Илтегин Мұхаммед Арслан – Түркияның Ыстанбұл қаласында тұратын қазақ тілінің жанашыры. Оқушы кезден көк түрік қағанатының тарихына қызыққан ол қазақ тілін жетік меңгеруді мақсат етіп, әлеуметтік желілерде қазаққа ұқсайды-ау дегендерге достық жіберіп, олармен қазақша сөйлесіп, орта қалыптастырған. Екі жыл ішінде қазақшасын жетілдіріп алған ол уақыт өте келе қазақ мәдениетіне, спортына, жалпы Қазақстанға деген қызығушылығы арта түсіп, «Қазақстанға келсем, Түркияға қайтқым келмейтін деңгейге жеттім» дейді. Алдағы уақытта Алматыға келіп, уақытша тұрып-көргісі келетін Илтегинге хабарласып, әңгіме-дүкен құрған едік.
– Instagram-дағы қазақ тілінің мәселелерін талқылайтын бір парақшада емле ережелерін бізден артық білетініңізді байқап, таңғалдық. Жеке парақшаңызды шолып шыққанда қазақ мәдениетіне, жалпы Қазақстанға деген қызығушылығыңыз басым екенін байқамау мүмкін емес. Бұл қызығушылық әу баста неден туып еді?
– Мен Ыстанбұлдың Кадыкөй ауданында туғаныммен, Азия жағында орналасқан Пендік деген ауданында өсіп-өндім. Сакария университетінде қоғаммен байланыс мамандығы бойынша білім алдым. Содан соң Ыстанбұл университетінің тарих факультетінде сырттай оқыдым. Негізі, мен жастайымнан тарихқа қызықтым. Ғұн дәуірінен көк түрік қағанатына дейін аралықты ерекше ықыласпен оқып, зерттеп, зерделеп шықтым. Маған көк түріктердің тарихы, тілі мен ділі қызық көрінді. Сосын көк түріктердің тілін үйренуім керек деп шештім. Қазіргі түрік тілі көк түріктердің тіліне келіңкіремейді, сондықтан ол тілге ең жақын тілдер қайсысы екенін зерттей бастадым. Артынша, ең жақын тілдер ретінде тувалықтар, хакастар, қырғыздар мен қазақтардың ана тілі екенін білдім. Сол кезде маған осы тілдердің ішінен бір тілді таңдау керек болды. Дәл сол уақытта YouTube-та Қарақат Әбілдинаның орындауындағы «Балапан қаз» әні мен Батырхан Шүкеновтің «Сағым дүние» атты керемет туындысына түсірген бейнебаянын көрген едім. Бұл екі клиптегі қазақтардың ұлттық киімі, салт-дәстүрі, киіз үйді қастерлеуі, иен даласын көрген кезде жүрегімде сөзбен сипаттай алмайтын бір жылулық пайда болды. Түркітектес елдер бір-біріне бауыр екенін бұрыннан білемін. Дегенмен сол екі видеодағы қазақ тілінің шұрайлылығы мен ондағы көрініс ерекше әсер қалдырды. Сөйтіп, 2017 жылы дұрысы, қазақ тілін үйренейін, олар секілді таза сөйлейін, тілін біліп алған соң, олардың әлемін, тарихын зерттейін деп шештім. Осылайша, қазақ тілін үйрене бастадым.
– Қазақ тілін үйрететін арнайы курсқа бардыңыз ба, әлде?
– Жоқ, өз бетімше үйрендім. Ешқандай курс, бағдарламаның көмегіне жүгінбедім. Ең алдымен сөздік қорымды молайтқаным дұрыс болар деп, кітап сататын бір сайтта Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқытушылары әзірлеген қазақша сөздікті сатып алдым. Сосын әлеуметтік желіде кез келген қазаққа достық жіберіп, әңгімелесуге тырыстым (күліп). Алайда мұнымнан түк шықпады. Олардың жазғанын түсіне алмай, дал болдым. Өмір бойы латын қарпін қолданып келе жатқан маған кирилл қарпін түсіну қиынға соқты. Содан «Мейлі онда, кирилл қарпін үйренейін» деп шештім. Ол қаріпті де меңгеріп алдым. Оны үйренген соң қазақтардың жазғанын бірте-бірте түсіне бастадым. Ал түсінбеген сөздерді сөздік арқылы аударып, қағаз бетіне түсіріп отырдым. Басында дұрыс жаза алмайтын едім, алайда уақыт өте келе қазақ тілінде кинолар, әсіресе мультфильмдер көрген соң, қазақшам «жақсара» түсті. Одан бөлек, қазақша кітаптар, соның ішінде ертегілерді сүйсініп оқыдым. Бейтаныс әрі қызық көрінген сөздерді дәптер бетіне түсіріп алып, күніне екі-үш рет қайталап жүрдім. Осылайша, жазуды да, сөйлеуді де үйреніп алдым.
