Жайылымды пайдалануға қатысты заң өзгереді. Мәжіліс былтыр жыл аяғында жайылым жерлерді пайдалануға қатысты енгізілген өзгерістерді екінші оқылымда мақұлдады. Жаңа құжат бойынша бұдан былай жайылым жер конкурссыз берілмейді. Сондай-ақ жаңадан «қоғамдық жайылым» ұғымы енгізіліп отыр. Тағы қандай өзгерістер бар? Жаңа жоба жайылым жер тапшылығын шеше ала ма?
Оңай олжаның көзіне
айналған 36-бап
Жер саласы, немесе ресми түрде айтсақ, жер қатынастары саласы еліміздегі жемқорлық жайлаған салалардың бірі екенін білеміз. Естіп-көріп те жүрміз, жауапты мекемелердің қорытындысы да, халықтың шағымы да, ауыл-аймақты аралап, мәселе көтеріп жүрген депутаттар да бұл сөзімізді сан рет растаған. «Антикор» ай сайын осы саладағы бір қылмыс әшкере болғаны туралы хабарлап жатады. Мәселенің ушыққаны сонша – екі жыл бұрын арнайы комиссия құрылып, оңды-солды, заңсыз таратылған жайылым жерлерді қайтаруға күш салу туралы бастама көтерілді. Жайылым көлемі бойынша әлемде 5-орында болсақ та, қарапайым халыққа 16 миллион гектар жер жетіспейді деген мәліметті ақылға сыйғыза алмадық.
Былтыр Парламент Мәжілісінің депутаты Ерлан Саиров «Жер аманаты» комиссиясының жұмысы туралы баяндай келе, жерді иемденген латифундистер билікке жақын не биліктің айналасындағы адамдар екенін де жалпылай айтып өткен болатын. Мұндай бассыздыққа жерге қатысты нақты тексеріс жүргізілмегені себеп болғанына да тоқталып өтті.
– Бұл уақытқа дейін орта және шағын бизнеске мораторий болған. Мораторий аясында жерге қатысты тексерулер болмады. Президент жақында бұл мораторийді алып тастады. Яғни, енді жер телімдеріне қатысты орта және шағын бизнеске тексеріс жүргізуге болады. Осының нәтижесінде біз біраз жұмыстар атқарамыз, – деген еді Мәжіліс депутаты. Яғни, жергілікті атқарушы билік, жер саласында билігі жүретін «жауаптылар» шағын және орта кәсіпкерлікке түскен «мейірімді» қалта қампайтып, қарнын тойдыратын жемқорлық схемасына айналдырып үлгерген. Одан бөлек, Жер кодексіндегі 36-бап та оң жамбастарына келген. Бұл бапқа сәйкес, жер ешқандай конкурссыз 5 жылға беріліп келген. Жер ресурстарын басқару комитетінің мәліметтері бойынша бұған дейін 2 миллион гектардан астам алқап жеке және заңды тұлғаларға конкурссыз берілген. Яғни, жер бөлігі конкурсқа шығарылмайды, ол ауылдық әкімдікке бекітіледі. Және де жергілікті қоғамдастық жиналыс өткізіп, осы жерді пайдалану мәселесін шешіп келген.
Бұл бап та әуелде жаңадан жұмыс бастап жатқан немесе кәсібін дөңгелеткісі келген жеке және қосалқы шаруаларға сеп болсын деп енгізілген екен. Өкінішке қарай, нағыз көмекке мұқтаж, қолдауға зәру жандарға арналған арнайы бастамалардың орта жолда осылайша оңай олжаның көзіне айналып кете беретіні – бізде ет үйренген әдепкі жағдай...
Сонымен, осы олқылықтарды, заңның солқылдақ тұстарын реттеу үшін Мәжіліс жаңа заң жобасын жұмысқа алған еді. Жыл аяғында жайылым жерлерді пайдалануға қатысты енгізілген осы өзгерістер екінші оқылымда мақұлданып, Сенатқа жолданды.
Жаңа заңның жаңалығы қандай?
Заң жобасы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жайылымдарды пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» деп аталады және бірнеше заңды – Жайылымдар туралы заңды, Орман, Жер кодекстерін қамтиды.
Жалпы, заң жобасы қаралып жатқанда, 200-ден аса ұсыныс түсіп, оның 72-сі қабылданыпты. Жұмыс тобында жергілікті атқарушы органдар мен инспекцияның өкілдері, фермерлер, сарапшылар, белсенділер бар.
