Алшынның ағакесі

Елең-алаңда шығып, кеденнен кедергісіз өтіп алып, сәскеде Өзбекстан жеріне тұяқ ілін­дір­ген соң Сырдария, Жизақ, Самарқанд уәлаят­тарын көктей өтіп, Күміскент пен Кәттақорғанды өр­леп, түн қара мақпал көрпесін жамылған бейуақ­та Науайыға маңдай тіредік. Біздерді «Сейіт­құл әулие – Әйтеке би» қоғамдық қорының басшысы Ербол Еркебаев күтіп алды. Ертеңіне ой мен қырдан жиналған қалың нөпір Нұрата шаһа­рын бетке алды. Әншейінде ми қайнатып, төбе құйқаңды шыжғырып жіберетін аптап жоқ, көк жүзінде шарбы бұлт. Жұрт табиғаттың тап сол сәт­тегі мінсіз мінезін жақсы ырымға балаумен бол­ды. Кім білсін, әз баба жұрағаттарына Жарату­шы­ның өзі арқылы қалқан болайын деген шығар? Менің ойыма, осыдан он бес жыл бұрын кешеннің ашылу жапсарынан Зауытбек ағамыз жазған «Кенет, қайдан шыққаны белгісіз, қою бұлт күннің көзін бүр­кеп, қоңыр салқын бола қалды...» деген сөз орала кетті. Кім білсін, бәлкім, мың сан сәйкестіктің бірі болар?! Жә, бұл тылсымның жайын әркімнің өз жоруына қалдыра тұрайық.

Сонымен, сиыр сәскеде «Алшынның аға­кесі» атанған Әйтеке бидің жам­ба­сы тиген күрең белге жетіп, ғазиз бабаның асыл сүйегі жатқан жерді тәу етіп, зиярат жа­сап, Қазақстан мен Өзбекстаннан жи­нал­ған ағайын аруақтарға Құран бағыштады. Шаң­қай түс әлетінде Науайы уәлаятының әкі­мі Нормат Турсунов қабылдап, екі мем­ле­кеттің арасындағы тарихи-мәдени қарым-қа­тынас, саяси-экономикалық байланыс, қа­зіргі рухани-әлеуметтік сабақтастық жайын сөз етіп, өзбектің «Жолдасың қазақ бол­са, жолыңнан адаспайсың!» деген тәм­сі­лін айтып, Әйтеке секілді ірі мемлекет қай­раткерінің осы топырақта өмір сүргенін мақ­тан тұтатынын жеткізді. Қазақстан Рес­­­­­публикасының Өзбекстан Республика­сын­дағы Төтенше және Өкілетті Елшісі Бей­біт Атамқұлов Әйтеке бидің мемлекетшіл тұл­ғасына тоқталып, қазекең де «Өзбек – өз ағам!» дейтінін айтқанда, екі жақ мәре-сәре бол­ды. Кешқұрым басталған мәдени шаралар – Қызылорда облыстық филармониясы ұжы­мының жыр шашуы, осы топырақтың ту­масы, талантты әнші Ернар Айдардың кон­­­церті ертеңіне қарақалпақ, қырғыз, қа­зақтың сөз сүлейлері қатысқан халықаралық ақындар айтысына ұласып, сахна пердесі қашқадариялық бақшылардың қошығымен түрілді.
Айнадай бұлағының аңызы тым әрідегі, қы­рық мың жыл бұрын көктен түскен ме­теоритпен, берідегі қос мүйізді Ескендір мен Әзі­реті Әлидің тарихымен, киелі «қара ба­лық» уақиғасымен орайластырылатын Нұ­рата топырағындағы орта ғасырлық архи­тек­туралық үлгіде салынған қос камералы кешен бүгінде алыс-жақыннан сапарлатып жететін жұрт зиярат жасайтын қасиетті ме­кенге, өзбек пен қазақтың достық бекетіне ай­­­­­налған. Небір аймаңдай ерлер мәңгілік жай тапқан топырақ болғандықтан, өзағаң­мен тағдырлас, тамырлас ел емеспіз дей ал­майсың. Еңбек еткен ерді көтермеден кен­де қылмайтын ала тақиялы ағайын да мұ­ның жайын, тарих қатпарларына тым те­реңдеп кеткен шытырман оқиғалар өрне­гінің ізін жақсы біледі.
