Тарих ғылымының этнология, этнография салаларының өзіндік зерттеу тәсілі, объектісі бар. Мұның алдыңғысы өткен дәуірлердегі мағлұматтарды соңғы деректермен салыстыра зерттеп, халық тұрмысы мен мәдениетінің тарихи даму үрдісін анықтаса, кейінгісі қазіргі халықтарды және ертеде өмір сүрген көне этностық топтардың шығу тегін, ру-тайпалық құрамын, қонысын, олардың өзіндік ерекшеліктерін зерттейді. Міне, осы екі салада да тер төгіп жүрген белгілі ғалым Аманжол Қалыш этнография мен этнология бойынша көптеген ғылыми кітап жазған.
Ғалыммен сұхбатымыз қазақ халқының тұрмыс-салты, рухани әлемі, отбасы құндылықтары жайында, қандастар туралы және елімізде қоныстанған өзге ұлттар диаспоралары жайлы өрбіді.
– Аманжол Боранбайұлы, ғылыми бағытыңыз – этнология, этнография. Бұл сала бойынша көптеген еңбек жаздыңыз. Алғашқы сұрағым: еліміздің аумағы кең болғандықтан, онда халқымыздың шашырай қоныстанғаны белгілі, сондықтан олардың тұрмыс-салтында, дәстүрлерінде көзге көрінетіндей қандай да бір айырмашылықтар бар ма немесе бұл тарапта біртұтастық басым ба?
– Этникалық тек пен тілдің тұтастығы біріктірген қазақ – әу бастан рухани жағынан тұтас ел. Сондықтан олар өсіп-өнген ел аумағы қаншалықты кең болса да, соның себебінен шашырай қоныстанып, көп рулы халық өзара бір-бірінен жырақтау ғұмыр кешсе де рухани жағынан біртекті, бүтін болмысынан ажырамай, дәстүр-салты, әдет-ғұрпы жағынан оншалық ерекшеленген жоқ.
Тарихи қиын кезеңдерде, оның ішінде Кеңес өкіметі кезіндегі теріс саясаттың кесірінен біздің отандастарымыздың біразы атажұртынан кетуге мәжбүр болып, жан-жағындағы елдерге (Қытай, Ресей, Өзбекстан, Түрікменстан, т.б.) ауды. Сондықтан бұл үдерістің объективті мәні бар, яғни, олар жерінен тыс жерге өз еркімен кетпегені анық.
Біріншіден, олардың бір бөлігі өздерінің ата-бабасының жерінде өмір сүрді, мұны нақты дереккөздер бойынша дәлелдеуге болады. Себебі Ресей патшасының отарлау саясаты кезеңінде Қазақстанның кейбір аймақтарының жерлері біздің екі ірі көршіміздің құрамына еріксіз қосылды. Екіншіден, XVII-ХХ ғасырдың басында шетелдік басқыншыларға (жоңғарлар, қалмақтар, ортаазиялық хандықтар мен әмірліктер, ресейлік іс-әрекет) қарсы ұлт-азаттық көтерілістердің сәтсіз аяқталуына байланысты өз Отанынан басқа елдерде пана іздеуге мәжбүр болды. Үшіншіден, 1920-1930 жылдардағы кеңестік тоталитарлық мемлекеттің күшпен енгізілген әкімшілік және өзге де реформалары қазаққа ауыр тиді. Соның ішінде 1920-1922 жылдардағы қуғындау 1,5 миллионнан аса қазақтың өліміне алып келсе, 1930-1932 жылдардағы жаппай ашаршылық – 1 миллионнан астам қазақтың көршілес елдерге көшуіне әкеп соқтырды.
Дегенмен біздің отандастарымыз қай жерде болса да, өздерінің этникалық сәйкестігін, этникалық менталитетін, этномәдени ерекшеліктерін, ислам дініндегі ханафи мазхабының, жеті атаға дейінгі экзогамдық тыйымды және рулық дәстүрлерді білуге, сақтауға тырысты. Олар шетелдерде мекендесе де, аға буынның өсиетін есінде сақтап, тарихи Отаны –Қазақстанға оралуды армандады.