Жаңа құжаттағы басты жаңалық – жайылымдарды конкурссыз беру нормасы, яғни бағана айтып өткен 26-бап алынып тасталған. Конкурс өткізу және ауылдық округке қажет жерді резервке қою тек бекітілген жоспарларға сәйкес жүргізілетін болады.
Сонымен қатар елді мекен айналасында ауыл тұрғындарының кедергісіз мал жаюы үшін «көпшілік пайдаланатын жайылымдар» немесе «қоғамдық жайылымдар» деген жеке ұғым енгізіледі. Қоғамдық жайылымдарды ауыл шаруашылығы алқаптарының басқа түрлеріне ауыстыруға тыйым салу белгіленеді.
Енгізіліп отырған өзгерістер тұрғындардың қажеттілігіне қарай жайылымдардың мәселелерін шешуге ықпал ететінін, пайдаланылмай жатқан жер телімдерін қайтару бойынша жұмыстарды жандандыратынын айтқан болатын депутаттар. Осы саладағы сыбайлас жемқорлықты азайтады деп те сендірді. Заң жобасында осы айтылған мәселені реттеу тетіктері қаралып, жайылымдардың жүктелу өлшемшарттары күшейтілген.
Бұдан басқа, облыс әкімдіктері жайылымдардың деградациясына қарсы күрес бойынша іс-шаралар әзірлейді. Фермерлер жайылымдарды суландыру, оларды түбегейлі және үстірт жақсарту шығындарын субсидиялау түрінде мемлекеттік қолдауға ие болады. Сондай-ақ қоғамдық жайылымдарды қалпына келтіру жұмыстары қаржыландырылмақ. Бұл ретте, бөлінген қаржы мен қарастырылған субсидияның «сұрауы» қаншалықты маңызды екені айтпаса да түсінікті. Бұлай болмаған жағдайда, барлық жұмыс құмға сіңген судай болары анық.
Жайылым жерлер туралы заң 2017 жылы қабылданған. 2016 жылы Парламент Мәжілісінде таныстырылымы өткен «Жайылымдар туралы» заң жобасы «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 35, 97-қадамдарын іске асыру және «Қазақстан-2050» стратегиясында жүктелген міндеттерді орындау мақсатында әзірленген.
Сол кезде де тапшылық мәселесі болмады емес, болды. Қазіргіден аз айтылған жоқ. Алайда көріп отырғанымыздай, ол заң діттеген мақсатына жетпеді. Ал ауыл-аймаққа тиесілі жерлерге жаңа мәртебе беру сол кезде де айтылыпты.
Былтыр 10 миллион гектар жер қайтарылған
2023 жылдың қорытындысы бойынша «Жер аманаты» комиссиясы заңсыз берілген және пайдаланылмаған 10 млн гектар жерді мемлекетке қайтарыпты. Оның 2,8 млн гектары жергілікті фермерлерге, өңірлердің тұрғындарына қайта бөлінген. Бұдан бөлек, осыған дейін пайдаланылмаған 3,4 миллион гектар жерді иелері игеруге кірісіпті.
Мемлекет басшысы өз Жолдауында заңсыз үлестірілген және пайдаланылмай бос жатқан 10 млн гектар жерді мемлекет меншігіне қайтару туралы тапсырма берген болатын. Үкімет бұл тапсырманы 2022-2023 жылдары толық орындады.
2023 жылы Jerkarta.gharysh.kz Интерактивті карта жаңартылды, онда қазір барлық қайтарылған ауылшаруашылық жерлерінің орналасқан жері мен ауданы көрсетілген. Сондай-ақ жайылымдық жерлерде тапшылыққа ұшыраған аумақтардың орналасқан жері туралы деректерді интерактивті картаға енгізу жұмыстары аяқталғаны хабарланды. Бұл жерден қайтарылған жер учаскелерінің кімге берілгенін, кім алғанын білуге болады.
Осындай тағы бір платформа – мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің порталы aisgzk.kz. Бұдан бұрын порталдан ақау шығып, жер учаскелері және иелері туралы мәлімет шықпай қалғаны туралы дау туғаны есте. Кейіннен мәліметтер көпшілікке қайтадан қолжетімді болды. Порталдағы кадастр картасы арқылы кез келген азаматтың жерді пайдаланушылар туралы ақпаратты білуге мүмкіндігі бар. Дегенмен кей жер учаскелері туралы толық ақпарат жоқ екенін байқауға болады.
Одан бөлек, қызметті қағазсыз көрсету және жер учаскелерін беру рәсімін автоматтандыру үшін ЖМБМК АЖ іске қосылды. Ақпараттық жүйе ашық түрде жұмыс істейді, пайдаланушыларға жария кадастрлық картада жергілікті атқарушы органдарға оған құқық беру туралы өтініш беру үшін учаскені таңдауға мүмкіндік береді.
