Жетімін жебеу – елдіктің белгісі

Жетімін жебеу – елдіктің белгісі Психологтар «көргім келмейді» де­сең көзіңе, «естігім келмейді» де­сең құлағыңа зиян келеді дейді, өйткені ол адамның жанына жара болып түсіп, рухани дертке шалдықтыратын көрінеді. Рас, адам сезімтал сана иесі, оған көрген-біл­гені әсер етпей тұрмайды. Бірақ... көр­мейін десең көзің бар, естімейін десең құ­лағың бар... Көргенің тітіркендірмей, есті­генің шошытпай тұрмайды ғой. Сон­дықтан реті келсе ондай мәселелерден ау­лақ жүргенді қалайсың. Алайда көргің келгенді де, көргің келмегенді де алдыңа тосып тұратын бүгінгі ақпараттар тас­қыны дәуірінде көзіңді тас қылып жұ­мып, құлағыңды тас қылып тығындап өмір сүру мүмкін емес... Алайда... менің де ес­тігім келмейтін мәселенің бірі жетімдер тағ­дыры, көргім келмейтіні жетімдер тура­лы жазбалар. Бірақ өзің ақпарат са­ла­сында жүргенде одан қалай қашып құтыласың?.. Өткен замандарға қатысты «Жетімін жылатпаған, же­сі­рін қаңғытпаған» деген сөзді көп естиміз. Бұрынғы қазақтың өмір сал­тынан туған тәмсіл бұл. О за­ман­да соғыстан, түрлі індеттерден адам қырылғанда олардың ар­тын­да қалған балаларына ағайын-туы­сы, ауыл-аймағы қарасып, аман алып қалған. Кеңес үкіметі орна­ған кезден бергі жерде, әсіресе, аш­тық жылдарындағы жетім қал­ған балалардың саны мен жағдайы тура­лы мәліметтерді оқысаң төбе ша­шың тік тұрады. Үкімет қам­қор­лық жасағанымен олар ауыр тағ­дырды бастан кешті. Көбісі ме­з­гіл­сіз көз жұмды, аман қалған­да­ры­ның ішінен небір білімді маман­дар­дың шыққаны да белгілі. Екін­ші дүниежүзілік соғыстан кейін де же­тім қалған балалар аз емес. Әри­не, оның бәрі белгілі себептерге бай­ланысты дейміз. Ал бүгінде ше?

