Нәзия ЖОЯМЕРГЕНҚЫЗЫ: Қазақ журналистикасы мемлекетке масылдық психологиядан арылуға тиіс

Нәзия ЖОЯМЕРГЕНҚЫЗЫ: Қазақ журналистикасы мемлекетке масылдық психологиядан арылуға тиіс Елімізде журналистиканы дамытуға мол үлес қосып жүрген мамандардың қатары аз емес. соның бірі осыдан тоғыз жыл бұрын «Түркітілдес журналистер қорын» құрып, жас журналистерге заманауи медианың қыр-сырын үйретіп жүрген танымал журналист – Нәзия Жоямергенқызы. Біз Нәзиямен оның өзі басқаратын қор мен атқарып жатқан жұмыстары туралы әңгімелескен едік. − Нәзия, 2014 жылы «Түркітілдес жур­налистер қорын» құрғаныңызды бі­леміз. Баспасөзге берген бір сұхба­тыңыз­да бұл қорды құрғандағы мақ­сат түркі елдеріндегі бұқаралық ақ­па­рат құралдары өкілдерімен ын­ты­мақ­тас­тық орнату, кәсіби бірлікті кү­шей­ту, ортақ жобалар арқылы тәжірибе ал­масу екенін айтқан едіңіз. Қордың құ­рылғанына тоғыз жылдай уақыт өт­ті. Алға қойған мақсаттар қалай орын­далып жатыр? – «Түркітілдес журналистер қоры» құ­рылғалы бері халықаралық деңгейдегі он­­даған ірі шара өткіздік, жүздеген жур­налист шет мемлекеттерге сапар шек­ті. Қордың басты мақсаты – қазақ жур­на­лис­тердің кәсіби білігі мен білімін арттыру, отан­дық журналистиканың дамуына үлес қосу. Осы мақсатта ел іші мен шекара сыр­тында қазақ журналистері үшін түрлі ша­ралар, семинар-тренингтер, пресс-тур­лар, конференциялар, экскурсиялар ұйым­дастырып, әріптестердің ел-жер көруіне, бі­лім көкжиегінің кеңеюіне ықпал етіп жүр­міз. Ең маңыздысы, салалық жур­на­листиканы дамытуға басымдық береміз. Мы­салы, «Шеврон» сияқты стратегиялық се­ріктесімізбен бірге «Әлеуметтік жур­налистика: БАҚ-тағы әлеуметтік мә­се­ле­лер» тақырыбында бірнеше қалада се­минар-тренинг өткіземіз. «Халық банк» АҚ серіктестігінде журналистер мен ха­лық­тың қаржылық сауатын арттыру үшін­ Қазақстандағы қаржы саласына ар­налған жалғыз байқау – «Еркін сөз» шы­ғарма­шы­лық байқауын 2017 жылдан бері ұйым­дас­тырып келеміз. Биыл Ас­­та­нада ІІІ Түр­кі­тіл­дес журналистер медиа фо­румы өтеді. Ал­ғашқысын – Ыстамбұлда, екін­шісін был­­­тыр Алматыда ұйым­дас­тыр­ған едік. 2023 жылы дәстүрлі шара Аста­на­да өтеді. Аталған шараға Қазақстан мен шетел­дер­ден жүздеген қатысушы ша­қы­ры­­лады. Бас­ты мақсат – түркі елдері жур­на­лис­тері­нің бірлігін нығайта отырып, ел­дерімізге тиім­ді ортақ жобаларды жүзеге асыру. Соң­ғы жылдары, әсіресе, панде­мия­дан кейін бүкіл әлемде жалған ақпарат та­ра­ту күрт көбейді. Осының салдарынан, «ин­фо­демия» деген термин де пайда бол­ды. Халықаралық журналистиканың не­гіз­гі 10 шартының бірі – верификация, яғ­ни, деректі тексеру. Журналист қо­лын­дағы ақ­паратты кем дегенде 4 дереккөзден тек­серу шарт. Өкінішке қарай, Қазақстанда «бү­кіл әлемдегі сияқты» ақпаратты тек­сермей-ақ тез жариялап жіберетіндер көп. Оның басты себептері – хайп қуу, рейтинг­ті оңай жолмен көтеруге тырысу, нем­құрай­дылық. Осы мақсатта Қазақстандағы АҚШ дип­ломатиялық миссиясының се­рік­­тес­тігінде «Фейк ньюс. Фактчекиң. Ақпа­рат­тық манипуляция» тақырыбына Алма­ты, Шым­кент, Қостанай қалаларында 100-ден ас­там БАҚ өкіліне семинар-тре­нинг өт­кіз­дік. Шарада Британия мен Ни­дер­ландтан кел­ген медиа тренерлерміз са­бақ берді. 