Хан Гаң және Азия әдебиетінің болашағы

2024 жылғы Нобель әдебиет сыйлығы Оңтүстік Корея жазушысы Хан Гаңға бұйырды. «Ет жемейтін әйел», «Ақ кітап», «Адам табиғаты», «Грек тілі сабағы» қатарлы романдардың авторына Нобель комитеті: «Тән мен жанның, өлі мен тірінің арасындағы нәзік иірімдерді терең сезініп, өзінің поэтикалық және эксперименттік стилінің мәнерімен қазіргі әдебиетке жаңалық әкелгені үшін» әйгілі сыйлық бұйырғанын мәлімдеді. 53 жастағы Хан Гаң жазушылар отбасында дүниеге келген. Оның әкесі мен ағасы да өз отандарында танымал жазушылар қатарында.

Хан Гаң шығармашылығы несімен құнды?

Қазір аты әлемге мәшһұр болған, кітап­тары тез арада сатылып кеткен жазушының өмір­­баянына тоқталудың қажеті жоқ шы­ғар. Гуанжу өлкесінде дүниеге келіп, есей­ген шағында Сеулге көшкен жазушының ғұ­мырбаяны туралы ақпарат құралдары там-тұмдап болса да, біраз жазды. Біз жазу­шы­ның онға таяу әңгімесін, «Өсімдік әйел» ат­ты шығармасы мен «Ет жемейтін әйел» ро­манын оқып шықтық. Нобель комитеті «өзі­нің поэтикалық және экспериментке толы сти­лімен әдебиетке жаңашылдық» әкелгені үшін осы сыйлықты бергенінің себебі – Хан Гаң жасампаздығының бүгінге дейінгі әдебиет үлгілерін барынша сығымдап қолдана білуінде әрі қаламгердің нақтылық пен дәлдік принципінен бұлжымай, шығармаларында шымыр оқиғалар тізбегін барынша боя­масыз суреттей алуында екенін бажай­ла­ғандай болдық. Жазушы «Ет жемейтін әйел» романын жазу ойына «Өсімдік әйел­ді» жазып болғанда-ақ бекінгенін айтады. Бұл екі шығармада идеялық тұрғыдан да, маз­мұндық, тіпті жазу мәнері жағынан да ұқ­састық өте көп. 