Несін айтасыз, жауһардай шашыраған өмірхаят деректерінен кейін, жүріп өт­кен жолы мен туған, өлген жылдарына дейін екіұшты деректеліп, әлі ғылыми жүйе мен жосынға түспей келе жатқан Әйтеке Бәй­бекұлына қатысты ең «елеусіз» деп та­ны­лып жүрген мәліметтерден бастап, саяси сах­нада өткен ғұмырнамасы, отанға еткен өл­шеусіз қызметі әр қырынан қайта зер­де­леніп, үңги зерттелуі керек екеніне көз жет­кіздік. Оған қоса, «Елдестірмек – Елшіден!» қағи­дасына сүйеніп, мұндағылар кешеннің мемлекеттік тізімде барлығын білдіретін «қорғау тақтайшасы», кімнің кесенесі еке­нін айғақтайтын «ақпараттық тақ­тайша», жер бесіктің басына жа­зылуы тиіс құжаттық мәлімет­терді қалпына келтіріп, келу­ші­лердің танымын ұлғайтуға, та­ғы­лымын молайтуға, кеңіс­тігін кеңейтуге септесетін қа­зақ, өзбек, орыс, ағылшын тіл­де­ріндегі ақпараттарды жа­сатуға күш салса екен деген ара ағайын тілегімізді ала қайт­тық.

Деректер дедек қақса... 

Жалпы, аламан жиып ас бе­ріп, жиын өткізу секілді ескі жол­дың жөні бөлек. Десек те, ендігі жерде жұрт назарын ғылымға бұрып, мәлімет атау­лы­ны сын елегінен өткізіп, ықыласты ағар­ту­шылық бағытқа аударып, әйтекетану мә­селесінде келешек ұрпақтың қамын күйттей түс­кеніміз абзалырақ. Ол жайындағы қай кітап, қандай басылымның мәліметін екшеп көр­сеңіз де қайталаудан көз сүрінеді. Өкі­ніш­ке қарай, бізде біреуге сілтеме жасау мә­дениеті кемшін. Сондықтан да, мұның іза­шар ілгергісі мен кейінгісі қайсы, түсінік­сіз. Айналып келгенде, бәрі де орыс ғалым­да­рының айтқандарын қоспағанда, Ш. Уәли­ханов, Ә. Кекілбаев, М. Есламғалиұлы, С.Зимановтардың келелі ойларын төңірек­тейді. Оған кейінгі жылдары жарық көрген сансыз басылымдар легін қосыңыз. Көрерге көз сүрінеді, түгел оқып шығуға шыдамың жет­пейді. Дені мерейтойлық лебіз. Олай болса, алдымен осы уақытқа дейін жарық көр­ген материалдарды іріктеп, бір ізге түсі­ріп, бастан жақ айырғандай етіп, сауатты сараптамадан өткізіп, содан соң әйтеке­та­нудың жаңа жүйесін жасау үшін ғылымның түрлі саласы бойынша пайым пардасын іске қосқан жөн.