2020 жылы «Түркітілдес жур­на­листер қоры» он­лайн форматта веби­нар­лар се­рия­сын бас­тады. Қордың атқар­ған шаруа­сы қыр­уар, атқарылатын жұмы­сы одан да көп. – Өзіңіз құрған қорға демеушілер табу мәселесі қалай? Өйткені жүргізіп жатқан шараларыңыз ауқымды, аз қаражатты талап етпейді.... − «Түркітілдес журналистер қоры» – үкі­меттік емес ұйым. Біз мемлекеттен, саяси пар­тиялардан, лоббистік топтардан не­ме­се басқа да мүдделі тараптардан ақша ал­май­мыз. Халықаралық және отандық ша­раларды ұйымдастыруда Қордың негізгі кі­ріс көзі – медиаменеджменттен түсетін қа­ражатты жұмсаймыз. Мысалы, халық­ара­лық ұйымдардан ұтып алатын грант­та­рымыз, ірі компаниялармен өзара тиім­­ді ынтымақтастық шеңберінде қа­был­дайтын келісімдеріміз, Қордың Медиа тре­нерлер мектебінің дәріскерлері тара­пынан ақылы түрде өткен сабақтардан түсетін ақша. Қазақ журналистикасы, әсіресе, БАҚ басшылары медиаменед­ж­мент­ті меңгеріп, мемлекетке деген масыл­дық психологиядан түбегейлі арылуға тиіс. Тендерге телмірген, мемлекеттік тап­сырысқа «табынған» БАҚ-та қаржылық тәуел­ділік күшейеді. Сондықтан ақпарат құрал­дарын кіріс табу көзіне айналдырған жөн. − Қордың жанынан ашылған Жас журналистер мектебі, Әйел жур­на­лис­тер клубы, Медиа-тренерлер мектебі бар. Олардың жұмысы қалай жүріп жа­тыр, қандай шаралар өтті? − «Түркітілдес журналистер қоры» 2014 жы­лы 11 қарашада құрыла сала, бір­ден Жас журналистер мектебі мен Медиа тре­нерлер мектебін және Әйел журна­листер клу­бын құрдық. Жас журналистер мек­те­бінде болашақта журналист болғысы ке­ле­­тін мектеп оқушыларына сабақ бе­ріледі. Ме­диа тренерлер мектебінде Қа­зақстан мен Еуропа елдерінен тәжірибелі ма­ман­дар оффлайн және онлайн фор­матта жұ­мыс істейді. Әйел журналистер клубын құр­ған себебіміз, бүкіл әлем бойын­ша жур­налистика саласында еркек­терден гөрі қыз-келіншектер саны басым. Өкінішке қа­рай, жұмыс барысында әйел журна­лис­тер әлеуметтік әділетсіз­дікке жиі кездеседі. Мысалы, мансап бас­палдағымен жоғары өрлеуде басшылыққа үміткерлер арасынан ер­кектерге көбірек жағдай жасалады. Жа­лақы тағайындау мәселесінде де қыз-ке­лін­шектер еркек журналистерге қара­ған­да ақ­шаны аз алады. Харассментке ұшырай­тын жайттар да бар. Түркітілдес журна­лис­тер қорының Әйел журналистер клубы осын­дай олқылықтардың орнын толты­рып, қыз-келіншек журналистерге арнал­ған түрлі жобаларды жүзеге асыра­ды. Биыл қарашада әйел журналистер клу­бы­ның мүшелері шетелдерде кәсіби білікті арттыруға бағытталған бірнеше сапарға қосылады. − Өткен аптада өзіңіз басқарып отыр­­­ған қор Қазақстандағы туризм, медиа, PR, синтетикалық медиа та­қы­ры­бында І Халықаралық медиа және туризм форумы