Екеуінде де әйел өз жарынан суы­нып, отбасылық қызықтан бірте-бірте бас тарта бастайды. Өйткені бір­еуі­­нің денесінде көгерген дақ пайда бо­лып, ақыр соңында мына дүниенің бар­лық қызық-қуанышынан жырақтап, өз әлемінде, онда да таза бір ғаламда өмір сүруді көксей түссе, екіншісі түсін­де орманда қан-жосаға малынған өлек­се­лер әлемінде жүргенін көріп, бұл дү­ние­ден оқшауланады. Екеуінің де күйеуі олар­ды түсінуден қалып, ақыры өткел бермес сезім шырғалаңына тап болып, тіп­ті бұған әйелін жазғырып тынады. Өйткені олар­дың көзқарасы, атамзаманнан келе жат­­­­қан өмір дағдысы, дәстүрлі құнды­лық­тар екі әйелдің шешімі  мен таңдауы­на мүлдем кереғар еді. Жазушы бұл эпи­зодтарды асқан шеберлікпен сурет­тейді, тіпті Ён Хенің көрген түсін егжей-тег­жейлі сөз етпегендей, дәл сондай өсім­дікке айналған әйелдің ішкі арпа­лы­сын да толық ақтарып, оған қатты ек­пін түсірмегендей көрінеді. Егер бұған дейінгі ілем әдебиетін оқыр болсаңыз, автор да, оқырман да осы сәттердің барынша кө­бірек сөз болуын қалайтыны белгілі. «Сол шақты жеріне жеткізе жазбағаны-ай» деп өкініш танытып, автордың бұл ісі­не кейістік танытуы ғажап емес. 
Шындығында солай ма? Жоқ, әрине. Екі кейіпкердің әлемін, құлазуын, естанды халдегі сәттерін ұсақ детальдармен береді және оқырман ол детальдардың қол­да­нылу ретін де байқамай қалады. Өсімдік әйел­дің күйеуі балконда көгөністер өсір­еді, гүл егеді, бірақ ол солып қала береді немесе дұрыс көктемейді. Осы шағын ғана оқиға шығарманың өн-бойына айрықша алау сеуіп, негізгі нүктесіне айналады. Күйеуі ер­лі-зайыпты арасындағы шырын сәт­тен алыстап, бұған негізгі бөгет әйелінің де­несіндегі көк дақтар деп ойлайды. Ал ет жеуден бас тартқан Ён Хенің күйеуі жа­ры­мен төсек ләззатына батқысы кел­се де, әйелі оған ырық бермей, бойын ау­лақ салады. Бұған жары: «Тым құрыса екеу­міздің арамызда бұған да жол бер­мейсің бе? Сонда бізде не қызық қалды?» деген сыңайда ашу шақырады. Сонда  Ён Хенің айтқаны не дейсіз ғой: «Сенің де­неңнен еттің иісі шығады...». Автор осы бір ауыз сөз арқылы көп дүниені айт­­­­­қанын, бір сөйлемге тұтас роман жү­гін сыйдырғанын аңғарлы оқырман бол­маса, көбісі байқамауы мүмкін. 
Өсімдікке бірте-бірте айналған әйел жас кезінен әлдебір сапар­ға, ел көрмес жаққа кетуді аңсайды, оның жаны тазалықты сүйеді және қа­ланың у-шуынан запы болғанын ара­гідік айтып отырады. Ал ет жеуден бас тарт­қан әйел де айналасынан көңіл аулар түк таппай, өзінің оқшау әлеміне – жан дү­н­иесінде жүріп жатқан процестердің тұң­ғиығына қарай күн өткен сайын жа­қындай түседі. 
Екеуіндегі оқшаулану ритмінің су­рет­телуінде көптеген ұқсастық бар. Ав­­­тордың «Өсімдік әйелді» жазып болға­ным­да, ет жемейтін адам туралы ойлана бас­тадым әрі оны міндетті түрде жазам де­ген бекімге келдім» деуі – «Өсімдік әйел­дегі»  кейіпкерлер арасындағы нәзік қақ­тығысты басқа қырынан көрсетуге бо­латынын аңдауында еді. Алғашқы шы­ғармада бір отбасындағы ерлі-зайып­тының арасындағы шағын әңгіме­лер мен детальдар арқылы бүгінгі адам­дар дәуір тасқынында сеңдей соғылған жаңалыққа, қоғамдағы өзге­ріс­ке қаншалықты тез бейімделсе, жеке адам­ның жан әлемін түсінуге сонша­лық­ты қауқарсыз, төзімсіз екенін көрсе­те білген. Ал романда осы шағын қақты­ғыс­тарды бір отбасының емес, тұтас әулет­тің ішіндегі қақтығысқа ұласты­ра­ды. «Ет жемейтін әйел» шығармасының 2016 жылы «Букер» сыйлығын еншілеуі жазушының бір тақырыпты індете оты­рып, өзінің шығармашылық дағдысын қайта түлете алатын ізденімпаздығында жатса керек.
Роман жалғыз қалған қауқарсыз әйел мен тұтас жүйенің қақ­тығысынан тұрады. Бірінші бөлімде күйеуі, екінші бөлімде жездесі, үшінші бөлімде әпкесінің әңгімесі арқылы өрілетін оқиғалар біз әдетте қарапайым тұр­мыс барысындағы жағдаяттар деп ой­лайтын отбасылық қарым-қатынас­тың адам жанына қалай әсер ететінін баян­дайды. Өзіңнен өзгеше пендеге өшіге қарау, өз әлеміңді қорғай отырып, өзгенің әлемін жатсыну, оның жеке ше­карасын бұзу, тіпті соған үстемдік ету, өзің­­дікін дұрыс санап, өзгенікін үнемі теріс­ке шығару тұтас адамзаттық дағ­дыға, қалыпты өмірге айналғанын өте шынайы жеткізеді. Бұл шығармаларда мистиканың өзі жоқ, бірақ адам санасы­ның мистикалық хаосқа толы екенін көр­сететін өзгеше поэтика бар. 