Олардың этномәдени дамуындағы айтарлықтай айырмашылықтардың байқалмайтындығы – еліміздің белгілі бір аймақтарынан шығуымен түсіндіріледі. Мысалы, Моңғолияның Баян-Өлгей, Қобда аймақтары, Қытайдың Алтай немесе Құлжа аудандарынан оралған қандастарымыз үшін біз жоғарыда көрсеткен этникалық ерекшеліктердің ортақтығы Шығыс немесе Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы (Жетісу) жерлестеріне тән.
Ал Орталық Азия республикаларынан келген қазақ үшін басқаша: мәселен, бір кездері дәл осы аумақтарды тастап кеткен Қырғыз Республикасы, Тәжікстан, Ташкент, Самарқан және Өзбекстанның басқа да бірқатар облыстарынан келген қандастарымыздың Оңтүстік Қазақстандағы жергілікті отандастарымен ортақтығы байқалады.
Сондай-ақ Түрікменстан мен Қарақалпақстаннан оралған қандастарымыздың – Батыс Қазақстанның төрт облысы және Қызылорда облысында-
ғы жерлестерімен ортақтығы айқын
көрінеді.
Орталық Азия республикаларынан, сондай-ақ Ауғанстан, Иран және Түркиядан келген қандастарымыздың айрықша ерекшелігі – ислам дініне, материалдық және рухани мәдениеттің дәстүрлі адамгершілік-моральдық қағидаларына, отбасылық-некелік қатынастарға қатысты құндылықтарды сақтауында.
Алыс шетелдерден, әсіресе Иран, Ауғанстан және Түркиядан оралған қандастарымыз үшін қазақ тілін игеріп кетуде қиындықтар туындады. Ал Моңғолия мен Қытайдан келген қазақтарға мұндай қиындық болған жоқ.
Қандастарымыздың тағы да бір ерекшелігі – олардың ұстамдылығы, өз сезімдерін көрсетуге асықпайтыны. Өйткені шет мемлекеттерде оларға деген көзқарас мүлдем басқаша, бірақ олар әрқашан өздерін шетелде қазақ ретінде сезінді.
– Этнология – халықтардың құрамындағы түрлі тайпалардың шығу тегін зерттейтін ғылым саласы, көп жағдайда ол тарихи-этнологиялық және т.б. гуманитарлық зерттеулерге сүйенеді. Ал біздің халық шежірелік деректерге мән береді. Сіз қазақ халқына кіретін тайпалардың шығу тегін зерттеп, бірнеше кітап жаздыңыз, мәселен, «Қазақ тайпаларының тарихы. Жағалбайлы. 2-кітап» (Алматы, 2006), «Қазақстанның этникалық зерттеулердегі тарихы. Тама. 3-кітап» (Алматы, 2009), «Табын. Шежіре. 3-кітап» (Алматы, 2023) сияқты еңбектеріңіз бар. Бұл еңбектеріңіз арқылы қазақ тайпаларының пайда болуына байланысты қандай ғылыми
негіздерге сүйендіңіз, әлде шежірелік деректерді басшылыққа алдыңыз ба?
