықтары фор­ма­лық ізденістен ұзамай қалатындай кө­рінеді. Мазмұн мен форма ұштас­па­ғанда, олқы тұсы көрініп тұрады ғой. Жастар әдебиетінде білім мен практика (жазу машығын қалыптасты) кемшін түсіп тұрғандай. Бүгінгі жастар әдебиеті көңіліңізден шыға ма? Соңғы кезде жастардың қандай шығармаларын оқи алдыңыз?

– Бүгінде жазу, жариялану қиындығы жоқ. Тіпті болмаса өзіңнің әлеуметтік желіңе жариялайсың. Жазу, бір есептен, кім-кімнің де өзін репрезентациялауы... 
Әдеби шығармалармен қатар гуманитар­лық пәнаралық әдебиетті көбірек оқимын. Жастарды да мүмкіндігінше оқып отыруға ұмты­ламын. Саналы формалық ізденістерге бара­тындар мен дәстүрлі әдебиет, менің таны­мымда, реалистік әдебиет аңғарында жазатындар тепе-тең бе деймін. Аға буында, әсіресе, ақындарда өткен мен бүгіннің тайта­ласында бірде ностальгия, ал көбіне жаны шырқырай екіге жарылу болса, жастар про­за­сының жақсы үлгілерінде – бүгінгі уақыт ты­нысы, құндылықтары демей-ақ қояйын, өмір салты өзгеріп жатқан қоғам, ұрпақтар ара­сындағы уақытты сезіну, қабылдаудағы қайшылықтар, әке, аға ұрпақтың рәсуа уақытына, альтруизміне деген өзіндік сыни көз­қарас басымдау. Мұның бәрі еңсені баса­тындай ауыр емес, жеңіл фиксация, кейде еш бояусыз, кейде музыкадағы этюд, сурет­тегі акварельдей. Әрине, үлкен тәжірибе жазу барысында қалыптасады. Соңғы оқыған­дарым – М.Мәліктің «Абыл мен Қабыл», Ә.Бай­­бол­дың «Мұтылған» романдары, 
М.Әл­қо­жаның «Беймаза сезім» пьесасы мен Ж.Шамұратованың «Жеңеше» әңгімесі. 

– Толғамды әңгімеңізге көп рахмет.

Сұхбаттасқан 
Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ
 

Серіктес жаңалықтары