Қазақ тарихына, мәдениетіне қатысты көптеген дерек Шығыс елдерінде сақталған. Сондықтан Мырза Мұхаммед Қайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди», Зәһиреддин Мұхаммед Бабырдың «Бабырнама» секілді кітаптарының толық күйінде қазақ тіліне аударылып жариялануы ұлттық мәдениетімізге қосылған зор үлес. Осынау игі істерді атқарған филология ғылымдарының докторы Ислам Ақмұратұлы Жеменейдің еңбегінің мәні зор. Бүгінде әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «Тұран-Иран» зерттеу орталығына жетекшілік ететін ғалыммен сұхбатымызда оның парсы тілінен аударған еңбектерінің мән-маңызы және өзінің ғылымдағы жолы туралы әңгімелескен едік.
− Сіздің басты еңбектеріңіз − қазақ тарих ғылымы үшін өте маңызды «Тарих-и Рашиди», «Бабырнама» атты әлемге белгілі кітаптарды қазақ тіліне аударып, талдау болды. Ең алдымен осы кітаптар жөнінде айтсаңыз.
− Осыдан 524 жылдай бұрын Орталық Азия жерінде дүниеге келген Мырза Мұхаммед Қайдар Дулат Моголстанда өмір сүрген ірі ғалым. Оның артында қалған мұрасы − «Тарих-и Рашиди» кітабы мен «Жаһаннама» дастанының мәні зор. Әсіресе, «Тарих-и Рашиди» еңбегі біз үшін аса маңызды. Өйткені мұнда біздің ұлттық мемлекетіміз − Қазақ Ордасының 1465 жылы құрылғаны айтылған. Бұл − Қазақ Ордасы туралы ең нақты сенімді дерек.
Кітаптарында аты-жөні Мырза Мұхаммед Хайдар деп берілген. Дулати деген сөз жоқ. Кейін ол өмірден өткеннен елу жылдан кейін Бабырдың немересі Акбар шах ғалымдарды жинап, исламның мыңжылдық тарихын жазуға тапсырма бергенде, олардың тарихи дерек ретінде пайдаланған кітабының бірі «Тарих-и Рашиди» еді. Сондықтан олар Мырза Мұхаммед Хайдарды өзімен аттас кісілермен шатастырмас үшін оның аты-жөніне Дұғлат деген есім қосылған. Себебі өзі кітабының бір тұсында «Менің атам мырза Құдайдад дұғлат тайпасынан еді» деп жазған. Ал дулат тайпасының тек түркілерде ғана кездесетіні мәлім. Сондықтан біз «Тарих-и Рашиди» кітабының қазақша басылымында бізде Дулати деген қате қолданыста (араб-парсы тілдерінде -и жұрнағы қазақ тілінде -лық, лік, -тық, -тік, -дық, -дік деген жұрнағымен мәндес. Яғни, -и жұрнағы адам аты-жөніне қосылғанда оның қай жерлік екенін білдіреді. Мысалы, Фараби − фарабтық) жүрген сөзді Дулат деп түзедік. Ал араб-парсы тілдерінде арыстан деген мәнді білдіретін Хайдар есімі тіліміздің заңдылығына Қайдар деп алынды. Бізде кейінгі дәуірге дейін орыс транскрипциясына сәйкес Хайдар деп жүрдік. Бұл есім тіліміздің заңдылығына сәйкес қазақша Айдар немесе Қайдар болуға тиіс.
Қолжазбадағы түпнұсқасы парсы тілінде жазылған «Тарих-и Рашиди» кітабының негізгі екі нұсқасы бар: Біріншісі Лондон нұсқасы, екіншісі Лондон басылым негізіндегі Теһранда басылған нұсқасы. Сондай-ақ өзбек, тәжік елдерінде басылып шыққан. Сол үшін мен Лондон-Теһран, Өзбекстан (Ташкентте шағатай тіліндегі нұсқасы сақталған), Тәжікстан нұсқаларын салыстыра зерттей отырып, ең алдымен кітаптың парсы тіліндегі толық текстологиясын жасап, толық мәтінін қалпына келтірдім. Ол Иран елінде басылып шықты. Толық күйінде тұңғыш рет.
