Әуезовтер әлемі

Осыдан тура 63 жыл бұрын 63 жасында Мәс­кеудің Кунцево ауруханасындағы операция столында ұлы Мұхтар Әуезов дүние салды. Бұл «мың өліп, мың тірілген» қазақ деген халықтың арғы-бергі дәуір­лер­дегі көрмесек, басымыздан кешпесек дейтін ең ауыр қаза­лары­ның бірі болғаны анық. ХХ ғасыр басында саяси сер­келерінен көз жазып қалған қазақ мемлекеттігінің ен­дігі жерде ертеңгі күнге деген үміті, болашақ алдындағы абырой-беделі М.Әуезов бастаған шығармашылық адам­дары­мен, ғылыми жетекшілермен тікелей байланысты еді. Ұлт театрының сахнасын керіп, ұлттық әдебиеттің әлеуе­тін әлемге паш еткен, іргелі ғылым мен жоғары білім­нің арнасын салған осынау жасампаз буын өздеріне тарих жүктеген сол бір ауыр да абыройлы міндетті лайықты ат­қарып келе жатқандай болған. Міне, осындай бейнетті тірліктің зейнетін көрер кезінде, өзінің кемеліне келген шағында қазақ мәдениеті көшбасшысының кенеттен дүние салуы барша Қазақстан халқын бұрын-соңды болып көр­меген қайғы-қасіретке батырған еді. Бұл хақында сол бір қайғылы шақты, қаралы күндерді басынан кешірген кез келген жанның естеліктерінен анық сезінуге болар еді.  

«1961 жылдың маусымының екінші жар­тысында «Москва» қонақүйіндегі но­ме­рім­де кешқұрым телефон шырылдады. Те­лефон соққан тұрақты өкіл Бақытжан Ыс­қақов екен. Ол Мұқаңның қайтыс бол­ға­нын алғашқылардың бірі болып маған ха­барлады. Мен дереу Сәтбаевпен сөй­лес­тім. Қайғылы хабар республикаға тез та­ра­ды. Астанаға бірінші болып самолетпен жа­зушының дос-жарандары ұшып келді. Мұс­тафин, Мүсірепов пен Мұқановтың кел­гені есімде... Қырымда санаторийде жат­қан жерінен Әбділда Тәжібаев ұшып келді. Сә­бит қатты қайғырды. Бұл кісінің марқұм Мұ­хаңмен жиі шекісіп қала беретінін бәрі­міз де білетінбіз. Орны толмас қаза Сәбит аға­ның жанын түршіктіріп, көзіне жас ал­дырды. Ол қатты қамығып, «Мұны күніл­ге­рі білсем етті!» деп қайта-қайта айта бер­­­­­ді. Валентина Николаевна, Ләйла Мұх­тар­қызы, Мұрат Әуезовтер есімде қалыпты. Кіші ұлы Ернар кешігіп жатты...
Жазушы ғұмырының соңғы сағат­та­рының егжей-тегжейі бірден бел­гілі болды. Оның асқазанындағы сүйел­ді кесіп тастайды. Бұл онша күрделі опера­ция емес. Бірақ күтім жағына тікелей жауап бе­ретін кісі тағайындалмайды, жанашыр жақындарынан да басы-қасында тірі жан бол­майды. Мұхаң ұйқыдан оянбайды. Ал­ма­тыға келгесін Александр Николаевич Сыз­ганов: «Егер осы операцияны үйде жаса­ған болсақ, Мұхтар Омарханұлы тірі қалар еді», – дегенін ұмытқан жоқпын, – деп сол бір қилы сәттің басы-қасында болған ака­де­мик Ш.Шөкин есіне алады (Шөкин Ш. Өмір­дің төрт мезгілі. – Алматы: «Шабдар», 1994. – 518 бет. 436-437 беттер.)  «Қылыш­тың үстінде – серт жүрмейді». Өмірдің түр­лі жағдайында, шығармашылықта, ғы­лы­ми ұстанымда әртүрлі көзқарастарда бо­лып келген ұлт зиялыларының бір-біріне де­ген қимас сезімдері, іштей құрметі мен шы­найы ұстанымдары осындай жеме-жем­де анық көрініп отырған. 27-маусым күні Мәскеуде көз жұмған М.Әуезовті 1-шілдеде Алматыдағы қазіргі Райымбек даңғылының бойындағы қалалық зиратқа апарып қоя­ды.
Сол бір қаралы жиын үстiндегi қоштасу сөзiнде Ғ.Мүсiрепов былайша толғайды:
«Бүгiн бiз ауыр қайғының үстiндемiз... 