– Бұл кітаптарды дайындау кезінде мен кәсіби тарихшы және этнограф ретінде тарих ғылымында дамыған әдістерге және оларды зерттеу ерекшеліктеріне сүйенуге тырыстым. Біз ежелгі және орта ғасырлардан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі үлкен хронологиялық кезеңді қамтитын жазбаша сипаттағы мынадай бастапқы дереккөздерге сүйенеміз:
Жылнамалар, ғалымдар, саяхатшылар, дипломаттар, саудагерлер, әскери тұлғалар, шенеуніктер, әскери тұтқындардың еңбектері мен естеліктері;
Қазақтардың 43 рулық-тайпалық тобының, олардың белгілі бір өкілдері мен бізді қызықтыратын өңірлер, облыстар, уездер мен болыстар, әкімшілік ауылдар бойынша деректер, сондай-ақ қазақ халқының құрамындағы осындай сүйемелдеуі бар дереккөздер, 1897, 1917, 1920 және 1926 жылдардағы халық санағының материалдары. Сонымен қатар қазақтардың құрамындағы төре, қожа, сунақ, төлеңгіт және басқа да субэтностарға байланысты мәліметтер;
Облыстар мен республикамыздың Орталық мұрағатында сақталған мұрағат материалдары;
Революцияға дейінгі Қазақстан мен Ресей империясының барлық облыстары, уездері, болыстары және әкімшілік ауылдарында қазақтардың шежіресі, шығу тегі, қоныстануы, саны, шаруашылық-мәдени типі, отбасылық жағдайы және т.б. бойынша көптеген деректі қамтыған 60 томдық «Қырғыз (қазақ) жер пайдалану жөніндегі материалдар» (1890-1914 жж.). Бұл деректер Ресей империясының көптеген губерниясы мен облысынан қоныс аударған шаруалардың пайдасына жергілікті қазақтардан «артық» деп аталатын жерлерді алып қою үшін пайдаланылған;
«Шежірені» жақсы тарқататын мамандардың арасынан біздің республикамыздың аумағында ғана емес, одан тыс жерлерде (ҚХР, Моңғолия, Орталық Азия республикалары, Ресей Федерациясы) немесе Ауғанстан, Иран және Түркиядан келген репатрианттардың арасынан жиналған далалық экспедициялық этнографиялық материалдар;
Қазақтардың тайпалық-ру құрамы бойынша кәсіби мамандар мен академиялық ғалымдардың (Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Мұхамеджан Тынышбаев, Марат Мұқанов, Халел Арғынбаев, Вениамин Востров, Жамбыл Артықбаев және т. б.) жарияланған еңбектері мен қолжазбалары;
Өз кезіндегі көрнекті отандық ғалымдар, профессорлар, академиктер Талас Омарбеков, Берекет Кәрібаев және бизнесмен Хайрулла Ғабжалилов басқарған «Алаш» тарихи-этнографиялық орталығының қазақтардың тайпалары мен руларының тарихы, шежіресі бойынша көптеген еңбегі мен зерттеуі;
Жазушылар, журналистер, өлкетанушылар және әуесқойлар шығарған белгілі бір тайпалық топтардың шежірелері, естеліктері.
Міне, осыларды сараптай, саралай келгенде, біздің халқымыздың этникалық негізі туралы шындыққа қол жеткізуге болады.
– Қазақстанда мемлекет құраушы ұлт қазақ халқы болғанымен, мұнда көптеген ұлттың диаспорасы өмір сүріп жатыр. Олардың кейбірі елімізге 1-1,5 ғасыр бұрын қоныстана бастағаны белгілі. Осы орайда, «Қазақстанның қырғыздары» (Астана, 2016), «Қазақстанның әзірбайжандары (Астана, 2016), «Қазақстанның түрікмендері» және т.б. зерттеулеріңіздің мәні туралы сұрағым келіп отыр: мұндай зерттеулер жасауыңызға не себеп болды?
– Мен үшін бұл тақырып кәсіби қызығушылық тудырады, өйткені біздің полиэтникалық мемлекетімізде қазақ пен орыс сияқты ірі этностар мен қатар саны жағынан шағын – оншақты және жүздеген ұлыстан жүз мыңға дейін жететін шағын этникалық топтар (өзбектер, украиндар, немістер, ұйғырлар, белорустар, әзірбайжандар, түріктер, корейлер, дүнгендер және т. б.) өмір сүреді.
Мен бала кезімде Ақтөбе облысындағы Қандыағаш қаласында, Никель-Тау теміржол стансасында тұрдым, онда қазақпен бірге орыс, украин, неміс, шешен, кәріс халықтарының өкілдері тату тұрды. Жас кезімнен осы халықтардың балаларымен дос болуға және оқуға, әртүрлі қоғамдық (тасаттық, Ораза және Құрбан айттар), отбасылық мерекелер мен астарға қатысуға тырыстым. Сондықтан маған кеңестік тоталитарлық мемлекет тұсында олардың этникалық ерекшеліктеріндегі құндылықтарымен бірге кемшіліктерімен де танысу оңайырақ болды.
Айта кететін бір нәрсе, мен мектепті Ресей Федерациясының Орынбор облысының Орск қаласында бітірдім, ешқашан ұлтшылық пен шовинизмнің қысымына ұшыраған емеспін. Олар маған өте жылы қарады, менің барлық қызығушылығым мен ұмтылысымды қолдады, болашақ мамандығым – тарих және тарих ғылымы үшін жақсы «трамплин» жасап берді.