Әрине, тақырып аясын сан қырынан үң­гіген А. Янучкевич, Б. Адамбаев, Н. Төреқұл, Ж.Артықбаев А. Сейдімбек, Ж. Мұқановтың ең­бектері мен түрлі жинақтар қатары тұр­ған­да ауызды құр шөппен сүрту, сол ыңғайға жығылып бірдеңе деу әбестік. Бұл тарапта, қазақтың би-шешендері дүниетаным таби­ғатын осы тектес әлемдік құбылыстармен бет­тестіріп, жаңаша пайымдау әрекеті ба­ры­сында М. Ахетовтың ғылыми көзқарастарын басшылыққа алу керек (Ахетов М. Қазақтың шешендік өнері. Генезис. Типология. Поэти­ка. Үш томдық. Алматы: «Қазына», 2024). Біз білетін ғылыми-танымдық еңбектердің қай-қайсысы да оның Әмір Темірдің бас кеңес­шісі болған, Меккеге екі рет барған Ораз қажының Тоқпан деген батыр ұлынан туған, «Синесоф буа»  атанған сегіз арыс Сейіт­құл әулиенің парсы, араб, түрік тіліне жетік «он өрім Ақша» атанған ұлы – Бәйбек бай­дың баласы; бес жасында ауыл молд­а­сы­нан оқып сауат ашқаны, жеті жасынан қы­рық жеті жыл Самарқанның әмірі болған, Бұ­хара әскеріне қолбасшылық жасаған Жа­лаңтөс баһадүрден әскери өнер дағды­ла­рын меңгеріп, Қоқанға билік жүргізген ба­басы Ақша ханнан (кей деректерде Ақша би. – авт.) ел басқару үрдісін үйреніп, әуелі «Ұлық­бек», кейін «Тіллә-қари», «Шердор» мед­реселерінде дін, әлемтану, математика, құқық жайынан білім түгескені; жиырма бір жасында қазақ, өзбек, қарақалпақтың биі, Тәукені хан сайлауға атсалысып, ол негізін қа­ла­ған «Хан кеңесіне» мүше болып, «Жеті жар­ғы» заң жинағын құрастыруға қатысқаны; қол бастаған батыр, аузы дуалы шешен, әділ би, ойлы қайраткер, «ақиқаттың ақ жолынан тай­маған қазақтың таралғысы алты қабат азаматының» белінен тараған ұрпақтары Өз­бекстан мен Қазақстанда, әсіресе,  Қызыл­ор­да, Ақтөбе облыстарында тұратыны тайға таң­ба басқандай айтылады. Иә, бәрі де осы­лай деп жазады, бірақ ізашар дерегін кө­р­сету­ге тым сараң.
Қызығы сол, «Үш арыстың тірегі, үш асыл­дың бірі еді» дейтін әйтекетанушы Ә. Ке­кілбайұлы өз кезеңіне сай айтқан, «...туған жы­лы белгісіз, өлген жылы белгісіз, жатқан же­рі белгісіз» (Кекілбайұлы Ә. Шығарма­лары­ның жиырма томдық толық жинағы. Т. 15. Алматы: «Жазушы», 2011. 58-б.) деген пі­кір­ді жарыса жариялаудан шаршамайды. Шү­кір, бұрын белгісіз болса да, қазір көп нәр­се белгілі ғой. Керісінше, М. Есламғали­ұлы­­ның нұраталық қариялардың шежіре-дере­гіне сүйеніп айтқан «Қыз Бибі тауының етегінде 1644 жылы 23 наурызда дүниеге кел­ген» (Есләмғалиұлы М. Алшын Әйтеке би ғұ­мырнамасы // Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 5-б.) деген сөзіне секеммен қарайды. Рас, кейде мұндай, асқан дәлдіктің өзі күмән ту­дыра­ды. Сол үшін ендігі жерде суық ақыл, жа­сын логикаға суарылған дәлел мен дәйек ке­рек. Бір дәуірдің зерделілері десек те, көз­қарастар түйіспейді, пікірлер қиыспайды. Шұбырған көштің ізіндей болған осыншама мол деректен іріктеліп, бидің ғұмырбаянына қатысты ең қарапайым нәрселердің бір ізге түсіп, ортақ байлам жасалмауына таңғалудан басқа әддің жоқ. Ал Нұратадағы кешеннің жайы, тарихы, желбуаз әңгімелер, жүргізілген құрылыстың барысы, ортақ игілік жолында атсалысқан И. Тасмағамбетов, З. Тұрысбеков, Ш. Усманов (Оспанұлы. – авт.) сияқты аза­мат­тардың ересен істері өз алдына бөлек әң­гіме. Кезінде Д. Тұрлыбек осы қорымның үс­тінен жол салынатын болып, бұзуға кіріс­кен­де ауыл молдасы Саийд Мубинжон бала-шағасымен бірге трактордың алдына жатып алып, «Бұл жерде қазақтардың әулие баба­ла­ры жатыр, соңынан сұрауы болады...» деген­нен кейін ғана үкімет орындары райынан қай­тып, қорымды айналып өткенін жазған бо­латын (Әйтеке бидің кесенесі қалай са­лын­ды? // Ақиқат. – 2015. – № 12). Е, бұл не көр­меген Әйтеке дейсің?
