Сөздік ақтарғанда туған ой

Өз қағынан жерігендер қай кезде де табылады. Кейінгі кездері қазақ тіліне араб-иран тілдерінен енген кірме сөздерді ұшыратып қалып, пайғамбармен туыстық тауып жатқан қауым пайда болды. Әрине, филологтар мен лингвистер ұлт пен ұлттың, халық пен халықтың мәдени байланыстарға орай бір-бірінен тауар ғана емес, сөз де алмасып жатқанын жақсы біледі. Оның үстіне ностраттық тілдердің тектес екенін де ғылым жоққа шығармайды. Алтай тілдік жүйесіне енетін моңғол халықтарының көне сөздерінің бірқатары түркітекті екенін ғалымдар анықтаған. Ал тұңғыстар мен кәрістердің, күн шығар тұста жатқан жапондардың лексикасынан шанда бір түркі және қазіргі қазақ тілі лексикасына сәйкес сөздер ұшыратсақ, туысқанымызды көргендей ішіміз жылып сала береді. Тіпті, ұлы мұхиттың арғы жағындағы үндістердің тілінен тілімізге ұқсастық тауып жатсақ, екі езуімізді жия алмай мәз болып қаламыз. Өздерін славянтекті санағанмен, Алтын Орданың қоластында болып, қағанат ыдыраған соң ғана елдігін тапқан орыс халқының тілінен де түркизмді молынан ұшыратамыз. Ал соңғы бір-екі ғасырда ғана осы орыстардың құрамына сіңіп, орыстанып кеткен түрлі топтардың тіліне бір сәт үңіліп көрдік пе?     

Тарихтан мәлім, көлденеңі Алтай­дан Қажы-Тарханға дейін, ені Же­тісудан Сібірге дейін көсіліп жатқан ұлан-байтақ аймақ ежелден қазақ халқының ата­қонысы еді. ХVІ ғасырдың белортасына дейін – орыс патшасы Иван ІV-нің тұ­сын­да Орал тауларынан асып көрмеген те­ріс­тіктегі көршілеріміздің ақша мен қару бе­ріп айтақтауымен шексіз Сібір мен қа­зақ сахарасын жаулап, Отанымызды отар­лау­ға үлкен үлес қосқан казактар жайында қа­зақ тарихшыларының осы күнге дейін не­ге арнайы зерттеу жұмыстарын жа­са­май­тынына да таңғаламын. Жеті жұрт бас­қан жер десек те, ортағасырлық түркі дәуі­рі мен Алтын Ордадан кейінгі сан ға­сыр бойы осы өңірде көшпелі қазақ ру-тай­паларынан өзге ешкімнің де еншісі жоқ еді. Түрлі тарихи оқиғаларға байла­ныс­ты өзге ұлттардың диаспоралары қа­зақ даласынан пана тапты. Ал 1860 жылы осы аумаққа қоныстанған қазақ емес халықтардың басым көпшілігін келімсек казактар құрапты. 
Әуелі айтып алайық: біз білетін там-тұм деректерге сай казактар мен козактар – XIV-XV ғасырларда пайда болып, XVII-XIX ғасырларда Украина мен Ресейдің оңтүстік далаларында қалыптасқан әс­ке­ри топ. Түркі негізді «казак» сөзі «өз ор­та­сы­нан бөлініп шыққан, ерікті адам» деген ұғымды білдіретіні әлмисақтан аян. Бұл сөз­ді біз «қазақ» атауымен түбірлес деп та­нығанымызбен, «казак/козак» этнос атауы емес. Сондай-ақ бүгінгі күндері төл­құжат­тарына орыс деп жазылғанмен, ка­зактардың күні кеше ғана орыс емес еке­нін де талай адам тілге тиек еткен. Тіпті, орыс тілінің төрт томдық түсіндірме сөз­дігін жасаған В.Дальдің өзі Жайық казактары тілінің ерекшелігіне арнайы тоқталып, «Жайық казактарын барлық жер­де ә деп ауыз ашқаннан-ақ тануға бо­лады» деген екен. Демек, сартты көрген бір атамыздың ««Құп, мейлі» дегеніңнен біл­дім, сарт (қазақ емес) екенсің ғой» деге­нін­дей, казактардың орыс емес екенін  В.Даль де тап басып танып тұр. 