Шетел асқан балалардың тағдыры

Соңғы отыз жылда қазақ қо­­­­ғамында жетім балалар тағ­­дыры сөз болмай қалған кез жоқ. Өтпелі кезеңде де әке-шеше­сі­нен тірі де, өлі де айырылғандар көп. Соның ең сорақысы, балалар­ды шетелдіктерге асырауға беру бол­ған шығар. Шетелдіктерге асырауға беріл­ген балалардың саны қанша, олар­дың жағдайы қалай болып жатыр? 1999-2012 жылдар аралығында шет­елдіктер Қазақстаннан 8 806 ба­ланы асырап алған көрінеді, со­ның 6609-ы АҚШ-қа кеткен (оның ішінде 687 баланың жағдайы біраз жылға дейін белгісіз болған). Кейінгі жылдары шетел­дік­тер­дің елімізден бала асырап алу көр­сеткіші көп азайған. Оның се­бебі шетелдіктер асырап алған қа­зақстандық балалардың тағ­ды­рына қатысты келеңсіз жайларға қатысты. 2002 жылы АҚШ азамат­тары Щучье қаласындағы балалар үйінен 3 және бес жасында Дамир мен Тимур атты балаларды асырап алу­шының күйеуі атып өлтірген. Ба­лалар ол кезде 16 және 18 жаста бол­ған. Міне, осыдан кейін біздің ел­ден шетелдіктерге бала асырап алу­ға рұқсат беру барынша қа­таң­датылған. Соның нәтижесінде 2013-2016 жылдар аралығында 125 жетім бала ғана шетелдіктерге асы­рауға берілген. Оның үстінде соң­ғы жылдары елімізде жетім ба­лаларды асырап алғысы келген өз азаматтарымыздың да қатары көбейіп келеді. «Өз өлтірмейді, жат жарыл­қа­май­ды» деген сөз бар. Шетелдіктер ара­сында асырауға берілген бала­лар­дың арасында зорлыққа ұшы­ра­ғандары кездесіп жатады. Әри­не, адамның бәрі бірдей емес, асы­рап алған балаларға өз балала­рын­дай қарап, оларға дұрыс тәр­бие беріп, білімді азамат болып же­тілуіне жағдай жасағандары аз емес. Ондай иманы бар азаматтар өз­дері тәрбиелеген балаларға ту­ған жерінің қай ел екенін, ұл­ты­ның кімдігін ұмыттырмайтын кө­рінеді. Солардың біразы кәме­лет­тік жасқа толғаннан кейін ту­ған жеріне келіп, ата-ана, туған-туысқандарын іздеп келіп жат­қа­ны бар. Телеарнада «Шетелдегі қа­зақ балалары» атты жоба­ны жүргізген белгілі журналист Жа­нар Байсемізованың айтуынша, әлем­нің 30 елінде қазақстандық же­тім балалар өмір сүретін көрі­не­ді. Өзі жүргізген жобаның арқа­сын­да ол елімізден кеткен бала­лар­дың көбісі Америка Құрама Штат­тарында (ресми мәліметте ол жақ­қа кеткен балалардың саны 6606 делінсе де, 8 мыңнан асады екен), сондай-ақ Испания, Бельгия, Ка­нада секілді үлкен елдер мен қа­тар Оңтүстік Африка Республи­ка­сында қазақ балаларын асырап ал­ғандар бар екен. Сонымен бірге назар аудара­тын жайт: шетке кеткен қазақстан­дық балалардың бес мыңнан ас­та­мы өзге елдің азаматтығын қа­был­даған...

Мемлекет жетім балалар тағдырын назардан тыс қалдырмайды

Соңғы жылдары қоғамда же­тім балалар тағдырына алаңдау­шы­лық күшейген тәрізді. Мысалы, Ғы­лым және білім министрлігінің осы­дан үш-төрт жыл бұрын тарат­қан мәліметіне қарағанда, 2016 жыл­­дан бастап интернаттық ұйым­­­­дардағы жетімдер саны 31 пайыз­ға азайған екен. Сол кезде «24 926 же­тім балалар мен ата-ана­сының қам­қорлығынсыз қал­ған­дардың 19 934-і қамқорлыққа, патронат­тық тәрбиеге алынған, сондай-ақ асы­рап алған отбасылардың тәр­бие­сіне беріліпті». Бүгінде елімізде 20 мыңнан астам жетім бала бар. Олардың 80 пайызға жуығы туысы не­месе басқа отбасыларда тәр­бие­ленуде. Бұл жақсы жаңалық, қанша де­генмен интернаттарда тәрбие­лен­геннен гөрі отбасында тәрбие­лен­ген баланың өмірді түсініп, қо­ғамға араласып кетуі жеңіл бо­ла­ды ғой. Сондай-ақ жетім бала­лар­ды үйдің кезегіне қойып, олар­дың өз пәтері болуына да мемлекет мүм­кіндігінше жағдай жасап жа­тыр. 2013 жылы заңға сәйкес ба­лалар үйіне түскен күннен бастап ал­ты ай ішінде баланы баспана кезегіне қойылуы тиіс. Соңғы он жылда 8 458 балаға пәтер берілген. Ал қазіргі кезде (осы жылдың 1 ма­мырына дейінгі кезеңде) 62 501 же­тім бала пәтердің кезегінде тұр­ғаны анықталған. Болашақта бұл мә­селелердің бәрі оң шешіліп, ту­ған­нан жарым көңіл болып өскен балалар еліміздің толыққанды аза­­маттары қатарына қосылып кет­­­се, қазақ мемлекеті үшін тек қа­­на абыройлы іс болмақ.