өткізді. Оған алыс-жақын шетелдерден 200-ден аса адам қа­тынасты. Форумда қандай мәсе­ле­лер көтерілді және көтерілген мәсе­ле­лер еліміз шешімін тауып жатса, бо­ла­шақта ол елімізге қандай пайда әкелуі мүмкін? – Халықаралық туризм пандемияға дейін­гі қалпына келе бастады. Дүние­жү­зі­лік туризм ұйымы – WNVTO әлем бойын­ша саяхатқа шыққан адамдардың саны 2023 жылдың алғашқы үш айында был­тыр­ға қарағанда, екі есеге артқанын мә­лім­деді. Бұл туризм индустриясының тұ­рақ­тала бастағанын көрсетеді. Халық­ара­лық туризмнен түсетін кіріс көзі 2022 жы­лы 1 триллион АҚШ долларына жет­кен. Бұл 2021 жылмен салыстырғанда, 50 пайыз­­ға артық. Кез келген мемлекеттің эко­номикасына күш-қуат беретін, алға сүй­рейтін салалардың бірі – туризм. Қа­зақ­станның туризм индустриясын кү­шей­туге үлес қосуға әрбір азамат қолынан кел­­­генше тырысуы қажет. Бұған дейін «Түркітілдес журналистер қоры» қазақ жур­­налистер үшін шетелдерде түрлі шаралар ұйым­­дастыратын. Енді Қазақстан туриз­мін насихаттауға қатысты жоба­лар­ды қол­ға алады. І Халықаралық медиа жә­не ту­ризм форумын тарихы бай, таби­ғаты көр­кем Алматы облысында бастадық. І Ха­­лықаралық медиа және туризм фо­ру­мы­ның шеңберінде Қазақстан, Түркия, Швейцария, Бельгия, Солтүстік Кипр, Бри­та­ния, Франция, Австрия, Әзербайжан, Өз­бекстан, Қырғыз республикасының 200-ден астам БАҚ басшысы, журналист, пиар­шы­, баспасөз хатшы, туризм сала­сының маманы қатысты. Форумда біз туризм мен медианың өзара сабақ­тас­тығы, БАҚ-тың туризм индустриясын да­мы­туда­ғы маңызы мен орны талқы­ланып, ортақ жобалар жайлы ақылдастық. Нәтижесінде, еу­ропалық және ор­талық­азия­лық әріп­тес­тер өздерінің ақпарат құрал­­дарында Қа­зақстанның туризмін наси­хаттайтын дү­ниелерді тегін жариялап отыруға келісті. Шарадан кейін БАҚ-та жүздеген мақала, сюжет жарыққа шығып, әлеу­меттік же­лілерде жазбалар жария­лан­ды. Халық­ара­лық медиа және туризм фо­румы алдағы уақыт­та әртүрлі облыс­тарда өткізілетін бола­ды. Бұл – отандық туризм индуст­рия­сын дамытуға орасан зор мүмкіндік. − Енді өзіңізге журналист ре­тін­де бір-екі сұрақтар қойсам: тәуел­сіз­дікке дейінгі журналистикада ақ­па­рат­тық, насихаттық, танымдық, ағар­тушы­лық бағыттар басым болды. Бү­гінгі журналистиканың басым ба­ғыттары қандай? Қазір ақпараттық сайттар көп, көбі маман емес адамдар ақпарат таратып отыратын әлеуметтік желілер деңгейінде жазып жатқаны жа­сырын емес. Бұл салаға қандай ре­форма қажет деп ойлайсыз? – «Түркітілдес журналистер қорының» бас­шысы ретінде былтырдан бері «Масс ме­диа туралы» заң жобасының Жұмыс то­бында болдым. Қазір Мәжілісте қаралып жат­қан Жұмыс тобының құрамындамын. Бас­ты мақсат – Қазақстандағы БАҚ өкіл­дері­нің заң шеңберінде кедергісіз әрекет етуін қамтамасыз ететін құжатты қабыл­дау­ға ықпал ету. Өкінішке қарай, отандық ақ­парат құралдарындағы қызметкерлер ха­лықаралық журналистиканың басты шарт­тары мен ережелері тұрмақ, Қа­зақ­стан заңдарын