– Кирилл қарпін арнайы курсқа барып үйренбесең, өздігіңнен үйрену қиын деп ойлайтын едім.
– Түк те қиын болған жоқ. YouTube-та қазақ әліпбиін үйрететін қысқа видеолар бар. Оны екі-үш рет қараған соң, күні бойы жаттап, соңында сөйлем құрастыра бастадым. Бала кезімде үлкендер Құран оқыған кезде мен де қызығып, араб әріптерін үйренгім келетін. Алайда екі-үш айда араб әріптерін үйрене алмай, қиналғаным бар. Ал кирилл қарпін керісінше екі-үш күннің ішінде үйреніп алдым. Жоғарыда айтқандай, әлдебір курсқа қатыспай, бағдарламаға «бағынбай» оқығандықтан, қазақ тілін үйрену процесі ұзаққа, анығырақ айтсам, екі жылға созылып кетті. Соңғы жылдары қазақшамды едәуір жақсартып алдым. Сөздік қорым молайды.
– Жаңа бір сөзіңізді біздің тілді білмесеңіз де, «Әркімге достық жіберіп, әңгімелескім келді» деп қалдыңыз. Қазақ тілін үйренуге деген талпынысыңызға әлі таңғалып отырмын.
– Тіл үйрену үшін еңбектену керек. Орта қалыптастыру қажет. Өйтпеске, амалым қалмады. Сол уақытта ағылшынша да үйренгім келді. Қазақтарға қаптатып достық жібергендей, ағылшындарға жібердім, алайда олар мүлде қабылдамай тастады. Ал қазақтар керісінше жақын тартып, жанашырлық танытты. Егер қазақтар сол кезде достығымды қабылдамаса, жазғаныма жауап бермесе, қазақ тілін үйрене алмас едім. Немесе тіл курсына баруға мәжбүр болатын ба едім, кім біліпті?! Нәтижесінде, қазір соның арқасында досым көп. Олардың көбімен Қазақстанға барғанда бетпе-бет кездесіп, байланысымды нығайтып алдым.
– Instagram-дағы жеке парақшаңыздың төбесіне қазақ тілі деп жазып, біздің тудың белгісін қойыпсыз. Біздің тілге деген құрметіңізді осылай көрсеткіңіз келді ме?
– Негізі, мен ол жерге түркітектес халықтардың тілдерінің белгісін қоюым керек еді. Алайда қазақ тілін жетік білгеннен, Қазақстанға барғаннан кейін Қазақстанды екінші Отаным деп санаймын. Әлбетте, қазақ тілін айрықша құрметтеймін. Құрметтегеннен де жоғары нәрсе бар. Мен ол тілді жақсы көремін. Оған деген сүйіспеншілігімді айтқызбай-ақ түсінген боларсыз. Біз – түркілер, бір-бірімізге туыспыз, бауырмыз. Тарихымыз, тіліміз ұқсас. Біздің аталарымыз оғыздар кезінде Сырдария өлкесін мекендеген, сосын Анадолыға көшіп, мемлекет құрған. Сондықтан біз Қазақстанды атажұртымыз деп санаймыз. Мен секілді Қазақстанды атажұртым деп санайтын түріктер қазақтарға алаңдап, сіздерде болып жатқан саяси оқиғалардан үнемі хабардар болып жүреді.
_1700810887.jpg)
– Сіз тіпті күні кеше Еуропа чемпионатының іріктеуінен өте алмай қалған Қазақстан ұлттық құрамасының өз тобында жинаған көрсеткішін, құрлықтық чемпионатқа қайтсе бара алатынын, ойыншыларымыз туралы біраз деректі де біледі екенсіз. Соған қарағанда сіз тек саяси жаңалықтарды ғана емес, Қазақстан спортын да жіті бақылайтын секілдісіз.