2023 жылдың қорытындысы бойынша барлығы 145 миллион гектар ауыл шаруашылығы жерлері цифрландырылған екен, бұл – еліміздің ауыл шаруашылығы алқаптарының 77 пайызы. Жалпы, ауыл шаруашылығы жерлерін цифрландыруды толығымен 2025 жылы аяқтау жоспарланып отыр.
Жерді сапалы және ұтымды пайдалануды арнайы құрылған мемлекеттік институт – «ГИПРОЗЕМ» РМК қадағалайтын болады. Кәсіпорын экономикалық бағалау, жер мониторингі, топырақ, геоботаникалық, топыраққа агрохимиялық зерттеулер жүргізбек. Барлық ауыл шаруашылығы жерлерін цифрландыру аяқталғаннан кейін топырақтың сапалық сипаттамалары мен жайылымдық жерлердің жем-шөп сыйымдылығы бар жеке ашық электрондық карта құрылмақ.
Мәселе әлі де өзекті
Қош делік, есептер мен жобалар барлық мәселе шешілетініне сендіріп-ақ тұр. Дегенмен әлі де барлық өңірде жайылым тапшылығы бар. Былтыр желтоқсанның аяғында Сенатта «Жайылымдарды пайдалануды құқықтық реттеу саласындағы заңнама: проблемалары мен шешу жолдары» тақырыбына арналған дөңгелек үстел өтті. Оған Парламент депутаттары, орталық мемлекеттік органдардың басшылығы және қоғамдық бірлестіктердің өкілдері қатысты.
Сенаттың Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту жөніндегі комитетінің төрағасы Әли Бектаев дөңгелек үстел отырысына төрағалық еткен.
– Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жайылымдық жер жыл сайын қысқарып келе жатқанын және олардың басым бөлігі жеке тұлғаларға берілгені туралы мәселе көтерген болатын. Қазіргі уақытта барлық өңірлердегі ауылдық елді мекендерде жайылымдық жердің тапшылығы байқалып отыр. Малдың шамамен 80 пайызы ауылдық елді мекендерде және оның айналасында жайылады. Бүгінде мал шаруашылығының қарқынды дамуы жайылымдармен тығыз байланысты екені баршаға белгілі, – деп атап өтті Әли Бектаев.
Сенаторлар да жаңа заң жобасы мәселелерді шешетініне сенімді екендерін жеткізген. Сонымен қатар салаға жауапты министрлік өкілдері де өз ойларын ортаға салды.
Мәжілістің жайылым жерлерді бөлуге қатысты өзерістер енгізген жұмыс тобына басшылық еткен депутат Нұржан Әшімбетов заң жобасында көзделген басқа да өзгерістер туралы айтып берген болатын.
Нұржан Әшімбетов,
Мәжіліс депутаты,
Парламент Мәжілісінің
Аграрлық мәселелер
комитетінің мүшесі:
Жайылымдарды ауыл шаруашылығы алқаптарының басқа түрлеріне айналдыруға тыйым салуды қарастырдық
Мәселенің өзегі болып отырған 36-бап кезінде, жеке және қосалқы шаруашылықтарға көмек болсын деп енгізілген. Бірақ оны әкімдіктер пайдаланып кеткен. Мен өзім де шет-жағасын білемін, әкімдікте талай жыл қызмет атқардым, куә да болғанмын. Сол кезде осы 26-тармақты байқап, Парламентке де жаздым. Енді, өзім депутат болған соң, осы мәселені көтердім.
Жайылым жерлер еліміздің 184 млн га аумағын алып жатыр, ол – барлық ауыл шаруашылық жерлерінің 84 пайызы. Жайылымдар аумағы бойынша біздің еліміз әлемде бесінші орында, бұл дегеніміз – Республикамыздың мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі және экспортері болуына үлкен мүмкіндіктер береді деген сөз.
Дегенмен қазір жайылымдық жер пайдалану заңнамасында өзгерістерді талап ететін кешенді мәселелер бар. Бұл ретте біздің міндетіміз – ауыл тұрғындарының әл-ауқаты мен агробизнестің дамуына оң әсер ететін шешімдер қабылдау.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жайылымдарды пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы заңының жобасы Парламент депутаттарының бастамашылығымен дайындалған және Жер, Орман кодекстеріне, «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» және «Жайылымдар туралы» заңдарына өзгерістер енгізуді көздейді.