Жалпы, бүгінде көп адам ұмыта бастаған, кесене тарихынан егжей-тегжейлі хабар бере­тін мәліметтерді зерделеу үшін сол кезде Қазақстан Республикасының Өзбекстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі болған дипломат З. Тұрысбековтың «Ұлы істер үндемей тындырылады немесе «Сейітқұл әулие – Әйтеке би» кешені қалай салынды?» деген мақаласын тағы бір оқып, то­тыға бастаған жадымызды жаңғыртып қой­ғанның сөкеттігі жоқ (Әділ сөздің алдас­паны – Әйтеке би: мерейтойлық жинақ. Алматы: «Сеп», 2024. 63–97-бб.). Әсіресе, «Әйтеке би кешенін ашуға арнайы барған зиялыларды жарты жолдан қайтарған дәу кім?» деген бөлімді оқығанда, алды-артына қарамай зытқан төбедей төртеудің әрекетіне жаның ашиды. Жолынан таймағаны – әулие Әбіш екен. Олай болса, сөз ауанын бидің өмірдеректеріне қатысты кейбір мәліметтер негізінде өрбітейік. Әйтпесе, ойды шалқытып әрі шекені шылқытып отыратын жердің кеңі бұл емес.
Жарық көрген еңбектердің қай мәлі­ме­тін алсақ та, бидің есімі «Айтық», «Айтеке», тіпті «Қаражігіт» болуы мүмкін екені ай­ты­лады. Соның ішінде «Тәуке ханмен құрдас бол­ғасын, бір жылдың төлдеріне ұйқастырып Тау­теке және Айтеке деп есім берілгені» жайын­дағы М. Есламғалиұлының пікірі ден қоярлық. Мына мәліметті қайта жаңғыртып пай­даланар болсақ, бидің жасын сәл кейіні­рек шегеріп, әз Тәуке дүниеге келген жылмен теңестіруге тура келеді. Бұл пайыммен келісу, келіспеу шартты, әрине. Десе де, ақиқат қол созым жерде тұрған сияқты. Ендеше, қисыны келіп тұрған жерді қиыстырып жібер. Ал ескі басылымнан (Төле би айтқан екен // Дала уалая­ты. – 1890. – № 9) көшіріп жариялаған (Ха­лық кеңесі. – 1991. 10 қазан) алшын Қара­жігіт би «...ержеткен жалғыз баласын үйсін Төле биге жіберіпті» деген сыңайдағы де­рек­тен дәйек тауып «...алшын Қаражігіт деп отырған адамның өзі Әйтеке» дейтін Әбіш ағаның сөз ләмін түсіну қиын. Аңыз бойынша, «Қаражігіттің баласы жалғыз». Ал М. Есламғалиұлы «Әйтекенің төрт ұлы бол­ға­ны анық» демейтін бе еді, «...қызының қан­ша болғаны жөнінде нақты дерек жоғын» (Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 7-б.) айт­қанымен.