Эдвард Дэнис Расс «Тарих-и Рашидидің» ағылшын тіліне аударылған Лондон нұсқасында парсы тіліндегі көптеген сөзге түсініктеме берілген. Текстологиялық тұрғыдан тамаша жасалған. Бірақ аудармашы кітаптағы түркі сөздерін түсінбегендіктен, оларды «түсініксіз сөздер» деп берген. Ал Теһран басылымында бұны «ағылшын нұсқасында болмағандықтан алынып тасталғаны» айтылған, біз соларды қалпына келтірдік. Кітапта негізінен хандардың тарихы жазылған ғой, біз кітапқа жазған түсініктемемізде, кітаптың қазақ тарихына, мәдениетіне, тіліне қандай қатысы барлығына баса назар аудардық. Ол «Тарих-и Рашидидің» негізгі мәтінен бөлек, оның маңызын түсіндіретін кітап. Себебі кей жайларды өзге де тарихи мәліметтермен салыстыра қарап анықтау қажет. Мәселен, «Тарих-и Рашиди» Қазақ хандығы 1465 жылы құрылғаны туралы мәлімет бере отырып, 1530 жылдан кейін жойылып кеткендігі айтылады. Шын мәнінде Қазақ хандығы Кенесары көтерілісі жеңіліс тауып, ол дүние салған 1847 жылға дейін жалғасты емес пе? Соған кейбір жайларды осылай түсіндіруге тура келді. Өйткені автор кітапты жазған кезде қазақ даласына келген жоқ қой, ол тек өзі ширек ғасырдай қасында жүріп қызмет қылған Моголдар билеушісі Сайд ханнан естіген әңгімелерін жазған. Сайд хан Қасым ханмен кездескен, соны Мырза Мұхаммед Қайдарға айтқан.
«Тарих-и Рашидиді» Иранға бармай-ақ, осы елде отырып парсы тіліндегі толық текстологиясын жасадым, кейін соны қазақ тіліне аудардым. Кітаптың Иранда өткізілген тұсаукесеріне бара алмасам да, ондағы ғалымдар еңбегімді жоғары бағалады. Себебі орта ғасырда жазылған кітаптың текстологиясын жасағанда, әрбір сөзіңе жауап бересің. «Тарих-и Рашидидің» алдымен парсы тілінде толық мәтіні қалпына келтірілген соң ғана қазақ тіліне аударылды. Түпнұсқадағы түркі тіліндегі өлеңдерді парсы тіліне аудардым, кітаптағы қазақ сөздерінің бәрін анықтап, түсініктеме бердім және олардың қазақ тіліне, дініне, салт-дәстүріне, тарихына қандай қатысы барлығын саралап көрсеттім. Кейін бұл жайында мақалалар жарияладым. Бұйырса, алдағы «Тарих-и Рашиди» кітабының авторы мен оның өмірі және шығармашылығының мәні, кітап текстологиясының қалай жасалғаны, еңбектің қазақ тарихы мен мәдениетіне, тіліне, салт-дәстүріне қандай қатысы барлығы жөнінде кітап шығармақ ой бар. Ол болашақ зерттеушілерге үлкен пайдасын тигізері анық.
Бүгінде «Тарих-и Рашиди» тек орта ғасырда жазылған туынды емес, үлкен зерттеу объектісіне айналуға тиіс еңбек болып отыр, оның ішінде қазақ шығыстану ғылымына зор серпін береді деп ойлаймын. Бұл кітап туралы докторлық диссертация қорғалды, екі рет текстология жасалды (Таразда, Теһранда басылып шықты), үш рет аударма жасалды. Иранда, Түркияда, Әзербайжанда, Канадада, Өзбекстанда мақалалар шықты. Бұл жайында өзім Иран мен Қазақстанда он кітап шығардым.
Ал «Бабырнама» туралы да айта кетейін. Кемеңгер патша әрі ақын, ғалым Зәһиреддин Мұхаммед Бабырдың түркі тілінде жазылған 550 беттік «Бабырнама» кітабын түпнұсқасынан қазақшаға аударып шығардым. Қазақ тарихы мен мәдениеті, тіліне тікелей қатысы бар бұл құнды шығарма бұрын да орыс тіліндегі басылымынан Байзақ Қожабекұлының аударуымен 1990, 1993 жылдары екі рет басылып шыққан. Әрине, өз кезі үшін бұл да үлкен жаңалық, мемлекетшілдік сананың жемісі, қазақ санасының тәуелсіздігі үшін еңбек еткен ағаларымыздың жақсылығы. Ал еліміз азат мекенге, бостан елге айналғанда мен оны толық күйінде түпнұсқадан тәржімелеп шығардым. Былтыр жарық көрді. Мен оның Ауғанстандағы нұсқасын неше жыл іздеп жүріп әрең таптым. Кітап араб графикасымен басылса да, тілі түркіше. Бұл барлық түркі тілдерінің бір негізден шыққанының дәлеліндей.