Жетім көрсең жебей жүр

Жетім балалар мәселесі біз­де кеңестік кезеңнен бе­рі бар. Ол кезде негізінен ата-ана­­­­сынан бірдей айырылған не­ме­се тастанды балаларды балалар үйі­не өткізіп, сонда өсіп-жетіліп жа­татын. Әрине, көп жағдайда ту­­ғаннан ата-ана мейірімін көр­мей, өмірге қапалы өскен жан­дар­дың мінез-құлқы басқалардан өз­ге­шелеу болатыны анық. Сон­дық­тан қоғамда оларды қатыгез, мі­не­зі қиын, тәртіпсіз келеді деген сте­реотиптік көзқарастар болды. Оның үстіне, балалар үйінің кей­бір қатыгездеу тәрбиешілерінен за­пы болған балалардың ол жер­ден қашып кетуі болып тұратын. Он­дай панасыз балалардың түрлі қыл­мысқа баруы да ықтимал нәр­се. Бірақ солай болса да ата-ана жылуын сезінбей өскендердің бәрі­не бірдей қарауға болмайды. Бала­лар үйінен шыққандардың ара­сынан да небір білімді, қоғамға пайда келтіретіндері аз емес. Кеңестік кезде сондай балалардың арасынан тіпті қауіпсіздік қызметі саласында еңбек еткендер көп бол­ған деген де дерек бар. Олар өзін асырап өсірген мемлекетке адал қызмет етті. Қазіргі кезде жетім балаларға де­ген көзқарас жұмсарды. Балалар үйінен бала асырап алғандар көп, тіпті сондай балалар үшін арнайы же­кеменшік балалар үйін ашып, олар­ға дұрыс тәрбие беріп, өз ба­ла­сындай қарап азамат қатарына қо­сып жатқан адамдар көп. Мә­се­лен, Түркістан облысы Кентау қа­ла­сында тұратын бес баласы бар Ыс­қақ қария жұбайы Гүлжахан Ке­рімбайқызы екеуі 13 тастанды ба­ланы қамқорлығына алған. Сол­түстік Қазақстанда тұратын көп-балалы ата-ана Асхат Нүсіпов пен Гүлнұр Ахаева 12 баланы асырап ал­ған. Ал Қостанай облысы Ли­са­ковск қаласында тұратын Рустам Шукуров пен Муззама Мансурова 33 баланы бауырына басып, үлкен от­басы болып отыр. Ал өзі де же­тім­діктің ащы дәмін татып өмірдің қиындығын көрген Әмина апа Ал­матының іргесіндегі Абай ауы­лының жанынан «Перзент» ат­ты ба­лалар үйін ашып, 50 шақты ба­ла­ны тәрбиелеп отыр. Елімізде мұн­дай мысалдар көп. Осындай ізгі жандардың арқасында соңғы жыл­дары балалар үйінің саны едәуір қысқарған. Қазір баспасөзде шетел асқан ба­лалардың талайы ержеткен соң өзі­нің кіндік қаны тамған Қазақ­стан­ға туыстарын іздеп жатыр. Олар­дың ішінде туыстарын тап­қан­дары да, таппай көңілсіз қайт­қандары да бар. Дегенмен өзге орта­да өсіп-жетілген балалар бо­лашақта еліне келіп тұрақтамайды-ау деген өкініш те жоқ емес. Өйт­ке­ні басқа ортада өскен балалар сол жердің тілінде сөйлеп, сол ел­дің тәрбиесімен өскендіктен олар енді өзге елдің азаматтары. Отыз жылда он мыңдай баланы шетелдік асыраушыларға бердік. Соның бес мыңнан астамы қазір өзге елдің азаматтары. Демек, біз сонша баладан айрылып отырмыз. Сондықтан болашақта елімізде патронат отбасылардың көбеюіне барынша қолдау жасауымыз керек. Тағдыр қырын қараған жазықсыз сәбилер өз отанында ержетіп, аялы алақанның жылуын сезініп өссе, қатарға қосылып, өзі туған ел­дің болашағы үшін қызмет ете­тін тұлғаларға айналса нұр үстіне нұр емес пе? Ежелден мейірім мен қайырым сияқты ізгі қасиетті ту ет­кен қазақ елі бұл үддеден шы­ға­тынына сенгіміз келеді.

Ахмет ӨМІРЗАҚ