Мен қазір казактардың тарихын жаз­ға­лы отырған жоқпын. Сол себепті ол ту­ра­лы бізден де гөрі тереңірек білгісі ке­летін оқырмандарға арнап А.Гордеевтің «История казачества», А.Курышевтің «Вол­жское казачье войско», О.Куцтің «Донс­кое казачество в период от взятия Азова до выс­тупления С.Разина (1637-1667)», Н.Рыж­кованың «Донское казачество в войнах начала ХХ века», Н.Смирновтың «Забай­кальс­кое казачество (История каза­чество)», О.Сергеевтің «Казачество на русском Дальнем Востоке в XVII-XIX вв.», тарихшы-архивист В.Абеленцев құрас­тырған екі томдық «Амурские казаки» атты еңбектердің бар екенін ескерте кетсем артық емес, сол еңбектерден казак атан­ған қауымның тарихынан біршама мағлұмат алуға мүмкіндік бар. Орыс та­рих­шылары мен жергілікті өлкетанушылар көз майын тауысып жазған бұдан да басқа еңбектер аз болмауға тиіс.
Тағы да, қысқаша тұжырып айтар бол­сақ, А.Назаровтың «Очерки по истории фамилий уральских (яицких) ка­заков» атты кітабында А.Рябининнің 1866 жылы жарық көрген «Уральское ка­зачье войско» еңбегіне сілтеме жасап: «Мно­гие уральские казаки-христиане бы­ли старообрядцами разных толков. На рубеже XVIII-XIX вв. часть их примкнула к единоверию. Немногочисленная группа казаков (в основном офицеры и их семьи) принадлежала православию. Среди уральс­ких казаков были также мусульмане (та­тары, башкиры, каракалпаки, туркмены, ка­захи) и ламаисты (калмыки). Например, в 1862 г. среди уральских казаков (обоего пола) насчитывалось: 62 православных, 39 961 единоверец, 30 314 раскольников, 10 483 мусульман и 1184 ламаистов», – дей­тіні бар. Осы үзіндінің өзі бізге көп нәр­се­ні аңғарта алса керек.
Қазіргі Батыс Қазақстанның орталығы 1775 жылы қатын патша Екатерина ІІ-нің жар­лығымен Уральск (Орал) аталды. Со­нымен бірге Жайық өзенінің атауы да Орал деп өзгертілді. Ал «Орал», бәрібір, орыс сөзі емес еді. Шын мәнінде, ол Ор өзе­­­­­нінің атымен байланысты өмірге кел­ген топоним. Атаудың келесі компоненті (ал/ыл) «су» деген ұғымды білдіретін көне түркі сөзі. Еділ, Ойыл, Қиыл, Есіл, Тобыл, т.б. өзен атауларының құрамындағы іл/ыл жұрнақтарын еске алыңыз. Қазіргі қазақ тіліндегі «ылғал» (су) сөзінің түбірі де «ыл». Бұл жөнінде бұрын «Тіл ұшындағы тарих» атты кітабымда арнайы жазғанмын. Сон­дықтан осылайша қысқа қайырып қоя салғалы тұрмын.
Мені қазір ойға қалдырып отырған – Н.Ма­лечаның «Словарь говоров уральских (яицких) казаков» деген төрт томдық еңбегі. Осы кітаптарды әр сөзіне шұқшия отырып парақтап шықтым. Сөздік 26 000-нан астам сөзді қамтиды екен. Бұл еңбекті жазып шығу үшін Нестор Михайлович Малеча (1887-1979) жиырма бес жыл ғұ­мы­рын арнапты. Осы еңбектен орыс­тардың өзі «русский, но другой» деп та­ныған Орал (Жайық) казактары диа­лек­тілері­нің сөздігінде орыс халқының және орыс диалектілерінің өзіндік ерекшелігін атап көрсететін бірегей мәліметтерді кез­дес­тіруге болады. Мені әсіресе қатты қы­зық­тырғаны Жайық казактарының ті­лінде кездесетін түркизмдердің орасан молдығы еді. Автордың өзі ара-тұра кейбір атаулардың түркі негізді екенін көрсетсе де, көп жағдайда көзжұмбайлық жасап өтеді. Мен енді сол сөздердің бірқатарына шолу жасағым келіп отыр. 