Әлемнің көптеген тіліне аударылған «Бабырнама» Үндістан және Орталық Азия халықтарының тарихы, әдет-ғұрпы, этнографиясы, мәдениеті, Түркістан, Мауереннахр, Жетісу аймағының географиясы мен Қазақ хандары Жәнібек, Әдік, Қасым, «Тарих-и Рашидидің» авторы Мухаммед Хайдар Дулати жайында аса құнды мағлұматтар жинақталған. Демек, бұл кітаптың да біздің тарихымызға қосар үлесі мол.
Қазір Рашид әд-Диннің «Жамиғ ат-тауарих» («Жылнамалар жинағы») кітабын аударып жатырмын. Ол да толық күйде жарық көрсе, қазаққа пайдалы кітаптардың бірі болары анық деп ойлаймын.
− Нағыз ғалым болу үшін ғылым жолына түскен адамдарға қандай қасиеттер қажет деп ойлайсыз?
− Әр ғалымда басты екі қасиет болуы қажет деп ойлаймын. Бірінші, өзі қызыққан ғылым саласын өте жақсы игеріп, кәсіби тұрғыда биік дәрежеге жетуге ұмтылуға тиіс, сосын өз отанын шексіз сүйіп, соның ғылымын дамытуға еңбек етуі керек, сонда әр қазақ ғалымы істегенін міндетсінбей, ел игілігі үшін шын беріліп жұмыс істесе одан асқан жақсылық жоқ.
Әр ғалым өз бойындағы ақыл мен түйсікті дұрыс бағытқа жұмсауы тиіс. Ол осыны жасай алса өзіне де, қоғамға да зор пайдасын тигізері сөзсіз.
– Отансүйгіштік әрбіріміздің бойымыздан табылуға тиіс қасиет. Бірақ бұл мәселеде әсірелеуге немесе әйтеуір, жұрттан қалмайын дейтін арзан түсініктің жетегінде жүрген жоқпыз ба? Қоғамның дұрыстығы мен адамның бақыты неде?
− «Қазақ елі», «менің елім» деп айқайлап айтуға әуеспіз. Әрине, отаныңды сүйетінің туралы қалай айтсаң да өз еркің, бірақ оны шынайы жақсы көріп құрметтеу үшін ең алдымен төрт тірегіңді: ана тіліңді, тарихыңды, дініңді, салт-дәстүріңді сүй.
Бізде солардың қадір-құрметін биікке көтерудің орнына көп жағдайда біреулер жеке мүддесіне пайдаланып жүргендей көрінеді. Тіл мәселесін көтеріп, бедел жинағанмен өз отбасыңда сол тілді бірінші қоймасаң, бала-шағаң басқа тілде сөйлеп жүрсе, оның несі жақсы? Дініңді де сүй, бірақ барлық адамнан молда жасау керек пе? Дін ең алдымен ұлттың құндылығына, мемлекеттің болашағына қызмет етуі қажет. Олай болмаса дін де біреулердің қолындағы құралға айналады.
Алпауыттар дінді біздің өзімізге қарсы пайдаланып жатыр, соны сезіп-білу керек. Ал салт-дәстүр деген − ұлттық болмыстың діңгегі, тәрбие, өнеге, бір ұлттың өкілі ретінде әркімді адам ретінде қалыптастыратын құндылық.
Той деген халықтың өз болмысына адалдығын, түсінік деңгейін көрсететін нәрсе. Ал біз қазір не қылып жатырмыз? Қазақтың тойы кейде жындыхана сияқты болып кетеді, ашық-шашық киінген жастар үлкендерден қымсына бермейді, тойды жүргізетін асабалардың сөзінен ұялып кейде жерге кіріп кете жаздайсың. Той қазақтың дәстүрі дейді, ол дәстүр емес, дәстүрің көрсетілетін жер. Әрине, адамның бәрін періште қыла алмайсың, бірақ тойда халықтың салт-дәстүрін насихаттау үшін ауызбірлік керек. Не болса соған еліктей беретін жастарға өнеге көрсетіп, үлкендер оған иелік етуі тиіс.