Иә, Әйтекенің мемлекет ісіне араласқан ұл­дары Қонысбай (Қосай), Жалтыр, Өтебас, То­ғанның (Құрыс) есімдері тарихи құжат­тарда жиі ұшырасады. Жеті атаға жетіп жығылып, қолдан үзгенше жалғасқан бұл не деген асыл бұйда? Жалпы, Ресей мұрағаттары бидің ұрпақтары жайындағы дерекке тұнып тұр. Мұны арнайы сөз еткен тарихшы Ә. Мұхтар «...кенже қызы Шақшақ Жәнібекке тұрмысқа шыққан екен» (Мұхтар Ә. Әйтеке би ұрпақтары: мұрағат ізімен // Ақтөбе. – 2021. – 2 тамыз) дейді. Шежіре дерегіне сүйеніп, «...шешесінің есімі Қыргүлсұлу болған» деген (Қуандықов Б. Әйтеке би әз Тәукенің жиені болған // Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 11-б.) мәліметтер де ғылыми айналымға еніп жүр. «Сартай» жырында «Әйтеке бидің үш қызы бар еді. Ортаншы қызы Қанымша он екі-он үш жастар шамасында болатын. Сонда Қанымша есіктің алдына шығып, қолындағы қызыл орамалмен бетін желпіп тұрып, елшілерге қаратып өлеңді қоя берді» деген мәлімет бар. Қарасүйірде өткен қазақ-қалмақ қақтығысы алдындағы ойластықты баяндайтындықтан, жыр желісінен ортаншының туған жылын оңай шығарып алуға болады. Міне, ауызша деректер мен мұрағат мүлкін беттестіру ке­рек екені осындай келелі жайттардан туын­дайды.
Тарихшы Б. Кәрібаев бидің туған жылына қатысты «1644, 1666, 1682, 1683 жылы дү­ние­ге келген деген төрт, ал өлген жылы ту­ра­лы 1700–1766 жылдар аралығын қамти­тын алты түрлі пікір бар» (Кәрібаев Б. Кіші жүздің саяси тарихы 113 жылға созылды // Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 23-б.) дейді. Рас, со­ның айналымға енгені «1644 жылы туып, 1700 жылы елу алты жасында бақилық бол­ға­ны» жайындағы өзегі солғын мәлімет. Бі­рін­шіден, Ә. Кекілбайұлы мен М. Еслам­ға­лиұлы бұл деректерді «Елім-ай» дастанын­дағы «Өткен жыл Әйтеке би дүниеден өтті, / Келгенде елу алты жасқа ажал жетті» деген жыр жолдарынан алды. Екіншіден, М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­ти­туты ұжымы «Елім-ай» дастанының қолжаз­ба­сын зерделеу мақсатында 2023 жылы бел­гілі ғалымдардан комиссия құрып, «Ав­тор­лық ауыз әдебиеті мұраларының мәтін­дік-нұсқалық ерекшеліктерін ескере оты­рып, текстологиялық сараптама жасау ба­ры­сында бұл мәтіндердің ақиқаттығы дәлел­ден­беді. Авторына қатысты деректер де кү­мәнді ...мәтіндерді «Елім-ай» атты дастан деп та­нуға, Қожаберген жыраудың төл шы­ғар­масы ретінде айқындауға ғылыми негіз жоқ деп қорытынды жасады» (Тағы да Қо­жа­берген жырау туралы // TÚRKISTAN. – 2024. – № 2. – 7-б.). Олай болса, Әйтеке бидің жа­сын анықтаушы барометр – өлшем құ­ра­лы есебінде малданылып келген аталмыш жыр-мәліметті ғылыми дәлел-дәйек ретінде қарастыруды тоқтататын уақыт жетті! 