– Әлбетте, бақылаймын. Қазақстан футболдан әлем, Еуропа чемпионаттарына бұрын-соңды қатыспаған. Өзіңіз де білесіз, биыл Қазақстан футболы ерекше қарқын танытты. Олардың еурожарыстардағы әрбір ойынын көріп, жеңсе қуанып, жеңілсе сіздер секілді налыдым. Кешегі шешуші кездесуде Словенияны ұтып, Еуропа чемпионатына қатысуға мүмкіндік беретін жолдаманы ұтып алғанын қатты қалаған едім. Өкінішке қарай, олай болмады. Бұйырса, Қазақстан құрамасы келесі жылы наурыз айында Ұлттар Лигасы арқылы Еуропа чемпионатына бару мүмкіндігіне таласады. Түркия құрамасы өз тобында бұл кезеңді бірінші орынмен аяқтап, Еуропа чемпионатына қатысатын болды. Ал бірақ олар да Қазақстан секілді үшінші орын алып, іріктеуден өте алмай қалса, наурыз айындағы ойында Қазақстан құрамасына қарсы ойнап, жалғыз жолдаманы сарапқа салатын еді. Құдайға шүкір, олай болмайтын болды. Егер бұл екі ұлттық құрама ойнаса, қай жақты қолдайтынымды білмей, әбден әлекке түсетін едім. Абырой болғанда, Түркия іріктеу кезеңін жақсы нәтижемен аяқтады.
– Осы айдың басында Астанада «Түркі дәуірі» деген ұранмен Түркі мемлекеттері ұйымының Х саммиті өтті. Мұнда айтылған мәселелерден хабардар боларсыз?
– Әрине. Аталған ұйым түбі бір түркі әлемінің бір шаңырақ астына бірігуіне, бауырлас халықтардың болашағын бағдарлап алуына серпін беретінін бәрі түсінеді. Осы ретте ерекше атап өтетін бір жайт, Қазақстан латын қарпіне көшу ісін қайта қолға алу керек деп ойлаймын. Сол саммитте біздің Президент Режеп Тайып Ердоған түркі елдеріне ортақ әліпби қажет екенін жеткізді ғой. Бұл бастаманы қолдаймын. Латыншаға ауысса, басқа бауырлас елдер, әсіресе, түріктер қазақтарға бұрынғыдан бетер жақындай түседі деп ойлаймын.
– Қазақстанға жиі келетініңізді айтып қалдыңыз. Қай қалаға көп бардыңыз? Алматы ма?
– Иә. Мен жазда барған кезде тау басында қар жатқанына таңырқап, ерекше әсер алып қайттым. Медеу, Көктөбе, Көкжайлауды араладым. Түркияда оқып жүрген қазақ достарым бар. Дегенмен көп қазақпен интернет арқылы танысқандықтан, Қазақстанда олармен бетпе-бет кездесудің сәті түсті. Астанаға да саяхаттап қайттым. Астана, сөзсіз – бірегей қала. Алайда, маған Алматы ерекше ұнап қалды. Астанада табиғат дейтіндей табиғат жоқ, бетон үйлерден басқа ештеңе көрмедім. Көпшілік Бурабайды бір рет көруім керек екенін айтты, алайда ол қаладан алыс екен. Бас қала тыныш, бірақ «тірі» қала емес секілді көрінді. Ал Алматыда, керісінше өмір қыз-қыз қайнап жатыр. Табиғат аясына барғың келсе, жарты сағатта-ақ жетіп аласың. Туризм индустриясы жақсы жолға қойылған. Алдағы уақытта Түркістан, Шымкент қалаларына, содан соң батыс өңірлеріне барғым келеді. Осы ретте бір ренішімді айтсам, басып шығарасыздар ма? Мұны Президентке немесе бұл іске жауапты органдарға жеткізуге мүмкіндік бар ма?
– Не ренішіңіз бар?