Жастар үлкендерден өнеге алады, сондықтан үлкендер әрқашан жаман әдетін көрсетпесін. Қоғамдық құндылық деген бар, жеке бастың құндылығы бар. Исламда «артықшылығыңды көрсетсең де, кемшілігіңді көрсетпе» дейді. Мәселен, біреу шылым шегеді, шарап ішеді. Бірақ соны бала-шағаның алдында көрсетуге болмайды ғой. Ертең кішкенелер де үлкендерден көргенін істейді.
Әрине, шектен тыс догмат болу жақсы емес. Сонда да ретті жерінде тыйым болғаны да дұрыс. Қазақ «Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді» дейді. Әр нәрсенің шегін, ретін білу керек. Сенің байлығың біреудің кедейлігін бетіне басқандай болмасын. Әркім көрпесіне қарай көсілсін. Мұның бәрі өз дәрежесінде болуы үшін халықтың ауызбірлігі, тәрбиесі, өнегесі бәрімізге ұстаным болса дейсің.
«Жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпайды». Сондықтан қоғамды тәрбиелеуге, жақсы нәрсеге икемдеуге көп болып жұмылып жұмыс істеу керек. Ұлттық ауызбірлік дегеніміз сол. Егер жаны мен тәні үйлескен адамдардан тұратын қоғам жасалса, барлық бұзақылықтар, жаман әдеттер өз-өзінен тыйылады. Ғылымды пайдаланбасақ, қатып қалған догматтық көзқарастар ештеңеге жеткізбейді. Айтқанымыз бола беретін біз Құдай емеспіз ғой!
− Қоғамдық сананы қалай дамытуға болады деп ойлайсыз? Мемлекетшілдік туралы ойыңыз қалай?
− Ешнәрсе себепсіз болмайды. Құдай бізге ақыл берді, сондықтан дүниенің нығметтерін ақылмен пайдалану ғана бақытқа жеткізеді. Біз ақылмен іс істеп, жаңағы айтқан, жан мен тәннің үйлесіміне қол жеткізсек, қоғам дұрысталып − бақытсыздық азайып, өмірдің рақаты көбейе түседі.
Дамыған елдер қалай? Олардың да кемшілігін айтуға болады. Өз мүддесі үшін өзгелерге қаталдық танытады дерсіз, ол рас. Бірақ олар өзгеге істегенін өзіне істемейді. Өз қоғамын дұрыстап, өз халқына рахат өмір сыйлап жатыр. Бұл – мемлекеттік мүдде тұрғысынан жасалатын іс. Ал біз жақсылығымызды көрмей, тек бір-біріміздің кемшілігімізді теріп, жоқ жерден дау-дамай туғызсақ, неге қол жеткіземіз?
Бүгінгі қоғам неге ашулы, ызалы? Себебі бізде ақылы мен түйсігінің арасындағы үйлесімді сақтауды ойламайтындар көп. Бар пәле содан шығады. Ақыл мен түйсікті тең ұста-мау − жүктің тең артылмауындай нәрсе. Салмақ бір жағына ауған кезде қолайсыздық пен қиналыс болмай қайтсін. Мемлекет осыны үйлестіруге жұмыс істеу керек.
Қоғамның гүлденуі де адамдардың ерік-жігеріне байланысты. Әр адам мен отаныма не бере аламын, оның дамуына қандай үлес қоса аламын деп ойланып, өзінің қолынан келетін іспен дұрыстап айналысса, елдің тұтастығына қызмет қылу деген сол.
Демократия, адам құқығы деп жатамыз, бірақ демократияны ойыншық қылуға болмайды. Түрлі дамыған, импералистік көзқарастағы алпауыт елдер бар, олар біздің түйсігімізді пайдаланып, арамызға іріткі салғысы келетіні анық. Сол нәрсеге терең қарау керек. Қазақстанда кемшіліктер жоқ емес, бар әрине. Бірақ сол кемшіліктер тек еліміздің ішкі жағдайынан орын алып отыр дей алмаймыз. Себебі әлемде өзгеге үстемдік құру мүдде бар. Ал ол жеке адамдардың бойынан көрініс тапқанда Шыңғыс хан, Наполеон, Гитлер секілділер тарих сахнасына шығады. Бұл – адам бойындағы нәпсінің араны. Ол ұлт таңдамайды. Сондықтан жаһандану дәуірінде болып жатқан түрлі келеңсіздіктің түп-тамырына қарап, оның себебіне ой жүгірте білетін деңгейге жетуіміз керек.