ХХ ғасырда әлем әдебиеті магия мен мис­тиканың неше түрлі формасын жа­сап, талай өзекті мазмұнды жаратты. Қа­зір кино, театр, әдебиетте, жалпы өнер атаулыда мистиканың ұшқын, магиялық тартылыс болмаса, оны қабылдамайтын халге жеттік. Хан Гаң өт­кен ғасыр мен жаңа ғасырдағы мис­тикалық һәм магиялық суреттеудің ай­қын образдарын жерге түсіріп, күн­делікті адамдар арасындағы қарапайым әң­гімелер мен жүріс-тұрысының өзінде мистика мен магияға бергісіз, тіпті адам ақылына сыйғысыз дүниелер көп екенін көрсеткендей.  Шын мәнінде, Ён Хе – тек отбасымен тайталасқа түсіп отыр­ған жоқ, арғы өзегіне үңілсеңіз, ол тұтас қоғаммен қақтығысып отыр. Оны әкесі де, әпкесі де, жездесі де түсіне ал­май­ды. Түсінбек түгіл, оған агрессия та­нытады. Мұндағы агрессияның бәрі бірде жеңіл, бірде ауыр халде өтеді. Бір­тоға, көп ешкіммен қақ-соғы жоқ әйе­лін күйеуі сүйе ме, әлде бүгінгі адамдардың өз жағдайы үшін есеппен үйленетіні сияқты, ол да оны «қолайлы өмір» үшін таңдады ма? Шығармадан күйеуінің әу баста қызды «өзіне икемді серіктес» деп қара­ғанын білеміз. Әкесі ет жеуден бас тарт­қан қызына айбат шегіп, аузына ет тығып, оны күшпен тамақтандырмақ болады. Оның да ойында тек «отбасылық абырой, бедел» деген ғана ұғым тұр. Ал жездесі... өз әлемінің тұтқынына айналған бал­ды­зын нәпсісін қандырушы роботтай көретіні бар. Бір таңғаларлығы, әйел де оның бұл әрекетін жазғырмайды, кері­сін­ше, осылай етсек, оның икеміне көн­сем, ішімдегі азап оты басылып, бәлкім өсімдікке тезірек айналып, таза әлемге қадам басармын деп қиялдайды. Денесіне жездесі салған тутуаждың әсеріне алданып, жан дүниесі тепе-теңдікке жетіп, рахат күй кешкендей сезім кешеді. Бірақ ол жездесінің тән қа­лауын, әзәзіл пиғылын қанаға­т­тан­дыр­ған соң, тіпті де азап шегіп, ішіндегі «қан­нан» (еттен деп ұқсаңыз да болады)  одан бетер жиіркенеді. Яғни, өзінің дәл сол шақтағы ет пен сүйектен тұратын тәнін қабылдай алмай, аһ ұрады.
Бірден айтайық, шығарма – вегета­риан­дарды қолдау, сол жолға түс­кен адамдардың өмір салты мен көз­­­қарасын әспеттеу емес, әйелдің олар­ға қатысы болмаған, тіпті ондай топпен ара­ласпаған да. Мұны шығармада күйеуі айтады әрі әйелінің аяқасты өзгерісіне таң­ғалумен болады. Біздіңше, автордың айт­қысы келгені одан ауқымды, мұнда тұ­тас адамзаттың болмысындағы жырт­қыштық қайдан келді, ту бастағы мөлдір сезімдерді неге мансұқ еттік, айнала­мыз­ды ластау, былғау, құрту неге қалып­ты жайтқа айналды, өзіміздің ішімізге үңіліп, бір сәт тазаруды қаласақ болмас па, судай мөлдір жанымызды неге қо­қыс­пен толтырып жатырмыз деген сұ­рақт­ар төңірегінде болып отыр.  
Хан Гаңның поэтикасы – адамдар­дың танымын жіңішке қылдай сезімдер қақтығысы арқылы өруінде деп ойлай­мыз. Оның поэтикасының қуаты – адам­ға адам ретінде қарай білудің қан­ша­лықты мағыналы өнер екенін іс-әре­кеттер тізбегімен көрсете отырып, ӘСІЛГІ АДАМ нәті мен бүгінгі біздің, ай­­на­ламыздағы миллиардтаған жұмыр бас­ты пенденің болмысы мүлдем қабыспайтынын, біз тым ертеде өзіміздің ту бастағы жаратылысымыздан жырақтаға­нымызды пафоссыз суреттеуінде. Ал оның эстетикасы, Нобель комитеті айт­қан жаңашылдығының сыры – су­рет­теудің көл-көсір эпитеттері мен баян­дауларынан, оқырманын егілту, таң­ғалдыру, тамсандыру сынды «кәнігі тәсілдерінен» бас тартуында жатыр. Сіз Хан Гаңды оқысаңыз, таңырқап, ау­зыңыз­ды ашып, көзіңізді жұмбайсыз, кері­сінше, күнделікті көріп, естіп, өзі­міз­де қолданып жүрген қарапайым дағ­дылардың соншалықты сөлекет еке­ніне бір сәт мән бересіз. Хан Гаң құ­сап жазудан оңай дүние жоқтай кө­­­­рі­неді, ол құсап сөйлем құрау, диалог құру екінің бірі жасай алатын шығармашы­лық машық деп ойлайсыз. «Қарабайыр әң­гімелердің» өзінде айрықша қуат бо­ла­рын сезінбесеңіз, онда Хан Гаң шығар­ма­шылығының ішіне ене алмайсыз.  