Біз де Даль тәрізді «Жайық казактарын ә деп ауыз ашқаннан-ақ» таныдық. Жайық ка­зактары атын атап шақырған кісіге өзі­міз секілді «А» деп үн қатады. Үлкен кісіге (мысалы, әжесіне) «Аман, баушка!» (Әже, амансыз ба?) деп амандасса, «Ни аман, ни джаман» (Ни хорошо, ни плохо – Аман да емес­пін, жаман да емеспін) деп жауап ала­ды екен. Олар Құдайды «Алла» деп та­ны­ған, (Алла – ето казацкий (т.е. мусуль­манс­кий) бог). Тіліміздегі «ойпырмай», «япыр­май» деген одағай сөздер олардың тілінде – «ей-пра», «йёй-пра» деп дыбысталады. Казактар да бақсыны қазақтар секілді бак­сы деп атайды. Қазіргі күндері жермен-жек­сен болған құрметті мұсылман қазақ­тар­дың (казактардың емес) моласының басына көтерген құрылыс – обаны «аба, абё» (көпше түрі абы, абыф) дейді. Тіпті, не­міс тілінен енген кірме сөз «гауптвахта» казактардың тілінде қазақшаға өте ұқсас «аб­вахта» (абақты) деп дыбысталады. Жол­дас – ялдаш (попутчик). Заман – за­ман (время, эпоха). 
Ақыл – акал немесе акыл (разум, ум). Бас – башка, бұл түбірден башкач, баш­кова­тый (ақылды, басы істейтін адам), баш­лак (капюшон), башчи – басшы, бас­кар­ма, бискарма – басқарма деген сөздер туын­дайды. Жайық казактары Елек өзе­нінің бойындағы казактарды өзара Илек­бай, Илигбай деп кемсіте атайды. 
Казактар әулеттің үлкенін «аксакал» деп таниды, кішкентай баласын біздің әже­леріміз сияқты «бабаймен» қорқытады. Ша­шын алса, төбесіне айдар қалдырған, ай­дары – айдар (особый вид казачьей стри­ж­ки волос). Жігіттік – джигитовка. Ба­ла­сын «бала» (балаёнок, баланчик, ба­лай­ка) дейді. Балалары асық ойнайды. Асық (алшы) – ал'чя, ал'чи, ал'чик, альд­жушка, альча, альчишка. Жұмыс – джумыс, джюмыс (забота, занятость). 
Әлен-пәлен (пәлен-пәштуан) – алень-балень, ален'-бален', ален'-пален, алени-бале­ни (то да сё, то-сё, пустяки, болтовня), бәрі­бір – бар-бар, бар-бёр, бар'-бёр', бара-бёр', бара-бйр'. 
Казактардың сөздік қорында біздің ар­ғымағымыз – аргамак, байталымыз – бай­тал, жүйрік – джайрюк, жорға – юрга, ирга... Жылқының тарғыл түсі – буро-тар­гы­лый, шұбар түсі – буро-чубарый, жирен түсі – игрене-бурый, игрений, игрено-лы­сый. 
Сиырдың бір жасар төлі – баспак, баш­мачка, башмак; ал піштірілген бұқаны «азбан» деп атайды. Бұқа – бык. Сиыр­ды «аугоу-аугоу» (әукім-әукім, аухау-аухау) деп шақырады. Ал аусыл дегені – сиыр­ға тән ауру. 
Түйе түлігіне және басқа да үй жануар­лары­на қатысты атауларға келер болсақ, айыр өркешті түйе – аир, айыр, аиръ, ал қос­пақ – куспак, біртуған (асылтұқымды екі өркешті түйе) – бертуган, бура – бура (вер­блюд-самец), інген – ингень, ингён', ингёня, ин'ден'къ, атан – атан, нар – нар, бота – бутак, бутачонок, буыршын – бу­ран­чук, дөнен – джунень, джюнён', дзю­нён', дюнень, дюнён', (лошадь, верблюд трёх-четырёх лет, верблюд четырёх лет), бой­дақ – буйдак (взрослый баран, холос­той человек или скотина), еркек – иркек (самец (баран)), есек – ишак, ишачка, тіпті мұрын­дық – бурундук (барундук) екен. Жабағы жүнді джибага, дз"ибага, дибага, жыбага (весенняя овечья шерсть) дейді. Жілік – джилик, джилйк, зилик (одна из 12 частей туши животного). Емшек – ямчйк (грудь).