Айтпасыңа амал қайсы, бүгiн бiз, дү­ние­жүзiлiк аты бар, еңбекшi момын елi­мiз­дi дүниеге танытқан, әдебиетiмiз бен мә­де­ние­тiмiздiң әр саласында ортан қазығы бо­лып келген атақты жазушымыз, мың­да­ған шәкiртi бар ұстазымыз, iрi ғалым-пе­да­гог, белгiлi қоғам қайраткерi – Мұхтар Омар­­­ханұлы Әуезовке хош айтқалы келiп тұр­мыз. Бiз үшiн бұдан артық ауыр сөз, бұ­дан артық айтпаса дерлiк сөз жоқ едi!..
Бүгiн қазақ әдебиетi жұтқа ұрынған­дай. Басқа мадақтарын қоспай-ақ, «Мұх­тар Әуезов» дегенде ғана аузымыз тол­маушы ма едi? Ойымыз да лық толатын. Бұл­Мұхтар жоқ ендi арамызда. Сағынар ке­зi­мiз, iздер кезiмiз, жоқтар кезiмiз аз бол­мас, таба алмаспыз бiрақ.
«Ат тұяғын тай басар» дейтiн ескi на­қыл көркемөнер дүниесiне заң емес. Бiр жазу­шының орнын екiншi жазушы баса ал­майды, әрбiр жазушы өз орнында бағалы. Бұ­дан былай қақ ортамызда ойылып қал­ған Мұхтардың орнын өзiнен қалған асыл мұ­ра­сы ғана толтырады. Мұхтар бiзге ор­нын қалдырған жоқ, Мұхтардай мол, құ­лаш­ты еңбектер жазу борышын қалдырды, ор­нын жоқтатпау парызын қалдырды.
Әдетке кiрген сөздi айтпасаң амал жоқ: қош бол, Мұхтар, баладай нәзiк жан, көр­ке­мөнердiң өзiндей қатал сыншы, әдiл жан! Үлкен аға! Еркелеткенiңiздi де сағынармыз, ұрысқаныңызды да сағынармыз. Бар бей­нең көз алдымызда болар.
Бетке ұстасақ – беделiң қандай едi, ар­қа­­ға ұстасақ – панаң қандай едi! Оны еш­кiм ұмыта алмас!...
Өмiр – күнде той емес, өкпелеткен, рен­жiткен кезiмiз болса, онымызды үлкен өкi­нiшпен еске аламыз, еске алған сайын үл­кен рухыңнан кешiрiм сұраймыз. Көркем сөз­дiң ұстасы, сенiмен қоштасу үшiн бұл ой­лар таяз, бұл сөздер бояусыз, әрине. Бiрақ бiз сенiң жер қойнына тапсырылар тәнiң­мен ғана қоштасып тұрмыз, жаның мен ру­хың бiзде қалады, ең қасиеттеп ұстар мұра­мыз – сол, оған шаң жұқтырмаспыз. Ең қасиеттi борышы­мыз сол болар... 
Қош бол, ардақты аға, атақты сөз ше­бе­рi! Қош!..» (Ғ.Мүсiрепов М.Әуезов туралы сөз // М.Әуезов әлемi. – Алматы: «Жазушы», 1997. – 245-246 беттер). Осынау жүрек­жар­ды сөз үлгісінен қазақ мәдениетi алып­та­ры­­­ның кейiнгi ұрпаққа қалдырып отырған та­ғы да бiр тағылымды өнегесін, талант­тар­дың  бір-бірінің рухы алдындағы арыз­дасуын жазбай тануға болады. Қара жамыл­ған қауымға осы бір қисынды сөздердің қа­лай әсер еткенін кейін қаламгер Т.Жан­гел­дин былайша сипаттайды: «Мұхаңды жер­­леу кезінде Ғабеңнің сөзі тыңда­ған­дар­дың есінде мәңгілік сақталатын, кейін оқып танысқандарды таңдандыратын та­ма­ша сөздер. Талайға үлгі боларлық ақылды сөз­дер. Ардақты Мұхаңа арнаған жылы сөз­дерді, жүректің төрінен шыққан тамаша ле­біздерді тастап-тастап жіберді-ақ, шіркін! Ға­беңның сөзіне егілмеген, елжіремеген ешкім жоқ шығар» (Жангелдин Т. Әуезовпен кездесу. «Қазақ әдебиеті», 7.06.2013.).
М.Әуезовтің дүниеден озуы сол тұстағы тұтастай Кеңестер Одағы халықтарын да бейжай қалдырмады. Барлық деңгейдегі басылымдар қазанама жариялап, Одақтың түпкір-түпкірінен мыңдаған көңіл айту жеделхаты келіп жатты.