Шартты түрде полиэтникалық Қазақстанда тұрып, ең беделді жоғары оқу орны – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде жұмыс істеуім, студенттер, магистранттар және PhD-докторанттарға Қазақстан, жақын және алыс шетелдер халықтары бойынша дәрістер оқуым, этникалық және этномәдени үдерістер бойынша мақала, оқулық, кітап шығаруым, Қазақстанда тұратын қырғыз, әзірбайжан, түрікмен сияқты түркі халықтарын арнайы зерттеу нысанаға алуыма ықпал етті.
Мен титулды қазақ ұлтының өкілі ретінде республикамыздың барлық этностарына құрметпен қараймын, объективті және кәсіби маман ретінде белгілі бір этностың жағдайы мен өмірін, ерекшелігін, жергілікті толерантты қазақ халқының оларға деген оң ықпалын жан-жақты зерттеуге тырысамын. Осыған байланысты менің көзқарастарым атақты ақынымыз Олжас Сүлейменовтің «Тауларды аласартпай, даланы асқақтатайық!» деген қағидасына дәл келеді.
Әрине, өз еңбектерім республикамызда мекендейтін түрлі этностарға – әзірбайжандар, қырғыздар, түрікмендерге ғана емес, сонымен қатар еліміздегі украин, белорус, Қырым татарлары мен қарақалпақтар бойынша кітаптар дайындап жатырмын. Шынында да, бұл этностар біздің республикамыздың аумағында 80 жылдан бірнеше ғасырға дейін аралықта өмір сүріп келеді, біздің жақын және алыс шетелдердегі қандастарымыз сияқты олар да қазақ еліне өз еркімен қоныстанған жоқ. Оларға байланысты еңбектер жазарда мен, ең алдымен, деректі және мұрағаттық дереккөздерге, революцияға дейінгі Ресей (1897), КСРО кезіндегі (1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 жж.), сондай-ақ егемен Қазақстан (1999, 2009, 2021 жж.) кезіндегі халық санақтары материалдарына сүйенемін.
– Өзге елдегі туып-өскен қандастарды зерттеуде де біраз еңбек етіп, «Оралмандарды қазақстандық қоғамға интеграциялау жолдары: шындықтар мен сын-тегеуріндер» (Алматы, 2013), «Отанға оралу: күту және шындық: оралмандарды қазақстандық қоғамға интеграциялаудың психологиялық мәселелері» (2014), «Қазақстанның көші-қоны: жаһандану жағдайындағы этникалық репатриацияның сын-тегеуріндері» (Алматы, 2015) атты кітаптар шығардыңыз. Қандастарымызға қатысты қандай проблемалар бар? Оны шешудің нақты жолдары бар ма?
– Проблемалар жеткілікті, алайда біздің мемлекетіміз тәуелсіз дамуын жариялаған сәттен бастап өз азаматтарын – этникалық қазақтарды Қазақстан аумағына қайтару жөнінде зор күш-жігер жұмсап келеді. Оларды қайтаруға және қазақстандық қоғамның ерекшелігіне бейімделуі мен интеграциялауға, тұрғын үй алуға, жоғары оқу орындарында білім алуға, жұмысқа орналасуға және т.б. қолжетімді арнайы бағдарламалар бар. Соның ішінде «Нұрлы көш» бағдарламасының орны бөлек. Осы мақсаттарды жүзеге асыру аясында миллиардтаған қаржы/субсидиялар бөлінеді, соның ішінде Дүниежүзілік қазақтар құрылтайының, жақын және алыс шетелдердегі отандастарымыздың этномәдени орталықтарының әрекеттерін үйлестіру, Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарында оқуға ұмтылатын жастар үшін квота бар.