Нобель комитетінің таңдауында қандай сыр бар?

Мұндай сұрақ қоюымыздың себебі, Хан Гаң 2016 жылы «Букер» сыйлығын алғанына қарамастан, биылғы Нобель сыйлығының шорт-лисінде оның есім-сойы болмады. Алғашқы ондықта аты атал­маған қаламгердің Нобель алуы біраз жұртты таңырқатты. Өйткені биыл­ғы үміткерлер ішінде Хан Гаңнан бас­қа да атағы алысқа кеткен, өз оқыр­ман­дарын ұйытып үлгірген жазушылар бол­ды. Десе де, Нобель комитеті таңдау жа­­саудан қателеспегені анық. Таңдау азиялық жазушыға түсті. Неліктен? Бірін­шіден, Хан Гаң шығармашылығы, жоғарыда айтқанымыздай, әбден лайық болғанымен, бұл жерде заманауи мә­де­ниеттің ықпал ету күшін де ұмытпа­ға­ны­мыз жөн. Оңтүстік Корея – Шығыс Азия­дағы дамыған әрі экономикасымен қоса, мәдениеті де әлемде мойындалған ел. Олардың киносы жаһан жұртын таңғал­дырғалы талай жылдың жүзі болды. Әлемдік кинофестивальдерде топ жар­ған, тіпті «Оскарды» да алған режис­сер­лері бар. Ал қарапайым тарихи сериал­дары­ның өзі бүкіл әлемді шарлап кет­к­елі қашан. Дорамалары арқылы дүйім жаһанды тәнті етуден жалыққан емес. Заманауи ән өнерінде көпке үлгі, сән, дизаин, архитектура, сурет өне­рінде де корейлік дәстүр мен жаңа­шылдықты үйлестіріп, өзінің «Бар» еке­нін көрсетіп үлгерді. Қысқаша айт­қанда, олар өз мәдениетін экспорттаушы са­наулы елдің қатарына енген. Жаһан­дану заманында әрі бүгінгідей ақпарат­тық тұтасу дәуірінде өз мәдениетіңізді экс­порттай алмасаңыз, онда өзге мә­дениеттің тұтынушысы боласыз. Өз мә­дениетін өзгенің кәдесіне жарата ал­ған елдің әдебиеті де ықпалды болары даусыз. 
Хан Гаң тақыр жерден шыққан жоқ, ол – ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бәсекелестікке тө­теп, жетістікке ұмтылған халықтың, ур­банизация мен техникалық үстем­дік­тің игілігін көрген халықтың, Батыс пен Шығыс мәдениетінің әртүрлі үлгісін тел емген халықтың, шындығында, өзінен, ұлттық мәдениетінен же­рімеген, керісінше, онысын мақтан тұтатын, өзіне не керегін білетін ха­лық­т­ың өкілі. Түптеп келгенде, заманауи өр­кениет жасаушы елдің ұрпағы. Сол үшін де Хан Гаң сияқты қаламгердің Нобель сыйлығын алуы заңдылық әрі корей мәдениеті мен жасампаздығына берілген шынайы баға деп ойласақ қателеспейміз

Азия әдебиетінде орнымыз бар ма?