Киім-кешек атауларынан да аса көп айырмашылық көріп отырған жоқ­пын: белбет – бельбет, бил'бёт, беш­пент – бешметь, бишмёт', башмақ – баш­мак, жаулық – джавлук, джяблук, жарғақ (тон) – яргак.
Тамақ және ішіп-жемге қатысты атау­лар да күні кешегі қазақ өмірін еске сала­ды. Айран – айран, айрян, арьян, арян (густое кислое коровье молоко, разведён­ное водой; любимое питьё летом). Была­мық – баламыга, бъламыгь, баламык, бы­ла­мык, балмык. Ірімшік – иримчук. Бауыр­­сақ – баурсак, бурсак, бәліш – беляш, биляш, ет – бесбармак, бешбармак, биж­бармак, бишмармак, былғама – бугольма (мучная каша без молока), боза – буза (на­питок вроде браги, изготовляемый из пше­ничного отвара с примесью хмеля, мёда, изюма и разных пряностей). 
Казактар тұтынған әртүрлі құралдар мен жабдықтар, қоршаған ортаға қатысты атау­ларды тізіп көрелік: айыр – аир, айръ (ви­лы с двумя или тремя зубами), балта – балта, айбалта – айбалта. Арба – дарба, дор­ба – дорба, дарба, дурба, дарбь. Ал ар­қан – аркан (верёвка, сплетённая из шерс­ти или конского волоса, с петлей для лов­ли лошадей в степи), бақан – бакан, ба­қыраш – бакрач, ершік – арчак, арчяк, ар­чаж­ник (деревянный остов седла, лен­чик), бастырық – бастрык, алаша – алача, алачя. Зеңбірек – джимбирек (деревянная пушка). Аула – аула, алла, аллё (загородь для загона скота в низовских хуторах), арық – арычок, арычёк (канавка), апан – апан (овраг, яма), балшық – бальчик, бат­пақ – батлак. Бақша – бахча, бахчя и бакчя. Жар – яр (глубкое место в реке). 
Немесе жұрт – юрт (казачья станица со всеми землями и населением своим). Ба­зар – базар. Ақша – акча, акчя; алтын (тиын) – алтынник (монета в три копей­ки), теңге – деньга... Ал батпан өлшемі – батман (мера веса от 20 до 40 кг.). Олардың бай­ғұсы да – байгуш, бейшарасы да – би­шара. Батыры – батырь, батыр. Жақсысы – джаксы, джяксы, джиксы, жаманы – джа­ман, джяман.
Ең бір «қызығы», «айналайын» сөзін орыс тілінің лексикасына қосқан өзіміздің Олжас Сүлейменов секілді қазақ тіліндегі кө­семше тұлғалы «айналып» етістігіне орыс тілінің қосымшасын жалғап, «айна­лы­пом» (айналыпъм) деп қолдануы таң­ғал­дырады. Бұ сөзді «кружным путём, в об­ход, кругом, исподволь» деп түсіндіреді. (Если так вы пойдёте, они вас увижут, а вы айналыпом пойдите и смотрите вокруг). Ал ашать (ашают) етістігі асау (жеу, жейді) де­ген ұғымда қолданылған. Ауыр затты «Ауп!» (Әуп) деп көтереді.
Жасыл әлемге назар аударалық. Қара­ғаш­тың бұтағынан кесіп алған таяқшаны «ага­чина» (агачинъ) десе, алша – алчя не­месе алыча, жиде – джида, джюда (сирек ай­тылады). Ал джида сөзінен джидйчка, джи­довий, джидовник, джидовый деген сөздер туындайды. Адамтамырды – «ада­мов корень» десе, ақмия – акмия, ақмамық – акмамык (бескильница, белая полынь), жың­ғыл – джангыл, джингыл, джингил, джянгыл, жантақ – джантак, ырғай – ирга, жусан – джусан, джюсан, чюсан, дюсан, шағыр – джагырь, джигыр (зелёная по­лынь), бетеге – битяга немесе бидяга, би­чига, балдырған – балдырьян, андыз – ан­дыс, индыс, құмаршық – кумарчик, ақтал – актал (белая ива, белая лоза), изен – изе­нь, из'ён', еркек (шөп) – еркек, йир'кёк, ебе­лек – ибилек, ибилёк. Бидай – бидай, ас­тық – астык. Асқабақ – аскабак, қарбыз – арбус не­месе арбуз, бұл сөзден де қан­шама туын­ды сөздер жасалған.