білмейді. Мысалы, ақ­парат­ты тексермей жарияласаң, Қылмыстық ко­­дек­стің 274-бабы бойынша жазаға тар­­­­тыласың. Байқамай немесе қасақана та­рататындар опық жеп жатады. Копипаст жа­сауға машықтанғандар авторлық құ­қыққа қатысты заңдарды ескермейді. Қа­зір репортаждың өзіне оқиға не құ­бы­лысты көзбен көрмей-ақ, гуглден ақ­парат ала салатындар бар. Ал репортаж – жур­на­листика жанрларының ішіндегі ең кір­пиязы. Оған журналист бармаса, кө­зімен көрмесе, жан-тәнімен сезінбесе, жа­зуға қақы жоқ. Журналистика фа­культетінде оқымағандар журналист бо­лып жүр. Араларында нағыз майталмандар да бар. Бірақ сауаты төмен, кәсіби білігі сын кө­термейтіндер көп. Журналистік этиканы сақтамайтындар жиі кездеседі. Мен әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық уни­вер­ситетінің журналистика факуль­тетінде және Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлт­тық өнер академиясында медиа­жур­на­лис­тика мамандығы бойынша сабақ бере­мін. Сту­денттеріме үнемі «Кез келген ақ­па­рат­ты жарияламай тұрып, анық-қа­нығын 4 тәуел­­сіз дереккөзден тексеріп алу­ға тыры­сыңдар. Жалған ақпарат болса, біреудің ар-намысына тисе, жала жабылса, сол адамның орнына әке-шеше, туған­да­рың­ды қойыңдар. Қандай күйде бола­тын­дарыңды сезінесіңдер» деймін. «Жур­на­лис­тің әлеуметтік жауапкершілігі» деген ұғым­­ды білмейтін журналист көп. Соңғы кез­дері биліктен, лоб­бистік топтар немесе мүд­де­лі тараптардан ақ­ша алып, ақылы мақала, сю­жет, әлеу­меттік желілерге жазба жаза­тын «жур­на­листер» көбейді. Қазақ жур­на­листикасына кір келтіретіндер – солар. «Бала-шағаны асы­рау, күн көру, жалақы­ның аздығы» сияқ­ты сылтауларды көл­денең тартқысы келеді. Бірақ адал ең­бек­пен күн көріп жүр­ген журналистердің бар екенін ескерсек, ол «сылтау» негізсіз. Ерте ме, кеш пе, «жал­дамалы журналистерге» қоғамдық айып­таудың болатыны анық. Бұрын журналистикада аға буын шен-шек­пен, атақ-даңқ, орден-медальға құмар бол­са, қазір жастар да әуестенген. Мысалы, «Ақ­парат саласының үздігі» деген медальді ал­ма­ғандар аз. Жур­налистикаға күні кеше келгендер, ең­бегі сіңбегендер, ешкім танымайтындар... Сон­да журналистикада не қадір қалды? Алғаш еңбек жолымды 1994 жылы бас­тадым. Менде бірде-бір орден не ме­даль, атақ жоқ. Қажет емес те. Талай сый­лық­тан өз еркіммен бас тарттым. Журна­лис­тің кәсіби білігіне, мамандығына қан­шалықты адал екеніне билік емес, ха­лық баға береді. − Бізде көптеген жоғары оқу орн­ында журналистерді даяр­лай­ды. Өкініштісі, солар оқытып шы­ғарған жас журналистерде қазақ ті­лін калькамен қолдану көп, со­нымен бірге стилистика мәселесінде сү­рініп жататындары аз емес, бы­лайша айт­қанда қазақ тілін меңгеруде ақ­сап жа­татынын байқаймыз. Сон­дай-ақ көп ізденбей, бір-бірінен кө­шіріп отыратындары көп. Ендеше, бұл кем­ші­ліктерді жою және жан-жақ­ты за­ма­науи журналист мама­н­дарды даяр­лауға қандай реформа ке­рек? – Тіл – тірі организм. Ол адамдар сияқ­ты өзгеріп