Осынау қаза туралы мұхиттың ар жа­­­­ғындағы «Нью Йорк таймс» га­зе­ті де 1961 жылғы 28 маусымдағы санында қа­­занама жариялайды. Бұл тосын жаңа­лық­ты  алғаш биылғы жылдың 21 мамыры күні АҚШ-та ғылыми тәжірибеде жүрген жас ғалым Дүйсенәлі Әлімақын бөліскен еді. Ол хабарласып, М.Әуезов туралы «Нью Йорк таймс» газеті жариялаған ақпарат ту­ра­лы біздің  білетін-білмейтінімізді сұра­ды. Мен ондай ақпараттың бізге беймәлім еке­нін, мүмкіндік болса, соның көшірмесін жі­беруін сұрадым. Ертеңіне ол NYT газе­тін­дегі М.Әуезовтің суретімен жарияланған қа­­­­занаманың көшірмесін жіберді. Кейін осы­нау фотодеректі Диар Асқарұлына көр­сеткенімде, ондай деректің біздегі музей-үй­дің архивінде жоқ екенін айтты.
ХХ ғасырдың 60-жылдарындағы ха­лық­аралық жағдайдың ушыққан тұсында мұн­дай ақпараттың батыстық беделді ба­сы­лымда жарық көруі  таңданарлық құ­бы­лыс еді. Дейтұрғанмен, бұл 1960 жылдың 17 ақпаны мен 17 наурызы аралығында бір ай бойы Америка Құрама Штаттарында болып, М.Әуезовтің жазушы, ғалым, тұлға ре­тінде сол жақтағы қауымның ерекше қы­зығушылығын тудырғанынан да болса ке­рек. Осы күндері М.Әуезовтің «Америка әсер­лерін» қайыра оқып отырып, оның осы­нау әлемдік гегемонияға ұмтылған алып мемлекеттің бүкіл болмысын көре­ген­дікпен тап басқанын, артық һәм кемшін тұстарын қалайша дәл бағамдағанын, жетістіктерімен қатар ондаған жылдан кейін көрінетін ішкі қайшылықтарын да анық көре білгеніне таңғаласың. Осы са­пардағы күнделігіне:
«Кешке сағат 7.30-да Артур Миллер дей­тін үлкен драматургте болдық. Әйелі атақ­ты кинозвезда Мэрилин Монро» (Әуе­зов М. Америка әсерлері. – Алматы, 2021. 318 бет. 88 бет) – деп жазады. Бұл қырғи-қа­бақ  соғыс жағдайында айдың арғы беті­не барып қайтып, ешкім көріп-білмеген  құпияны қолмен ұстап қайтқандай ерекше құ­былыс еді.
М.Әуезовтің кіндігінен өрген  перзент­тері – Мұғамила, Шоқан, Мағрипа, Зере, Ел­дес, Ләйла, Елдар, Мұрат, Ернар. Солар­дың ішінде балиғатқа жетіп, ересек ғұмыр кеш­кендері: Мұғамила, Ләйла, Мұрат, Ер­нар. Қалған бес баласы қуғын-сүргін, аш­тық пен жоқшылықтың құрбаны болды. Ер­кін өмірдегі жандар аштықтан қырылып жат­қан 1930-1932 жылдар аралығында М.Әуезов екі жылға жуық түрмеде отырды. Жиыр­­ма екі жасынан қырық төрт жасқа дейін бірінен кейін бірі бес баласын жер қой­­нына тапсырып келген М.Әуезовтей се­зім­­тал жанның сол жылдары жан дү­ние­сінде нендей құбылыстардың болып жат­қ­а­нын шамалаудың өзі қорқынышты еді... Осындай қиямет-қайымда әрі жасампаз жылдарда Райхан, Кәмила, Валя, Фатималар өмірлік серік болды.
Үлкен қызы Мұғамила апайды да көр­дік. «Біз «Еңлік-Кебек» екеуміз 1917 жыл­ғы­мыз, әкеміздің тұңғышымыз ғой!» деген­ді жиі айтып жүруші еді. Өмірден озарынан бір­неше жыл бұрын өз күмбезін тұрғызып қой­ған апай: «Қазіргі тұрып жатқаным уа­қытша мекенім (времянка) ғой, мәңгілік үйім­нің суреті мынау!» деп Кеңсайдағы бо­ла­шақ зиратының фотосын көрсетіп, көп­шілікті аң-таң қылушы еді.
Бүкіл ғұмырын әке өмірін насихат­тау­ға, шығармашылығын зерттеуге, ру­хын асқақтатуға арнаған ғылым док­торы, үлкен әулеттің келіні Ләйла Әуезова да тура 63 жасында, операция столының үстінде қаза болады. 
Атақты орнитолог, биология ғылым­да­ры­ның кандидаты Ернар Мұхтарұлы 1943 жыл­дың қарашасында туып, 1995 жылдың ма­мыр айында дүниеден озды. 