Жаһанданудың тырнағында кетпеу үшін не істеуге болады? Біз қазір алпауыт елдердің қатарында емеспіз, әзірше бола алмаймыз да. Түркі мемлекеттерінің ішінде бүгінде Түркия алда келе жатыр, Еуропамен көрші болғандықтан. Қоғамның дамуы үшін екі қанат болуы керек. Оның бірі гуманистік қанат болса, екіншісі технологиялық қанат. Осы екеуінің бірі болмаса, ешқашан самғай алмаймыз. Тәуелсіздіктің алғашқы 30 жылында біз көп нәрседен ұтылдық. Қазақ өте сауатты, данышпан халық. Біз сол мүмкіндікті пайдалануға жол ашпадық. Біз тонаумен айналыстық, тек жеке басымыздың пайдасын ойлаумен болдық. Мемлекетшіл тұлғалардың саны аз болды. Егер мемлекетшілдік сана мықты болса, оппозиция да шынайы болады. Бізге сырттан түрлі мүддені іске асыруға қаржы келді. Мұндай құбылыстарға есе жібермеу үшін бізде биік саяси сана болуы керек. Сонда біз шынайы мемлекетшіл тұлғаларды танып-біліп солардың ізіне ереміз.
Шығыста Мәулана Руми деген данышпан өткен. Соның «Піл туралы талас» деген әңгімесі бар. Онда мынадай оқиға айтылады: Үндістанда бір адам пілді әкеліп қараңғы сарайға қамап қойып, соны көру үшін бірнеше адам қарауылдап тұрған кісіге ақша беріп қараңғыда пілді сипалап көреді. Сонда біреу пілдің тұмсығын, біреу аяғын, біреу құлағын сыйпап көреді. Сөйтіп, сыртқа шыққан соң әркім өзі ұстап көрген жерді сипаттап беріпті. Төртеуінікі де шындық, бірақ шындығы сол әркім тұтастың бір бөлшегі туралы ғана пікір білдіре алады. Пілді тұтас білу үшін оны жарыққа шығарып көру керек емес пе? Сондықтан саяси сауатымыз болмаса, әлемді піл сияқты тұтас көре алмаймыз.
Адамзат қоғамында 45 өркениет болған, соның 6-7-еуі ғана бар қазір, қалғаны жойылып кеткен. Соның ішінде түркі өркениеті де бар. Қазір түркітектес алты мемлекет бар, солар біртұтас болғанда ғана әлем оларды піл секілді түгел көреді. Демек, әрдайым тұтастыққа мән беру керек. Ал біз ең алдымен түркілік тұтастыққа, одан соң діни тұтастыққа, ары қарай адамзаттық тұтастыққа жетуіміз керек. Тұтастыққа жету үшін саясатты жақсы білу керек, оны білу үшін кітапты көп оқу керек. Кітапты көп оқыған адам ғана адамзат тарихындағы үлкен соғыстардың неге болғанын және неге жеткізгенін біледі. Тарих сабағын жақсы игерген елдің болашағы жарқын. Көп оқыған адам білімімен, мәдениетімен басқаларды мойындата алады. Мәселен, Алаш арыстары Лениннің өзін сауаты мықтылығымен мойындатқан.
Қазақ – өзгелерге өзін ақылдылығымен, мейірімділігімен мойындатқан халық. Мәселен, мен Герольд Бельгердің қазақстандық немістер көзқарасымен жазылған мақаласын Иранда шығарттым. Сол мақалада немістердің қазақ еліне жер аударылып келгенде, біздің ұлтымыздың оларға көрсеткен адамгершілігі туралы тамаша жазылған. Онда немістердің қазақтардың өздеріне жасаған адамгершілігін ешқашан ұмытпайтыны шабытпен, адал көңілдің сөзімен айтылған.
Мемлекетшілдік қасиет жоғары сананың жемісі десек, қазақ санасы саяси және кәсіпшілдік санаға иелік етуі керек. Әркім өзін бағыттаған саланы кәсіби деңгейде игеруі қажет. Үлкен жетістікке бірден ешкім қол жеткізе алмайды, ол тынымсыз адал еңбектің арқасында келетін нәрсе. Мысалы, мен осы кезге дейін қолға алған ісімді жоғары дәрежеде көрсету үшін 23 жыл тынымсыз еңбек еттім. Егер оған өзгелер тарапынан қызығушылық, қолдау көп болғанда, оған осының жартысынан аз уақытты жұмсар едім. Бірақ осының бәрін еліме, кәсібіме деген сүйіспеншіліктің арқасында атқарып шықтым. Жаратқан Ие маған қанша ғұмыр берсе де, мен оны қазаққа қатысты тарихты аударып, оның талдауын жасап кетуге жұмсаймын. Болашағымыз болған жас ұрпаққа тарихымызға өз көзімізбен қарауға үйретуге еңбек ете беремін.
– Негізінен бұған дейін сіздің шығармашылығыңыз жайында әңгімелестік. Қоғам, саясат, тарих, әдебиет туралы ойларыңызды тыңдадық. Енді сөз соңында өскен ортаңыз, алған біліміңіз жайында айта кетсеңіз...
− 1952 жылы Иран Республикасының Горган қаласында дүниеге келдім. 1929-1933 жылдардағы Кеңес өкіметінің қысымынан атамыз Маңғыстаудан Иранға қоныс аударуға мәжбүр болған. 12 жылдық салаландыру мектебін парсы әдебиеті бойынша аяқтадым. Ағылшын тілінің колледжін оқыдым. Сосын Теһранда Иран ұлттық университетінің педагогика ғылымдары факультетін психология мамандығы бойынша бес жыл оқып бітірдім. Түркиядағы Ыстанбұл университетінің экономика факультетінің магистратурасын оқып бітірдім. Қазақстанда филология ғылымдарының кандидаты, сосын докторы болдым. Жетекшілерім Мекемтас Мырзахметұлы мен Әбсаттар Дербісәлі болды.
1976 жылдың соңында Қазақстанда «Біздің Отан» (кейін «Шалқар» деп аталды) газеті шығып, шетелдердегі қазақтармен байланыс орнатыла бастады ғой. 1978 жылы газетті алып көрдім. Сонда қазақ тілінің әліпбиін үйрететін кесте бар еді, онда қазақ әріптерінің төте жазу және кирилл әліпбиіндегі нұсқалары берілетін. Сол екеуін салыстыра отырып, өз бетімше қазақша оқу, жазуды үйрендім. Содан кейін елден кітаптар алдырдым, ішінде 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» де болды. Түркиядағы қазақтармен байланыс жасадым, іздендім. Сөйтіп, сол жақта қазақ тілін әдеби деңгейде меңгерудің негізін қаладым.
− Ғалым, аудармашы болуды сол кезден бастап армандадыңыз ба?
− Жалпы, ғалым болу деген сана мен түйсіктің мәселесі ғой. Былайғы жұрт айтсаң сенбеуі мүмкін, Иран қазақтары қазақылықты бұзбауды қатал қадағалайтын. Иран қазақтары үйде тек қана қазақша сөйлейді. Ол – бұлжымас заң. Мен мектепте араб, парсы тілдерінде білім алдым, бірақ үйде басқа тілде сөйлеп көргем жоқ. Бұл әдет Иран қазақтарында күні бүгінге дейін қатаң сақталып келеді. Атамыздан қатты қорқатын едік.
6 жасымда мектепке бардым. Бірде үйге сыныптасым келіп байқаусызда парсыша сөйлеп қойып, сонда атам қатты ашуланды. «Атаңа нәлеттер, шаңыраққа қараңдар, мынау қазақтың үйі! Бұл жерде ендігәрі басқа тілде сөз естімейтін болайын» деді. Бұл менің санама терең енген сөз болды. Атам қайтыс болардан сәл бұрын төсек тартып жатып «Біз өлсек, осы жерде қаламыз, бірақ күндердің күнінде сен елге ораласың. Елге барғанда қазақтың тілі мен дінін білмесең, қазақпын деп қалай айтасың? Соған сақ бол» – деді. Ол кезде мен 11-12-дегі баламын. Бұл болашағыңа бағдар емес пе? Түсінген адамға бұл үлкен өнеге. Содан бастап қиялыммен қазаққа, оның кең даласына ғашық болып өстім. Ортамыздың тәрбиесімен біздің санамыз тез өсті.
Иранда жүргенде Түркиядан келген бір адамның «сендер кім болсаңдар да түріксіңдер. Бәріміздің тегіміз бір. Егер қиналсаңдар Түркияға келсеңдер болады» дегені есімде. Соның бәрі адамға ой салмай тұра ма? Ой әрекетке итермелемей ме?
27 жасымда Нияз Тобыш бауырым екеуміз Иранда қазақтың мәдени қоғамын аштық. Қазақтың төте жазуы, кириллицасымен парсы тілінде сол жақтағы қазақтарға арнап «Қазақ әліппесі» деген оқулық жаздық. Сосын Түркияға барып туризм саласында магистратурада оқыдым. Сол жерде жүріп алғаш рет Kazakistan’da turizm деген кітап жаздым. Онда Ұлы Жібек жолының туризмге, саясатқа ықпалы туралы айтылады. Бұл белгілі бір сала бойынша әлемде қазақ тілінде жазылған тұңғыш еңбек болды десем, артық айтпаған болармын. Ол кезде қазақ елі тәуелсіздік ала қояды деген ой жоқ қой, әйтеуір Қазақстанмен заңды байланыс жасағымыз келді. Оған мүмкіндік беретін – туризм. Ыстанбұлда жүріп түрік тілін үйрендім. Сөйтіп, ізденістердің соңы ғылымға әкелді.
Мен Қазақстанға тәуелсіздіктен бұрын, 1990 жылы келдім. Осы жаққа келуіме себепші болған марқұм ұстазым Әбсаттар Дербісәлі болды. Өзі КазГУ-дің шығыстану факультетінің деканы болып жүргенде шақырған. Бір жылға келісімшартпен келгем. Сонда ол кісі маған «Қазақ даласының жұлдыздары» деген кітабын сыйлаған еді. Соны оқысам, онда парсы тілінде жазылған «Тарих-и Рашиди» туралы мәлімет көп екен. Ее, мұны тауып оқып, аудару керек екен деп ойладым.
1991 жылы азаттықтың самалы есе бастады. Сол жылы қыркүйек айында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ресми сапармен Түркияға барып, сондағы қазақ диаспорасымен кездесті. Сонда ол кісімен кездескен адамдардың бірі мен болдым. Төртінші болып сөз сөйледім, оны теледидардан көрсетті. Сол кезде ол кісіге екі өтініш айттым: бірі − босып жүрген Ауғанстан қазақтарын елге көшіріп алу, екіншісі − Иран мемлекетімен ресми түрде байланыс жасау. Ол кісі екі өтінішімді де орындаймыз деді. 1993 жылы ауған қазақтарын елге әкелу бойынша жұмыстар жүргізді, 1995 жылы Иран қазақтарының елге келуіне жол ашты. Маған да елге қайтыңыз деген болатын. Сонымен, Түркиядағы оқуымды да шала бітіріп елге оралдым. Ирандағы үйімді де сатпай, тастап кеттім. Содан бері елімде еңбек етіп жатырмын.
− Кейінгі дәуірде Иранда қазақ әдебиетіне қатысты кітаптарыңыз шығып жатыр екен және оның бірнеше томнан тұратынын естіп едік...
− Иә, Иран халқына қазақ әдебиетін таныту керек. Мен қазақ әдебиетін саяси бес дәуірге бөліп қарадым: Қазақ хандығы әдебиеті (1465-1847 жылдар), Саяси өліара дәуірі (1847-1904 жылдар), Алаш дәуірі (1904-1919), Кеңестік дәуір (1919-1991), Тәуелсіз Қазақстан әдебиет (1991 жылдан бері қарай). Қазірше бір кітап жарық көрді. Содан кейін Иранда қазақ әдебиетіне деген қызығушылық күшейді. Кітапқа кірген өлеңдерді өзім аудардым. Ана жақта оны оқығандар қазақ поэзиясына таңғалып отыр. Мына аудармаларың қазақ ақындарын парсы тілінде ана тілінен кем сөйлемеген сияқты дейді. Демек, қазақтың поэзиясы еш елдің поэзиясынан осал емес деп ойлаймын. Ол жақта қазақ ақындары туралы жазылған мақалаларым да іркіліссіз басылып жатыр.
− Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