отырады. Қазақтар бір кез­дері салт ат мініп, тау мен тасты кезіп жүрсе, қа­зір өркениеттің өрісін кеңейтіп, түрлі жаңалықты меңгеру үстінде. Жалпы, жур­налистерге қазақ тіліне қатысты жиі сын айтатындарды түсінбеймін. Біз тілдік ерек­шеліктер емес, әлемдік деңгейде ақ­па­рат беруді меңгеруге назар аударуымыз ке­рек. Қазақстанда журналистиканы ақын­дықпен, жазушылықпен шатас­ты­ратын­дар көп. Әдеби тілді журналис­тика­ның репортаж, очерк, фельетон сияқты көркем-публицистикалық жанрларында ғана кеңінен қолданбаса, күнделікті ке­зі­гетін ақпараттық және ақпараттық-са­рап­тамалық жанрларында қажет етпейді. Ақ­парат таратуда жаңалықты көрермен, тың­дарман, оқырманға қарапайым тілмен нақ­ты әрі ұғынықты жеткізуге басымдық беріледі. Мысалы, халықаралық жур­на­лис­ти­­­каның «6 W, 1 Н» деген қағидасы бар – ақ­парат беруде қойылатын негізгі 7 сұрақ. Қазақ тілінің көсегесін көгертуді фи­ло­логтардан талап етейік те, журналистерді жүндей бермей! Соңғы кездері кейбір «мықты ма­ман­дар» әлеуметтік желілер арқылы «атың шық­паса, жер өртенің» керін келтіріп, жур­налистерге күн бермейтін болған. Өз­дерінің жеткен жетістіктері шамалы бола тұра. Шын жаны ашыса, мектептерге тара­тылатын оқулықтардағы олқылықтар мен кем­шіліктерді көрсетсін, ақын-жазу­шы­лардың ешкім оқымайтын «шедервлерін» сына­сын. Ал журналистердің кемшілігін сол салада жүргендер ғана айта алады. Ма­ман даярлауға келсек, меніңше, құ­зыр­лы органдар әр жерден ашылған жур­на­лис­тика факультеттері мен кафед­ра­лары­ның сапасын тексергені жөн. Оқытушылар құрамы әлсіз, кәсіби мамандары жоқ, БАҚ-та бір жыл тұрмақ, бір ай жұмыс іс­теме­ген, сұхбат алып, сюжет дайындамаған не мақала жазбаған, редакцияның ішкі жұ­мысынан бейхабар адам журналис­ти­ка­дан қалай сабақ береді? Болашақ маман­дарға не үйретеді? Осындай олқылықтарға көңіл бөлінгені дұрыс. – «Түркітілдес журналистер қоры» ха­лықаралық деңгейдегі шараларды жиі ұйымдастырады. Ал Қор әлемдік дең­гейде ынтымақтастық орнатуда қа­лай жұмыс істеуде? – Алматы облысының орталығы Қо­наев қаласында 21-23 шілде аралығында өт­кен І Халықаралық медиа және туризм фо­румы шеңберінде «Түркітілдес жур­на­листер қорының» ұсынысымен, World Foreign Press Association (Әлемдік шетелдік медиа ассоциациясы) құрылды. Қазақстан, Гер­мания, Ұлыбритания елдерінің өкіл­дерінен құрылған ұйымның президенті етіп мені сайлады. 2023 жылы қыркүйекте өтетін ІІІ Түркітілдес журналистер медиа фо­­­румында Ассоциацияға мүшелікке жаңа ұйымдар қабылданады. Бүгін Мол­довадағы журналистер ұйымынан ұсыныс келіп түсті, біз қарастырып жатырмыз. WFPA мақсаты – ұйымға мүше журналис­тер­дің әлемдік деңгейде дамуына ықпал ету, журналистикаға, жаңа медиаға қа­тыс­ты түйткілдерді бірге шешу, мүм­кін­дік­терді бірге қарастыру. Ең бастысы, әлем­дік дең­гейде әрекет етуге тәжірибе мен ынта бар. Қалғаны – уақыт еншісінде. − Сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Ахмет ӨМІРЗАҚ