– Қазақ бауырларымыз Түркияда үш ай визасыз жүре алады. Ал біз, түріктер, Қазақстанда бір ай ғана визасыз бола аламыз. Маған Қазақстан қалаларын аралауға бір ай жетпейді. Бір қызығы, біз Қырғыз Республикасын үш ай визасыз саяхаттай аламыз. Олар да Түркияда үш ай визасыз жүре алады. Қазақ бауырларымыз Ресей халқына үш ай визасыз жүріп-тұруға рұқсат берген. Қытайлықтарға да сондай. Ал бізге жоқ. Біз – бауырлас, тамырлас халықпыз ғой! Мені сол қынжылтады. Мысалы, Оңтүстік Корея мен Жапония үкіметі түрік азаматтарына үш ай визасыз саяхаттауға рұқсат береді. Ал бауырлас деп жүрген Қазақстанда бәрі басқаша. Бізге де Ресей, Қытай азаматтары секілді үш айға визасыз жүруге рұқсат берсе, ел ішін армансыз саяхаттайтын едім. Сіздерге сұхбатты күнде бермеймін ғой, осы кезді пайдаланып, мені қынжылтатын мәселені тілге тиек етейін дедім.
– Қазақстандықтар Түркияда 90 күн визасыз жүре алса, түріктер де бізде дәл соншама күн жүре алады деп ойласам...
– Мен де солай ойладым. «Құдайға шүкір, үш ай емін-еркін қыдырамын. Күшті қандай!» деп қуанып жүрген едім. Сөйтсем, олай емес екен. Бір айға ғана жүруге болатынын білген кезде біртүрлі болып қалдым. Қазақстанда визасыз жүру мерзімін үш ай қылсыншы, өтініш! Немесе тек маған визасыз кіруге рұқсат берсінші. Қалаған кезде кіріп, қалаған кезде шығып, жүре берейінші (күліп).
_1700811139.jpg)
– Алматы мен Астананы аралауға бір ай жетпеді ме?
– Маған тіпті алты ай жетпейтін секілді (күліп). Маған Қазақстанды саяхаттаған ұнайды. Әсіресе, жаяу аралағанды ұнатамын. Алайда жаяу араласам көңіл түсіретін көп жайтты көзім шалады. Алматыға алғаш рет келгенде Абай даңғылын жаяу аралағым келді. Сол кезде басқа жолға түсіп, адасып кеткенімді байқамай қалдым. Жолай бір қазақты тоқтатып, бір мекенжайды қазақша сұрасам, маған орысша жауап береді. «Қазір түбі қазақша жауап береді-ау осы» деп екі-үш рет қайта сұрасам, орысша жауап қатып тұрып алды. Сосын Google аударманы ашып, қазақшаны орысшаға аударып, көрсеттім. Қазақстанда қазақпен орысша сөйлесуге мәжбүр болдым. Жаман болдым. Қазақ достарым көп тұрғынның орысша шүлдірлейтінін үнемі айтады. Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстігіндегі тілдік қолданыс, тұрмыс салты басқаша екенін де білемін. Солтүстіктегі халық орысша сөйлегенді құп көретінін естіп жатамын. Кейде мен Қазақстанға барып жұмыс істеу туралы ойланамын. Алайда қазақ достарым «Ол үшін алдымен орыс тілін білуің керек» деп айтады. Бұл, әрине – талап-тілегіңе, мақсатыңа кері әсерін тигізбей қомайды.
– Жо-жоқ. Қазір қазақ тіліне басымдық беріледі. «Орыс тілін білмесең, жұмыс таба алмайсың» деген стереотип артта қалды. Сіз мынадай қазақшаңызбен елден қиналмай-ақ жұмыс таба аласыз.
– Орыс тілінің басымдығы туралы қазақ достарым айтқан еді. Мүмкін, олар «Көп тіл білген жаман емес» деп айтқысы келген болар. Жалпы, алдағы мақсат – Қазақстанда біраз уақыт тұрып, қазақшамды бұдан да жақсартып, акцентсіз сөйлеу.
– Бұдан асып қалайша жақсартуға болады? Акцентіңіз тіпті де білінбейді.
– Қойыңыз, акцентім бар (күліп). Өзіме білінеді ғой. Сіз менің көңіліме қарап айтып тұрған боларсыз. Мен қазақтармен хат жазысқан кезде, олар мені қазақ деп ойлап қалады. Ал дыбыстық хабарлама жіберсем, «Әй, акцентің бар екен ғой» дейді (күліп). Алайда қазақшасымен көпшілікті таңғалдырып жүрген америкалық қыздан жақсы сөйлей аламын. Дейтұрғанмен, әлі де көп жұмыс істеу керек.