Жек – джек (птица вихляй или вилюн), бүркіт – беркут, биркут, балапан – балапан, бълапан. Борсық – барчюк, борсук. Балық – балык, ал балық аулайтын шанышқы (ба­лық аулайтын құрал) – чанчка. Жылым – джилим, джилйм, джялйм (водяной орех). Жарық – жарык, ярык, джарык, джя­рык, дзярык (трещина, разводина во льду). 
Табиғи құбылыстарға қатысты атау­лар­дың да біразы өз ана тілімізді еске тү­сіреді. Боран – буран, бесқонақ – беску­нак, бискунак (похолодание и бураны в апреле, длящиеся обычно пять дней)...
Осылай кете берсек, әлі бірнеше бет сөз­дік тізіп шыққан болар едік. Сондықтан сәл тізгінімізді тарта тұралық та, ойла­найық. Өйткені бұл жай ғана тілдік сәй­кестіктер емес. Бұл түркі халықтарының генофонына келген орасан зор шығынды аңғартатын мәліметтер деп білемін.
Ақ патшаға адалдығын танытып, орыс мемлекетінің шекаралық аудандарын кү­зетуге жалданған антына берік түркітекті татар­лар, башқұрттар, қарақалпақтар, тү­рік­мендер, қазақтар (азын-аулақ қал­мақтар да бар) әскери қызметте казак атана жүріп Кеңес өкіметі орнағанша-ақ іші­нара орыстанып үлгерді. Кеңес өкі­метіне қарсы күрескен ақ гвардия­шы­лар­дың дені казактар болатын. Большевиктер жасаған төңкеріс Ресей құрамындағы өзге халықтар секілді казактардың басына да зобалаң ала келді. Қызылдардан жеңіліс тап­қан ақ гвардияшылардың көбі эмиг­ра­цияға кетіп жан сауғалады. Олардың ұр­пақтары өзге халықтармен ассимиляцияға ұшы­рады. Ал Кеңес өкіметінің билігін мойындаған казактардың бәрі дерлік орыс мектептерінде орта білім алып, орыс әдеби тіліне бейімделді. Қазір олардың бәрі­нің де орыс екеніне ешкім шүбә кел­тіре алмайды.
 Жиырма бес жыл бойы құрастырылған Н.Малечаның «Словарь говоров уральских (яицких) казаков» атты еңбегі 1969 жылы жа­зылып біткен. Одан беріде жарты ға­сырдан астам уақыт өтіп, бірнеше ұрпақ ауыс­ты. Сөздік авторы да: «1917 жылғы Қ­а­зан төңкерісіне дейін Оралда диа­лек­тілік сөйлеу үстемдік етті деп айта аламыз. 1919-1953 жылдар аралығында қостілділік (әдеби-диалекттік сөйлеу) орын алса, тың игеруден (1954 ж.) бастап Жайық казак­тарының сөйлеу мәнерінде ұлттық тілдің әдеби түрі айтарлықтай басым болған сияқ­ты. Рас, диалекттік сөйлеу тілі көп­те­ген казак отбасында бүгінге дейін тағынан түскен жоқ. Сонымен қатар оралдықтар басқа тәртіптегі қостілділікпен де сипат­талады: олардың көпшілігі орыс тілінде (диалектілік немесе әдеби, немесе екеуінде де) және қазақша сөйлеуді бірдей мең­герген, бұл әсіресе төменгі дәрежедегі Жайық казактарына қатысты», – деп жа­зыпты. Осы сөздердің астарынан казак­тар­дың негізінен орыстанып біткенін аңғаруға болады.
Ал енді казактардың басынан өткен осын­дай үдеріс өздерін казак емес, қазақ­пын деп сезінетін, бірақ балабақшада тілі орысша шығып, мектептер мен жоғарғы оқу орындарында орыс тілінде білім алып жатқан қаракөз бауырларымыздың ара­сында басталып та кеткен сықылды. Ана тілімізді көздің қарашығындай қорғай алмасақ, қазақ деген халықтың да мәңгілігі жөнінде әңгіме қозғаудың жөні жоқ-ау!..

Байбота ҚОШЫМ-НОҒАЙ,
ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты