Ақ сөзін айтқан Ахмади

Жанат Ахмади деген жазушыны өткен ғасырдың сексенінші жылдары «Жалын» журналына шыққан «Зар-Зарауха» атты хикаясынан білдім. Ерекше тағдырлы адам туралы хикаяттан ең алдымен байқағаным – ол кісінің төгіліп тұрған тілі болды. Байыр­ғы қазақ сөздері, бұрынғы әңгімешіл шалдарға тән ора­лымды тіл оқығанды тартып әкетеді екен. Тілі емес, ойлау жүйесі де таза қазақ­ша! Ахмади деген тегі сол кездегі кеңестік «салтқа» қиыстау көрінетін жазушы солай есімде қалған. Қызығы сол, әлгі мен бай­қаған Жанат Ахмади ағамыздың шығармашылық бол­мысы туралы кейінде талай белгілі қаламгерлер де айтқан екен. Кейбірін оқып көрейік:

«Жанат Ахмадидің афоризмдік бейнелі сөзді сонша көп білетіні сол, ол кейде ар­на­сынан асып та кетіп жатады. Бірақ оқырман қа­нығып та, құнығып та оқиды. Жанат Ах­ма­ди қолтаңбасының басты ерекшелігі – бұл жазу­шы шығармаларында қазыналы қазақ ті­лінің ағыл да тегіл тасқындап жатуы дер едік жә­не қазақтың көне тұрмысына қатысты салт-дәстүр, жол-жоралғы, әдет-ғұрып, ойын-сауық, шешендік өнер, билер айтысы тәрізді сан қилы этнографиялық жәдігерліктердің то­лассыз тоғытылып жатуы дер едік». (Смағұл Елубай) «Жанат Ахмади М.Әуезовтың жазу мә­не­рін, сөз саптауын, сөйлем құрылысын, тұтас син­таксисін қабылдаған және бұл жалаң елік­теу емес, Әуезов рухын бойына сіңіре оты­рып, өз шамасына лайық мәнер, өлшем тапқан. Тіл көркемдігі – жазушылық өнердің ең басты белгісі екенін, Жанат Ахмади романы бұл тұрғыдан алғанда әдебиетіміздің алтын қа­зынасына кәусар бұлақ болып қосылары анық». (Қабдеш Жұмаділов) «Ж.Ахмади туындыларының ғибратты оқи­ғалық мазмұнымен оқушыға ұсынарлық та­ғылымымен ғана емес, қазақ тілінің ертеде кең тараған байлығын тосын қазынадай қай­та әкелуімен құнды». (Рахманқұл Бердібай) «Жанат Ахмадидің туындыларынан Әуе­зов бастаған шоғырдың сарыны естіледі. Қа­зақ­тың дүниетанымы оның өз сөзінде, мақал-мә­телдерінде десек, Жәкең содан бір елі ажы­­­­ра­май келе жатқан қаламгер. Бұл кісінің тү­­сіндіргісі келетін нәрсесі қазақтың фи­ло­софиясының қандай екенінде емес, фило­со­фиядағы қазақтың дүниетанымының қан­ша­лықты деңгейде екені. Қаламгер Ж.Ахмади дәс­түрлі прозаның өкілі және дәстүрлі про­за­дағы модернист». (Дәурен Қуат)