Біреулер биді «1723 жылы ентікпеден өл­діге» есептеп, ол ойын тағы бір кү­мәнді автор – Қазыбек бек Тауасарұлының сө­зімен куәландыруға бейілді екен (Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 11-б.). Қайталап ай­тайық, өтіріктің құйрығы – бір тұтам! Ойы­мыз­ша, Әйтеке би Кіші жүздің өзіндік саяси та­рихының басталуына куә болған. Мәлі­ме­тін классикалық тарихпен қатар қолдануды қа­жетсінетін «Сартай» жырында, Ресей де­рек­көздерінде «князь Байжан» есімімен бел­гілі Сартай батырдың әкесімен қатар, ел қор­ғау жолында жүргені аңғарылады. Олай болса, болашақта әйтекетануға байланысты мүл­дем соны бағыт ұстану керек. Өзбек­стан­ның археологиялық институтынан кейін, би­дің сүйегіне остеологиялық зерттеу жүр­гі­зіп, Әйтекенің антропологиялық кескінін жасап шыққан (жалпы, келешекте, жұрттың көзі қарығып кеткен бидің портретіне де өз­геріс жасалуы тиіс. – авт.), бидің жеке басы, бол­мысы, мінезі, сырқат себебінен болған өз­ге­рістерді анықтауға мүмкіндік ала оты­рып, жантәсілім еткен кездегі кескін-кел­бетін қалпына келтіруге жол ашқан ант­ро­по­лог О. Смағұлов реконструкциядан кейін, би­дің жасы «Жетпіске келген немесе одан асқан адам болуы керек» деген қорытынды жа­сады (Смағұлов О. Әйтекенің сүйегі бидің ұзақ жасағанын көрсетеді // Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 19-б.). Бәрекелді, бізге ғылы­ми бағыт пен ғалымдардың нақты дәлелінің ке­рек жері – осы! Ендеше, Әйтеке бидің екі жас­тың біріне келмей, елу алтысында қыр­шын кеткені бекер болғаны ғой.      

Тарихқа тереңдей түсейік 

Жоңғар шапқыншылығы қаулап тұрған қауіпті кезеңде алпауыт­тар­дың жұтқыншағына түсіп кетпей, ат тө­бе­ліндей қазақтың жер бетінде сақталып қалуы мен ұлт болып ұйысуы, тағдыр-та­лайын таңдау жолында тер төккен, мем­ле­кеттік жүйенің негізін қалаушы далалық би­лер институтының көрнекті өкілі, «ерлік дәуір» кезеңіндегі Алшынның ағакесі Әйтеке бидің ғұмыры, дәуірі, қызметі, көзқарасы, ұстанымы, тізгіндестері, тарихи аядағы саяси ахуалдың жайы, бауырынан өр­ген, ата жолын тұтынып мемлекет істеріне ара­ласқан ұрпақтары, олардың ұста­ным­дары, тұтас төртқара әулетінің тарихы то­лайым түпнегізден тартып, салыстыра-сал­ғастыра зерттеуге зәру. Бұл – басы ашық әң­гіме. Аталмыш қадам жасалмайынша, әй­те­кетану мәселесі ілгерілемейді.
Олай дейтінім, қазақ этносын қынадай қы­рып, жер бетінен біржола жойып жіберуді ст­ратегиялық мақсатқа айналдырған ХVIII ға­сырдағы жоңғар басқыншылығына қарсы ба­ғытталған азаттық майданы, көп жылдар бойы даланың төсін қанға бөктірген қазақ-қал­мақ арасындағы шайқастар, кейбірінің өз еркімен, амал-айла арқылы ырықты түр­де, саяси жағдайларға байланысты ырықсыз түр­де ұлттың мойнына «бодандық» қамытын ілген Ресей мемлекетінің империялық пиғылдағы өктем билігі, оның бұратана ха­лықтарға қарсы жүргізген өрмекшінің то­рын­дай құйтырқы, «көшпендіні көшпендінің қолымен жою» саясаты, еркіндікті ту еткен да­ла төсінен түлеген би-батырлар тарапынан ка­зак-орыстарға бағытталған қарсылық әре­кет, көрші елдермен арадағы дипло­ма­тия­лық қарым-қатынастар заманауи тарих­шы мамандар мен халық ауыз әдебиетінің негізіне жетік фольклортанушылар тара­пы­нан, ұлттық мүдде тұрғысында қайта қарас­тыруды талап етеді.