Біздің қандастарымыздың психологиялық бейімделуіне байланысты объективті қиындықтар мынадай:
Олардың көбі бұрынғы ата-бабасының мекендеген өңірлеріне көше алмайтыны. Мысалы, Ауғанстан, Иран, Түркия, Орталық Азия республикаларынан көшкен репатрианттар үшін Солтүстік, Шығыс немесе Орталық Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайларына шыдау қиын;
Орыс тілін нашар білуіне байланысты тілдік кедергілер мен ыңғайсыздықтар жиі кездеседі, өйткені олардың көпшілігі басқа тілде оқыған және бұрыңғы әліпбиді (төте жазуды) меңгерген;
Алыс шетелдерден көшіп келген қандастарымызды белгілі бір ыңғайлы, қазақ шоғырланған аймақтарға орналастыруы реттелмеген.
Мысалы, «Нұрлы көш» бағдарламасы аясында Өзбекстаннан Түркістан облысына, Түркістан, Шымкент қалаларына көшіп келген қандастарымыз табиғаты мен экологиясы өздеріне қолайлы жаңа ықшамаудандарды таңдап алған. Дәл осындай үлгіні Түркия, Иран мен Ауғанстаннан келген біздің репатрианттарға да жасау қажет еді. Дәл осындай позитивтік үлгілер Ресей, Израиль мемлекеттерінде жүзеге асырылуда.
– Сан-салалы зерттеулеріңіздің бір парасы Қазақтандағы отбасы мен неке мәселесіне арналады екен. Елімізде ажырасу көп, соның себебінен толық емес отбасылардың көбейіп бара жатқаны белгілі. Келеңсіз құбылыстың қалай алдын алуға болады?
– Мен 30 жылдан астам уақыт бойы қазіргі Қазақстандағы этникалық, этномәдени, отбасы мен неке, ажырасу мәселелерімен тек жергілікті қазақ этносының мысалында ғана емес, сонымен қатар олармен бірге тұратын бауырлас түркі және басқа да этностарды – орыс, украин, белорус, неміс, өзбек, ұйғыр, түрік, әзірбайжан және т.б. мәселелерімен тығыз айналысып келемін. Осыған байланысты зерттеулерімді біздің елімізде және одан да тыс елдерде мақала, баяндама және монография ретінде жарыққа шығарып жүрмін.
Отбасы – қоғамның ықшам ұжымы, шағын мемлекеті. Оның әл-ауқаты көбінесе ерлі-зайыптылардың өздеріне, үлгілі отбасылық қатынастарға, кәмелетке толмаған балалар мен жастарды бағдарланған дәстүрлі қазақи тәрбиелеуге, экономикалық және шаруашылық жағынан өзін-өзі қамтамасыз етуге, қоғаммен, социуммен, айналасындағылармен, жақын туыстарымен, көршілерімен, жұмыс сатысындағы әріптестерімен, жалпы ортамен дұрыс қарым-қатынасқа байланысты.
Жоғарыда аталған факторлар бұзылған кезде, моральдық-адамгершілік принциптерінен ауытқу, басқа да адамдардың отбасына араласуы (туыстары, әріптестері, достары), деструктивті мінез-құлық (маскүнемдік, зорлық-зомбылық, алдау), эгоцентризм, сондай-ақ кездейсоқ неке (есептеу бойынша, жоспарланбаған жүктілік немесе туу) салдарынан дағдарыс, жанжалды жағдай туындайды.
Мемлекет пен отбасы үшін жағымсыз жанжалды жағдайға және отбасылық-некелік қатынастардың бұзылуына өтпелі кезеңдегі нарықтық қатынастардың қиындықтары, жасырын жұмыссыздық, жаңа кезеңнің қиындықтарына бейімделе алмау да әсер етеді.
Жас отбасыларға тұрғын үй сатып алуда, тиімді және нақты мемлекеттік көмек қажет, атап айтқанда жастарға деген шағын несиелер, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде жеңілдікті орындармен қамтамасыз ету, олар үшін несиелерді жеңілдету, тіпті несиесін жою. Мемлекет тарапынан қолданыстағы көмекті алуға шенеуніктер (жоғарғы/төменгі) тарапынан кедергілер де байқалады, ол көмектер әрдайым мұқтаждарға жете бермейді.
Халықтың осындай санатына көмектесу үшін БАҚ-та, мемлекеттік арналарда осындай отбасыларға жедел көмек көрсету орталықтарын ұйымдастыру, құру қажет деп есептеймін.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