Жұмыс барысында 100-ден аса ұсыныс түсті, жұмыс тобының 20 отырысы өткізілді. Халықаралық тәжірибе зерттелді, ғылыми және салалық қоғамдық ұйымдардың сарапшылары тартылды. Заң жобасында жайылымға қажетті ауылшаруашылық жануарларының санын жүктеме нормасының 20 пайыздан 50 пайызға дейін ұлғайту арқылы жайылымдарды пайдаланбау фактілерінің критерийін қатайтуды қарастырдық. АШМ есептеуі бойынша жайылымдық жерлердің 20 млн гектарға жуығы қайтарылуға тиіс (92 бап);
Одан бөлек, жайылымдарды конкурссыз беру нормасын алып тастамақпыз. Жер кодексінің 36-бабы бүгінде мал шаруашылығын жүргізу үшін және халықтың мал бағуы үшін 5 жылға дейінгі мерзімге жайылымдық жерлерді тікелей беруге рұқсат етеді. ЖРПК мәліметтері бойынша, 2 миллион гектардан астам жайылым жеке және заңды тұлғаларға конкурссыз берілген.
Елді мекеннің айналасындағы ауыл тұрғындарының малын жаюға арналған жерлердің мәртебесін нығайту үшін жеке ұғым – жалпыға ортақ жайылымдар енгізілді. Жалпыға ортақ жайылымдарды ауыл шаруашылығы алқаптарының басқа түрлеріне айналдыруға тыйым салуды қарастырдық. Орман шаруашылығы мекемелерi жыл сайын аудан әкiмдiктерiне орман қорының жайылымдық жерлерi туралы ақпарат беруге мiндеттелетін болады. Жайылымдарды басқару және пайдалану жоспарының мазмұны мен әрекет ету мерзімі өзгереді. Ауылдық округтің мұқтажы үшін жайылыммен қамтамасыз ету, яғни конкурстар өткізу және жерді резервте қалдыру қабылданған жоспарларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бұл нормалар жайылымды басқаруға жергілікті қоғамдастықтарды тартуға мүмкіндік береді, жайылымдық жерлердің мәртебесі мен жоспарлардың маңызын арттырады.
Уәкілетті органға – Ауыл шаруашылығы министрлігіне жергілікті өкілді және атқарушы органдар үшін нұсқаулық болатын үлгілік жоспарды әзірлеу және бекіту құзыреті берілмек. Облыстық әкімдіктерге жайылымдардың деградациясына қарсы іс-шараларды әзірлеу, аудандық және ауылдық округтер әкімдіктеріне оларды жүзеге асыру қамтамасыз ету қарастырылған.
Шалғайдағы жайылымдарды суару бойынша шығындарды субсидиялау арқылы жайылым пайдаланушыларды мемлекеттік қолдау нормаларымен қамтамасыз етілмек, сонымен қатар бұл жұмыстарды қаржыландыру жергілікті бюджеттерден және өзге де көздерден қарастырылған.
Ауыл шаруашылығы кооперациясын дамытуды ынталандыру үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді алу жөніндегі конкурстарға кооперативтердің қатысуымен оларға қосымша ұпайлар беру түріндегі артықшылық беру ұсынылады.
Жерді пайдаланушылар жайылымдардың айналасын қазу және ор қазу жұмыстарын жүргізгені үшін жауапкершілікке тартылады.
Енгізіліп отырған өзгерістер пайдаланылмай жатқан жерлерді қайтару бойынша жұмысты күшейтеді, жер заңнамасының сақталуын жеңілдетеді. Осы саладағы сыбайлас жемқорлық құрамдас бөлігін азайтады. Сондай-ақ жергілікті тұрғындарды шешім қабылдау үдерісіне тартуға мүмкіндік береді.
Ал aisgzk.kz-тегі ақпараттың толық еместігіне келер болсақ, кей шаруашылықтарды жауаптылар әлі енгізіп үлгермеген болуы керек. Яғни, бұл – техникалық мәселелер. Жақын арада бар мәлімет толық қолжетімді болады.
Қорыта айтқанда, өзгерістердің жемісті болатынына жауаптылар сенімді. Дегенмен жайылым жерлер айналасындағы дау мен мәселе әлі де біраз жылға жүк болатыны анық. «Тірі адамға жер жеткен бе?», бүтін бір таудың қойны-қонышын иемденіп алғандар туралы да мәселе көтерілген еді таяуда. Не десек те, «қоғамдық жайылым» ұғымы мен жерді конкурссыз таратпау сияқты екі негізгі өзгеріс біраз түйінді тарқатады деген сенім бар. Бұл ретте жергілікті атқарушы биліктің жұмысын қадағалауға баса мән берілгені абзал.