Әйтеке би  жайында, біз айтып отырған дәуірді тұтас қамтыған тұшымды ғылыми-танымдық монографияның болмауы, әлі күнге дейін халықтың көкейіндегі мың сан сауалдың жауабын тауып бере алмай келе жатыр. Ал осы кезге дейін жазылып, жарық көрген еңбектер бірінің дерегін екіншісі кө­шіре қайталап, кейде бір-бірін түбегейлі те­ріске шығаруының өзі зерттеудің жүгін ауыр­лата түспесе, бір мысқал да жеңілдетпесі анық. Содан соң, кейде би жайындағы көр­кем шығарма, тақырыптық зерттеу, мерей­той­лық мақала, ғылыми-танымдық мате­риал­дар арасында «дерекке кеңірдектеген­дей» болып отырып, ешнәрсе жасалмаған се­кілді әсер аласың. Егер Алматы, Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Ташкент қала­ларындағы орталық, мемлекеттік, сыртқы саясат, көне актілер, әскери, ғылыми, тарихи мұрағаттар бүккен деректер кілтін ашпай, сы­рын шашпай келе жатқан шаң басқан бу­ма­лардың теңі түгел шешілген болса, «түйін­дер» арасындағы алағаттың бір айла-ама­лы табылған болар еді. Жоқ, өкінішке қа­рай, әзірге олай болмай тұр. Бұл жайында әрі­ге барып, тереңдемей-ақ, Әйтеке бидің өмі­ріндегі бір ғана түйткіл – дүние дида­ры­нан озған жылдың мәліметіне қатысты түрлі дол­барлардың бір ізге түсіп, жүйеленіп, нақ­ты ғылыми көзқарас пен байламдар орнын таппай, үш ғасыр бойы сенделіп, деректер дедек қағып жүргенін айтсақ та жеткілікті.
Кезінде мәтінгер мамандар күмәнді деп тап­қан шығармалар дерегін негізге ала оты­рып, әйтекетанушылар оның фәнидің жү­зі­нен нағыз зар күйінде тұрған шағында – «1700 жылы, елу алты жасында» аунағанын дә­лелдеуден, кейінгілер соны қайталаудан тан­бағанын айттық. Мысалы, ғалым С. Қо­санов аталмыш мәліметті мүлдем терістей ке­ле, 1748 жылы Кіші жүздің ханы Әбіл­қайыр­дың беті жабылғанда Әйтеке тірі, жал­ғанның жүзінде бар деп есептейді (Қо­санов С. Әйтеке би ХVIII 40–50 жылдарына дейін өмір сүрген // Аңыз адам. – 2011. – № 24. – 37-б.). Кім білсін, егер, туған жыл дерегін нақтылар болса, онда Әйтеке би бұл кезде жүзді бүктеген қария. Ден қоярлығы, бұлардың қай-қайсысының да өзіндік «уәжі» бар. Көріп отырғанымыздай, Әйтеке бидің саяси қызметі, сол арқылы ұлтына түсірген сая­сы қандай ауқымды болса, өміріндегі әр­бір «елеусіз» бөлшектің өзі жалданып, жа­пы­рақ жайып кеткен. Қап-ай дегізетіні, аяқ-қол­дары жетпегендіктен бе екен, әйтекета­ну­шылардың дені ол жайында «мұрағат дерек­тері тапшы, тіпті жоққа тән» деуден бір тан­байды. Мен бұл тарапта ілгергі ілім иеле­рі­не емес, мұрағат құжаттарын парақтауға көз майын сарыққан кейінгі буын кәсіби тарих­шылардың еңбектеріне жүгінгенді жөн көремін.