1961 жылдың 24-тамызындағы күн­де­лі­гінде Фатима Ғабитова былай деп жазады: «Мұрат ағасының киімдерін әкелді. Бұл киім­дер ішінде Мұхтардың ең соңғы рет біздің үйге киіп келген жасыл костюмі бар екен» (Ғабитова Ф. Өртеңде өнген гүл. – Ал­ма­ты: «Атамұра», 2023. – 296 бет. 173 бет). Бұл әкесін соңғы сапарға аттандырғаннан кейінгі Мәскеуде оқитын Мұраттың өз үйі­не алғаш оралған сәті еді. Әуезов, Сүлеев, Жан­сүгіров сынды әулеттердің ортақ пер­зен­тіне, барлығының да бауырына айна­л­ған Мұрат Мұхтарұлының да тағдыр-та­лайын бірер сөзбен сипаттау мүмкін бол­мас еді. Ол дүниеге келмес бұрын-ақ Мұх­тар Әуезов өмірге ұл баланың келетінін және оның тағдыры да сан қатпарлы бо­ла­ты­нын алдын-ала сезген бе деген ойға қа­ла­сың... Мұрат туардан жиырма күн бұрын, 1942 жылдың 4-желтоқсанында Фатимаға М.Әуезов былай деп хат жазады:
«Балаң есен сау болса екен деп үлкен үміт-тілек етем. Ертең бала болса атын қа­ра­пайым, қазақша қоймай, өз атымдай кітап­ша қой. Менше: Хайдар қой деп ем. Ке­шікпеген болсам, ертең бала болса, осы ат­ты қой. Жақсылап өсір. Біз жас қыз бен жі­гіт емеспіз, қалған ұят адрә қалсын. Аяу­лы, қайратты, мейірбан ана бол» (Ғабитова Ф. Өртеңде өнген гүл. – Алматы: «Атамұра», 2023. – 296 бет. 211 бет).  
Онан кейінгі жылдары да баласын са­ғынудан, қылығына сүйсінуден жа­лықпаған Мұхаң оның өмірдегі әрбір қа­дамын қызықтап, сырттай бақылап оты­рып­ты. «Мұратай туралы жазғандарыңа қат­ты разымын. Көп қызығып, қайта-қайта оқы­дым. Менің Мұратым, жақсы балам бо­ла­ды деген зор сенімдемін. Мен туралы ой­­­лайтыны, сөйлеп жүретіні қандай жақ­сы», – деп толғанады 1947 жылдың 24-ма­мы­рында Фатимаға жазған хатында. 
Ширек ғасырдан аса «Әуезов үйі» ғы­лыми-мәдени орталығында еңбек ете жү­ріп, Мұрат ағамызбен жиі араласудың сәті түс­ті. Әрбір әрекетін, әрбір сөзін ойлап сөй­­­­лейтін Мұрат ағамыз 2001 жылы әкесі М.Әуезовтің қайтыс болғанына қырық жыл толуына орай берілген ас үстінде: «Жақсы әке – балаға қырық жыл азық» деуші еді, сол қырық жылым өтті... ендігі жерде маған өз арбамды өзім сүйреуге тура келеді», – де­ген сыңайда екіұшты сөз айтқан болатын. Соның алдында ғана Мұхаңның рухына ар­нап өзіне ғана тән қайталанбас баяу үні­мен «Аятул-Күрсүні» оқыған Талғат аға са­бырлы қалпын бұзбастан: «Мұхаң бәрі­міз­дің де әкеміз ғой... ондай данышпан жан­ның дұға-тілегі бір халыққа мәң­­гі­лікке жа­раса керек-ті», – де­генді нық сеніммен ай­тып, үнсіз қалды.
Ақтық дем алып жатқан соңғы күнде­рін­де хал-жайын білуге барған М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер инс­ти­ту­ты­ның директоры Кен­же­хан Матыжановқа Мұрат ағамыздың айтқан ең соңғы әрі сауа­лы,  әрі жауабы: «Қазақ­шам қалай!?» де­ген сөз болыпты. Иә, әулеттің көне Құран кі­табын құшақ­тап, фәниден бақиға бет бұр­ған жанның бұл тосын сөздері «Менің әкем­нің рухына деген адалдығым қандай? Қа­зақ халқының алдындағы борышымды өтей алдым ба!?» дегенімен бірдей естілген еді. 
Бірнеше жыл бойы қатерлі дертпен алыс­қан Мұрат Мұхтарұлының жағ­дайы соңғы бірнеше айда күрт нашарлай бас­тады. Бірер апта қалғанда жиені Диар Қо­наев бізге нендей жағдайға болса да дайын болу керегін ескерткен-ді. Сол күн маусымның 14-іне сәйкес келді. 
Осылайша, Мұхтар Әуезовтің дүниеден оз­ғанына 63 жыл толу қарсаңында ұлы Мұрат та қайтыс болып, Райымбек даңғылы бойындағы әкесінің жанына қойылды.

Мамай АХЕТОВ, 
филология ғылымдарының кандидаты