Дегенмен біз үшін, берісі қазақ, ары­сы Орталық Азия оқырмандары мен әдебиетшілері үшін ойланатын бір сұрақ бар.
Латын Америкасының әдебиеттегі төң­керісі секілді, болашақта Азия әде­биетінің бүкіл әлем оқырмандарын өзі­не баурап алар шағы туа ма? Егер солай болып жатса, біздің әдебиет сол көш­ке ілесе ала ма? Жалпы, әлем әдебиетін айтпайық, Азия әдебие­тінде біздің өзіндік орнымыз бар ма?
М.Астуриас, Х.Борхес, Г.Маркес, А.Кар­­­­­пентьер, М.Льосалар бастаған ұзын-ырғасы жиырмадан астам  қаламгер Ла­тын Америкасынан іркес-тіркес шығып, күллі әлем әдебиетін басқа арнаға бұр­ғаны күні кеше еді. Сондай булкандар Азия әдебиетінен шыға бастағалы да бір­аз уақыт болды. Жапон әдебиеті десе, ой­ланбастан оншақты қаламгердің атын айтамыз. Ол көшке Қытай да іле­сіп үлгерді. Бірнеше жылдан бері қы­тай­лық жазушы Сан Шуе Нобель сыйлығын ала­тындардың негізгі тізіміне кіріп жүр. Одан бөлек, Қытайдан шетелге ерте кет­кен ақын Би Дау бар. Қытайдың өзін­де ондаған жазушы «әлем әдебиеті біз­ден үйренсін» деп кезекте тұр деп ес­ти­міз. Үнді ақыны Тагор, мысырлық Махфуз, түркиялық Памук Нобель сый­лығын иеленді. 
Мән беріп қарасаңыз, жаңа ға­сыр­да азиялық төрт жазушы – Гао Синцзянь (2000), Орхан Паму (2006), Мо Янь (2012), Хан Гаң (2024) даңсалы сый­лыққа ие болғанын көріп отырмыз. Біз арғы тегі азиялық жазушыларды қо­сып отырғамыз жоқ. Ширек ғасырда Азия­дан төрт лауреат шығуы үлкен же­тіс­тік әрі мән беруге тұратын айтулы оқи­ға. Осыдан-ақ енді әлем жұртшы­лы­ғы­ның, саналы оқырмандарының назары Азияға  ауатынын бажай­лауға болатындай. Өйткені Азия құр­лығы – Мәңгілік Шығыстың түп мекені. Сондай-ақ жыл өткен сайын әлемдік экономика мен саясатта Азия елдерінің ықпалы артып келеді. Бұрын барлық са­лада тұтынушы болса, енді өндіруші бо­ла бастады. Әлемдік саясатта Жаһан­дық Оңтүстік (ресми осылай  аударылып жүр, меніңше, Оңтүстік Жаһан деген дұрыс секілді) ұғымы еніп, әлемдік сауда мен экономикада негізгі тенденция­лар­ды қалыптастыра бастағанын көріп отырмыз. Жапония, Қытай, Оңтүстік Ко­рея үштігінің дамуына Оңтүстік Шы­ғыс Азия елдері де ілесуге талпынып жа­тыр. Олар қазірше өндірістік тауарын экспорттаса, күні ертең мәдениетін экс­порттайтын елге айналады. Демек, Жа­пония, Қытай, Оңтүстік Корея әде­бие­тінің бүгінгі мәуелі шағын Оңтүстік Шы­ғыс Азиядағы Малайзия, Индонезия, Тай­ланд, Сингапур секілді елдер жалғауы бек мүмкін.

Ал біз ше?