Бұлардың бәрі Жанат Ахмади шы­ғар­­ма­шылығының бір қыры жайында ай­тыл­ған көп пікірлердің бір парасы ғана. Со­ның өзінен-ақ нағыз қазақболмысты про­заиктің қалам қуа­тын аңдауға болады. Өзіңе сөзі әсер еткен жазушы туралы қалт ет­кен жаңалықты қағыс жібермей оқып жү­ре­сің ғой, кейін баспасөзде жарияланған ма­қа­ла-сұхбаттарынан ол кісінің 1962 жылы Қы­тайдан жылы атажұртына оралғанын біл­­­дім. Елге келгенмен құрығы ұзын үш әріп (КГБ) оны орналасқан жерінен байыз тап­тыр­май Сыр бойына – Қызылорда облысының Жаңа­қорған ауданындағы «Келінтөбе» сов­хо­зы­на жер аударыпты. Бірақ өкімет теріс қараса да тағдыры теріс айналмаған қабілетті қа­лам­гер ол жерде де абыройдан құр алақан қал­ма­ған. Аудандағы мемлекеттік архивте сақталған араб графикасымен Бұқар стилінде жазылған ша­ғатай тіліндегі құжаттарды кирил жазуына тү­сіріп, белгілі ғалымдарға көп жәрдемін ти­гі­зеді. Сөйтіп жүріп «Зар-Зарауха» атты хи­кая­тын жазып бітіреді, бірақ ол шығарма кейін КГБ қызметкерлері тәркілеуіне ұшырап, көп жыл­дардан кейін қайта жазылған нұсқасы жа­рық көреді. Шығармаларын жарыққа шы­ғару үшін Қазақстан Жазушылар одағына әл­денеше рет келеді, тіпті қырғыз еліне барып Шың­ғыс Айтматовпен кездесіп көмек сұрай­ды. Жалпы, Жанат Ахмадидің елге келгеннен кейінгі қым-қиғаш өмірінің өзі бірнеше кі­тап­қа жүк боларлық оқиға. Артына қомақты мұра қалдырған жа­зу­шы­ның арғы беттегі елдің басынан өткен оқи­ғалар жайында жазылған «Дүрбелең», «Шыр­ғалдаң» атты романдары − қазақ әде­бие­тіне қосылған құнды шығармалардың қа­­­­тарында. Ол туралы жазылғандарды толық оқып шыға қоймасам да, Жанат Ахмади кө­зінің тірісінде-ақ қаламдастарынан дұрыс ба­ғасын алған жазушы деп есептеймін, оның туын­дылармен таныс қаламгерлердің ол ту­ралы пікірі жақсы болатын. Бір күні қазақтың көр­некті жазушысы Молдахмет Қаназбен әдебиет жайында әңгімелесіп отырғанымызда ол «Жанат Ахмадидің жазғандары маған ұнай­ды» деп қалды. Әлем әдебиетінің үздік үлгі­ле­рін таңдап, талғап оқыған, өзі де қазақ пр­о­за­сының зергерлерінің бірі Молдахмет аға сияқ­ты мақтауға сараң адамның өзі осылай деп отырса, демек ол жұрт біле бермейтін көп жа­зушының бірі емес болғаны ғой. 2018 жылы мен қызмет істейтін Túrkistan ха­лықаралық газетінің редакциясы Қазақстан Жазушылар одағы ғимаратында жарты жыл­дай тұрды. Сол кезде одаққа келіп-кетіп жүр­ген қаламгерлерді жиі көретінбіз. Олардың арасында Жанат аға да одаққа жиі соғатын. Үстіне киген қызғылт-сары костюмінің оң жақ жағасына қазақша ою бастырылған, сол жақ кеуде тұсында «Құрмет» орденін тағып ал­ған ағамыз Жазушылар одағының бірінші қа­батындағы диванға құйрық басып, біреу­лер­ді күтіп отырғанын көретінбіз. Сырттай аты-затына қанық болғандықтан барып сәлем бере­тін едім. «Осы кісіден сұхбат алуым керек» деп жүрсем де, өз бетіммен барып адамға жұ­ғыса кететін әдеттен ада мен ол кісіні әңгімеге тар­тып сөйлесе қоймаппын. Бәлкім, бұйырыс бол­маған шығар... Көз алдымызда жүрген адам­ды мәңгі жасай беретіндей көреміз ғой. Сол кезде «Абыржы» трилогиясы кітап бо­лып шығып, Мемлекеттік сыйлыққа ұсы­нылып жатқан белгілі жазушы Сайлаубай Жұбатырұлы ағамыз бірде одаққа келгенде әдет­тегідей Жанат аға өзінің үйреншікті оры­нында отырған. Оны көрген Сайлаубай аға бір­ден барып Жанат Ахмадимен амандасып, аса ықыласты түрде қызу әңгімелесіп кетті. Сөз­дерінен байқағаным – екеуі бір-бірін сырт­тай ғана білетін тәрізді. Сонда да бұрыннан та­ныс секілді сөздері жарасып кеткенін көр­дім. Қайыр-хош айтып жатып, Сайлекең Жә­кеңе «Абыржы» трилогиясын сыйлады. Оған Жа­нат ағамыздың қуанып қалғаны көрініп тұр­ды. «Міндетті түрде оқып шығып, пікірімді жа­за­мын» деді. Иә, нағыз азамат − сөзінде тұруымен аза­­мат! Жанат Ахмадидің Сайлаубай Жұ­­­ба­тырұлына сондағы берген уәдесін бұл­жыт­пай орындағанын кейін көрдім. 