– Қазақстанда тек уақытша тұрып көргіңіз келеді ғой?
– Иә. Онда барлығы қалай өрбитінін білмейсің ғой. Отанымды, туған-туыстарымды сағынып, кері әсері бола ма деп ойлаймын. Алайда мен Қазақстанға барғанда Түркияға мүлде қайтқым келген жоқ. Айналамды, әсіресе, ұлттық тағамдарын ұнатқаным сонша, ұшаққа отырғанда қазақша ет сұрағаным бар. Менің қазақ ұлтына деген ерекше махаббатымды беске білетін қазақ достарым «Онда былай келісейік. Сен менің орныма кел, мен сенің орныңа барайын. Төлқұжаттарымызды ауыстырайық» деп қалжыңдайды. Тіпті, туған әпкем де қазақтармен телефонмен сөйлесіп болған соң, «Не деп сөйлестің?» деп естіген сөздерді қалжыңға орағытып, қайталайды. Үй ішім де мені Қазақстан десе елең ететінімді жақсы біледі. Анам басында Қазақстанға жалғыз барамын дегенде қорыққан еді, кейін ондағы бауырмал жандармен араласып, біте-қайнасып кеткен соң, көңілі орнына түсті. Сізге мынаны айтайын, мен өткен жылы әскерге барып, Отан алдындағы борышымды өтеп келдім. Тіпті, әскерде жүрсем де, қазақша кітап оқып, қазақшамды жетілдіруді ұмыт қылмадым. Үйге қайтуға екі ай қалғанда телефонды қолдануға мүмкіндік берілді. Сол кезде де қазақша жаңалықтар оқып, достарыммен байланысып жүрдім.
– Жеке парақшаңызда Мейрамбек Бесбаевпен түскен суретіңізді көріп қалдым.
– Бір күні Ыстанбұл базарында жүрсем, жанымнан екі кісі өтті. Оның біреуін Мейрамбек ағаға қатты ұқсаттым. Алайда «Қайдағы? Ол кісі емес шығар. Ол мына жерде қайдан жүрсін?» деп ойладым. Шыны керек, қытайлық азамат шығар деген күдік болды. Дегенмен бірнеше қадам аттаған соң, «Тексеріп көрейінші» деп әлгі екеуінің соңынан ердім. Содан соң алдыларына шығып алып, мұқият қарасам, расымен менеджерімен бірге кетіп бара жатқан Мейрамбек аға екен. «Аға, сізбен суретке түсуге бола ма?» деп сұрап, келіскен соң суретке түстім. Аға «Қандай рахат! Ыстанбұл көшелерінде емін-еркін жүре аламын. Мені ешкім танымайды» деп кетіп бара жатқан жерінде, мен алдынан атып шыққан кезде «Мына түрік қайдан шықты? Мені қайдан таниды, ә» деп таңғалған шығар. Жалпы, мен қазақ әншілерін көп тыңдаймын. Жоғарыда айтып кеткенімдей, Батырхан Шүкеновтің жанкүйерімін. Одан бөлек, дәстүрлі әндерді сүйсініп тыңдаймын. «Айым, Күнім менің! Жарқыраған жұлдызым менің» деп айтатын Ардақ Балажанованың әнін сан рет тыңдаймын. Қарақат Әбілдинаның «Балапан қаз» атты әнін де көп қосамын. Сонымен қоса, «Алатау серілері» айтатын «Алаш ұраны» деген әнді де ыңылдап айтамын. Әрі Қайрат Нұртас пен кейінгі кезде хит әндер айтып жүрген жас әнші Садраддиннің де жанкүйерімін. Ал күйлерден «Көңіл толқынын» қатты жақсы көремін. Тыңдаудан жалықпаймын. Күніне бірнеше рет тыңдаймын.
– Қазір немен айналысасыз? Қазақстанға қашан келуді жоспарлап отырсыз?
– Қазір ара-тұра түрік тілінен онлайн сабақтар жүргіземін. Әскерден жуырда оралғандықтан, демалайын деп шештім. Бұйырса, келесі жылдың алғашқы айында Алматыға барамын. Ол уақытта достарымның мазасын алмай, жалғыз саяхаттауды жоспарлап отырмын. Әскердегі қатаң режимнен кейін Қазақстанға барып тыныққым келеді.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