2018 жылы Астанада «Азия жазушы­лары­ның І форумы» өтті. Сәтті өтті деп қауқылдастық. Делегаттардан сұхбат алып, олар­дың сөздеріне тамсанып, «күні ер­тең Азияның өзге тілдеріне біздің әде­биет аударылады» деп марқайыстық. Қыз­ды-қыздымен, Нобельмен бәсе­ке­лесетін «Азия алыбы» деген сыйлық та­ғайындаймыз дестік... Ол идея­ны ұсынған да, қолдаған да өзіміз. Бас­қалар да «бұларың жөн екен...» деп кеткендей бол­ды. Міне, арада алты жыл өтті. «Азия жа­зушыларының тұңғыш форумын Қа­зақстан өткізді» дегеннен өзге, қазір еш­­қандай игілік, нәтиже көрмей отыр­мыз. Форумның өткені жақсы, оны ұйым­­дастыру барысындағы әбжілдікке, төккен терге дау жоқ, тек қынжылаты­ны­мыз, осы форумнан кейін қандай сең қозғалды, ары қарай не істейміз деп ой­ланбағанымыз болып тұр. Сол кезде форум үшін арнайы ашылған жап-жақ­сы сайттың өзі қазір жоқ. Демек, оған жүктелген біраз материал ғайып болды деген сөз. Тым құрыса, сол сайт әлі жұ­мыс істеп тұрса, әлем әдебиетінің үздік үл­гілері мен авторлар жайлы ақпаратты бір арнаға тоғыстыруға аздап қызмет еткені үшін болса да, «түйе аунаған жерде қалған түкке» де риза-қош болып, өзімізді жұбатар ма едік?!. Қазір анда-санда ақпараттарды ақ­тарғанда, сол кезде біраз шетелдік қа­­­ламгердің сұхбатын жариялағанымыз ес­ке түседі. Болды.

Бізге форум емес, із­деніс керек еді. Жас әдебиетшілерді мем­лекеттік тұрғыдан қолдап, шетелден оқы­ту механизмін жасасақ, соның пай­дасы анағұрлым зор еді. Бұл туралы ке­зін­де «Жас әдебиетшілерді эмиграция­ға жіберу керек» деп мақала да жазған­быз. Бір жылдары «БҰҰ-ның алты тіліне» «жауһарымызды түгел» аударып, «әлем енді танып қалар» деп үміттенген едік. Одан бері де он жылдың бедерінен асты. Тым-тырыс. Сыбыс жоқ!   
Оңтүстік Шығыс әдебиетіне ке­зек келген соң, күндердің күнін­де Орталық Азияға да осы әлемдегі ең әйгілі сыйлық бұйырады. Оған дау жоқ. Ал біз соған ішкі дайындық жасай ал­дық па? Өзбектің шетелде тұратын бір­­­­неше қаламгері бар, олар әлемдік деңгейдегі сыйлықтарды да алып жүр. Қыр­ғыз десе, Шыңғыс Айтматовты біл­мейтін ел аз. Шетел әдебиетшілері біз­ден кімді таниды? Аздап орысшаға, тү­рікшеге, қырғыз бен өзбекке ауда­рыл­ғанымызға мәз болып жүре береміз бе? Сол ма еді керегі? Бізде шетелден айтуға тұрарлық сыйлық алған бірде-бір қа­лам­­гер жоқ екенін ашық мойын­дауы­мыз керек. Белгілі әдебиет сыншысы Амангелді Кеңшіліктің шетелдік медальдарды кеудемізге тағып, сыйлық алдық деп даурығуымызды сынайтыны сол... 
Жоғарыда «Азия әдебиетінде орны­мыз бар ма?» деп сұрақ қойдық қой. Менің­ше, орнымыз бар. Ол тек осыған дейін­гі әдебиетіміздің, бай фольклоры­мыз бен аңыз-мифтеріміздің, яғни, өзі­міздің сандығымызда жатқан мұра­мыз­дың арқасында айтылатын, тек өзі­мізге арналған сөз. Біз әдебиетімізді экс­порттаушы елге айнала алған жоқ­пыз, мына сықпытымызбен әл-әзір ай­на­ла алуымыз да қиын. Жекелеген ав­торлардың талпынысы мен жастардың әлемге құштарлығына әрқашан құрмет­пен қараймыз...

Түйін: 

Хан Гаң шығармаларын қазақ тіліне аудару керек. Себебі одан үйренеріміз көп. Жалпы, Нобель сыйлығын алған жазушыларды уақтылы аудару өзіміз үшін маңызды. Хан Гаң сыйлық алғанда, қазақ оқырмандары орысша аудармаларын іздеп сабылды. Қазақша қашан шығар екен деп күтіп жүргендердің қатары мол. Бұл – арысы Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеруге кесірін тигізсе, берісі өзгенің «үстемдігіне, ықпалына» мойынсұнуға итермелейді. Бұл да талай жылдан бері айтылып келеді...

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