2020 жылы әлемдік пандемия қазақтың көп­теген қаламгерімен бірге Жанат Ахмадиді де рахымсыз тырнағына іліп, қазақ көркем­сө­зінде орны бар жазушыны ортамыздан мез­гілсіз алып кетті. Бірақ сол жылғы өтуі тиіс қа­зақ әдебиетінің жылдық қорытындысында про­за бойынша баяндама жасаймын деп дайын­далып, бір жыл ішінде жарық көрген қа­зақ жазушыларының шығармаларын қал­дырмай оқып, бәрі туралы ақ сөзін қағаз бе­тіне түсірген екен Жанат аға. Оны мен кейін оқы­дым. «Қазақ прозасында қарқын бар» де­ген бұл баяндамада жазушының биік эстети­ка­л­ық талғамы көзге анық шалынады. Өзі Әде­биетшілер үйінде оқу бұйырмаған сол баян­дамада ол Сайлаубай Жұбатырұлының «Абыр­жы» трилогиясы туралы былай деп кең кө­сіліпті (үзінді келтірейін): «Осыдан біраз жыл бұрын жазушы Сай­лау­бай Жұбатырұлының «Абыржы» аталатын қос томдық романы жарық көрген. Ондағы әде­би жыл қорытындыдағы проза жайлы баян­­­­дама менің үлесімде болғандықтан, «Абыржы» аяқталмаған романдар болса да, шығарма са­пасына орай баяндамаға енгізген едім. Әлі есім­де Арал проблемасын арқалаған «Абыр­жы­ның» айтары; газ-мұнайдан бастап қазба бай­лықтардың барлығын (ең аяғы жер ас­ты­ның суына дейін) тартып алып жатқанымыз – түбінде мына жұмыр жер өз орнында тұрмай­тын­ы; асты бос қалған алып үңгірлер жерді опы­ра­тынын, Аралдың да құрып бара жат­қа­ны, оны толтырып тұрған жер асты тіреулері босап қалғаны деген қорытынды білдірген едім. Ал бұдан бірер жыл ілгері шыққан 3 том биыл­ғы әдеби жыл қорытындысына сәйкес кел­месе де, сіздерден кешірім өтіне отырып, екі ауыз ғана сөзбен іле кетуді артық болмас де­дім. (Автормен ешқандай араласымым жоқ; бү­гінгі және кейінгі ұрпаққа керек кітапқа тұт­қындалғанымды айта кетейін). Романның бас кейіпкері Медет Мөңкеұлының қасында жас оқымысты әріптесі Есен екеуі кеңесетін бір ғана 63-беттегі әңгімені оқысаңыз, соның өзі-ақ жеткілікті болар еді. Сайлаубай Жұбатырұлының «Абыржы» роман-трилогиясы − үлкен еңбек. Әде­бие­тімізде бітім-болмысы бөлек туынды. Ке­ше­гіміз, бүгініміз, болашағымыз жайында те­рең толқынды толғам. Ойлар батыл, сөз ту­ра. Осы кітап көңіл шетінде жатыр. Обалдау. Рет­ті жерде айту ләзім. Бізде психологиялық дү­ниелер аз емес. Ал мына, заманалар абыр­жысындағы биік рухты, ерек көзқарасты, стан­дарттар мен науқандар ноқтасына басы сый­маған адам жаны тым күрделі, қатпарлы. Әсіре прагматизм уақыты адал жандарды тәр­кі еткен, жоғалтқан, сонан жадағай нау­қан­дар­да рух жадау тартты. Медет тағдыры – со­ның батыл баяны. Роман сөзі жинақы. Стилі теңіз толқынындай шымыр да, әлеуетті. Қысқа тұ­жырымдар қордалы ой, көп беттерге кетер жай­т­тарды серіппедей сығымдаған. Кейде аң­дап оқып, қайта айналып соғып отыруды қа­жет етеді. Өмірдің өзі секілді, бір адам кө­зінде, дара тұлға сезімінде уақыт пен жан кол­лизиясын үш кітап бойы шырғасын шы­ғармай алып өту − көп бейнет, шын шебер ісі. Оқырманды кітап оқуға тәрбиелейтін кітап... Осынау дегдар интеллектуалды, заманауи мәдениет дүниесімен жазушы өзінің 70-80 жыл­дары әдебиетімізге әкелген жаңашылдық, бас­тамашылдық дәстүріне адал екенін тағы бір дәлелдеген. Роман соңғы ширек ғасыр кө­леміндегі тың тыныс, жарқын құбылыс. Қазақ қа­ламгері бүгінгі әлем алдында осылай сын­дарлы, биік сөйлей алғаны қуантады». Шынын айту керек, қаламгерлердің көбі бір-бірінің шығармасы туралы пікір айтқанда көп ашыла бермейді. Ал біз жоғарыда келтіріп отыр­ған Жанат Ахмадидің баяндамасындағы Сай­лаубай Жұбатырұлының бітімі бөлек три­логиясы жайындағы пікірі оның шын әдебиет жа­нашыры, үлкен адамгершілік қасиеттің иесі екенін анық байқатқандай. Және қазақбол­мыс­ты қаламгер дегенімізбен өзгеше қалыпты туын­дының жаңалығын тап басып танып, лайықты бағасын бергені − Жәкеңнің талғамы биік жазушы екенін көрсетіп-ақ тұр. Жанат Ахмади көркем шығармалары­мен қо­са белгілі қазақ қаламгерлері туралы бірталай мақала-эсселер қалдырды. Оның бәрінде де тұлғалардың қадір-қа­сие­тін ма­дақтап, талантын әспеттеп, ақ сөзін айтып кет­ті. Мұндай көркем сөз шебері ұлтының ұлы, халқының ақжарма перзенті ретінде туған елінің әдебиетімен бірге жасай береді.

Ахмет ӨМІРЗАҚ

Серіктес жаңалықтары