Мысалы, шытырман уақиғаларға то­лы ХVIII ғасырдағы жаңа заман тари­хының тұнығына, тап Әйтеке би өмір сүр­ген кезеңдегі әулеттік тарихқа маман­дан­ған, осы саладан алғаш рет диссертация қор­ғаған Ж.Исмурзин «Алтай батыр және оның заманы» жайындағы зерттеу еңбегінде 1730 жылы 28 маусымда Әбілхайыр мен Сә­меке хандар патшаға елші жібергісі келіп, көп ұзамай Алдарбай, Сейітқұл, Құт­тым­бет­тер бастаған топ арқылы дала билеушілерінің орыс патшасына жолданған Кіші жүз руба­сы­ларының хатын түпнұсқа мәтіннен түр­кітанушы С.Моллақанағатұлы мен Н. Ты­ныш­пайға қайтадан аудартып, 1731 жылы 19 ақпандағы Анна Ионновна патшайымның Әбілқайырға «бодандыққа қабылдау үшін» берген келісім грамотасының, Ресейдің ал­дында ант қабылдаған қазақ билеушілері хат­тарының түркі шағатай (ескі қазақ. – авт.) тіліндегі мәтін мен қазақ-орыс қарым-қа­тынасы талқыға түскен әйгілі кеңестің құжаттарын қайта зерделеп, табын Бөкенбай бастаған Кіші жүз рубасыларының түпнұсқа хатта жиырма сегіз ағаке-старшындардың (осыған дейін айтылып, жаңсақ жазылып келгендей 27 немесе 29 емес. – авт.) арасында онын­шы болып, «Алшын Төртқара руының ағакесі, Құран сүйдім, ант еттім, мен – Әй­те­ке би таңбамды салдым» деп қолын ру таң­басымен куәландырғанын анықтады. Міне, көп тарихшының ойы жетсе де жолы түс­пеген, санаулы мамандар ғана қол жет­кіз­ген мұрағат мәліметі осылай деп куәлік береді. Ал ғылыми айналымда бар азын-аулақ құжаттарды өңін өзгертіп, құбылтып пайдалана беретін әуесқойлардың жайын бұл жерде сөз етудің қажеті шамалы.
Өкінішке қарай, кейінгі кезде «ру таң­басын Әйтекенің атынан ұрпақтары басуы мүмкін ғой» деген де алыпқашпа әңгімелер қатары орын ала бастапты. Пендешіліктен арылтып, ақиқатын айтып, ғылыми парасат биігінен қарап, байыбына бара білсек, сол тұста Әбілқайырдың саясатын қолдаған, қалған ағаке-старшындар өздерінің ру таң­баларын басып, Ресей империясының Сыртқы саясат мұрағатындағы Әйтеке бидің ру таңбасын ғана «ұрпағы басқан» деген кәпір ойды ұштандырудың өзі ғылыми жүйені былай қойғанда, кісілікке де томпақ. Қалай болғанда да, Әйтеке бидің нақты өмірден озған жылына қатысты ақиқат басқа емес, тап осы тұста, 1731–1748-дің ара­лығында екені анық. Бұл кезде, яғни 1731 жылы, ақпанда Әйтекенің көзі тірі екенін, үш жүзге даңқы кеткен үйсін Төле, арғын Қазыбек билермен қостақым жүргенін мұрағатқа қоса, халық ауыз әдебиетінің көр­кем үлгісі қатарындағы бәйімбет Нұрмағам­бет шайырдың «Сартай» тарихи дастаны деректерінен де көруге болады. Олай болса, Әйтеке бидің әулетіне – тұтас Төртқараға қа­тысты жедел түрде кешенді зерттеу жа­салуы тиіс.
Ұлттың жадындағы фольклорлық мұра­ның мәліметі мен мұрағат дерегі бір кеңіс­тікте беттесіп, ортақ ізді басқан шақта та­рих­­тың шырқыраған шындығы өзінен-өзі лық­сып, тереңдегі нәһан секілді теңкиіп, жағаға шығып қалған кезде оны бүркемелеу мүмкін емес. Олай болса, «Әйтеке би  жайын­дағы мұрағат мәліметтері неге тапшы?» деген өзекті сауалды індете отырып, барлық ақиқатты тарихтың қатпарлы қалтарысында қалған құрсаулардан алып шығып, тұлғатану тарихын тереңдетіп, мәліметтерді елеп, екшеп, тұжырып, өскелең ұрпақпен қайта қауыштырып, кәдеге жарату үшін көп ке­шеуілдетпей, жаңа тұжырымдамаға иек арт­қан, сол кезеңдердің тарихына қатысты нақты табан тірейтін мұрағат құжаттарына, фольклорлық материалдардың жауһар үлгілеріне негізделген тарихи, ғылыми, танымдық зерттеу жүргізуге міндеттіміз.

 Берік ЖҮСІПОВ,
фольклортанушы