Түркістанда өткен ІІ Ұлттық құрылтайда көптеген мәселе қозғалды, соның ішінде елдің рухани ахуалы жайында кең түрде айтылды. Әсіресе, Мемлекет басшысының әдебиет пен кино, тәрбие мен ұлттық бірлік жайында айтқан түйінді ойлары зиялы қауымның көңілінен шықты деуге болады. Сондықтан олар Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың баяндамасында айтылған жайларға өз пікірлерін білдіріп, ой қосып жатыр. Газетіміздің өткен санында бірнеше ақын-жазушылардың қолдауын жариялап едік, бұл жолы да бірнеше белгілі қаламгерлердің пікірін назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Сайлаубай ЖҰБАТЫРҰЛЫ,
жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
ҚҰРЫЛТАЙ ЕЛДІГІМІЗДІҢ ТАҒЫ БІР ӨРІСТІ ЖОЛЫН САРАЛАП, АЙҚЫНДАП БЕРДІ
Түркістан қаласында өткен ІІ Ұлттық құрылтайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев көптеген мәселені көтерді. Соның ішінде әдебиеттің қамы, руханияттың үлкен ұстыны – жазушылықтың қоғамдағы рөлі, мәні туралы айтқан сөздері аса бір ұнасымды, көңілге қонатын бағыт болды. Осыдан отыз шақты жыл бұрын егемендігіміздің алғашқы кезеңінде еліміздің бұрынғы басшысы бір әбестеу сөз айтқаны есте. Жазушылар өз күнін өзі көрсін дегені бар. Ол тапқырлықпен айталған сияқты болғанымен төбеден түскендей, халықты да, қаламгерлерді де есеңгіретін кеткендей жағдай болды. Әрине, қаламгерлердің арасында бұл қалай деген аңтарылыс болғанымен, оның жөн еместігін батылы жетіп, өзіне тіке айтуға ешкімнің батылы жете қойған жоқ. Осы кезге дейін жазушы кімнің мойнына мініп келген масыл еді, соншама шет қағатындай кімнің ырысын, несібесін жеп келіп еді деген сұрақ көкейде тұрды, алайда ол кезде ондай сауалды ол адамға қоюдың өзі мүмкін емес еді. Әрине, ол көңілден кетпестей дық, көкейде қалған көлеңкелі жағдай еді. Түптеп келгенде сөз қадірін білген, сөзге тоқтаған, сөзбен өмірдің көптеген түйткілді мәселесін шешкен ұлтымыздың бірегей қасиетіне көлеңкесін түсірді. Шынын айтсақ, содан бастап сөздің қадірі кетті. Оны салыстыра отырып білуге болады ғой, бұрын үлкен мекемелерге қатысты сын айтқан, газет бетінде ескерту білдірген қаламгерлерге министрліктерден жергілікті әкімшіліктерге дейін әбігерге түсіп жауап беріп, олқылықтарды жіберген басшылар жауапкершілікке тартылып, қоғамдық резонанс туғызып жататын. Қай заманда да, қай қоғамда да қадірі бар жөн сөздің қоғамдағы, қазақ арасындағы үстемдігі болатын. Ал әлгіндегі жағдайдан кейін сөздің құны кетіп, қоғамда азғындау басталды. Сөзге тұрмау, аталы сөзді сыйламау рухымызды бұзды. Міне, сондай кезеңнен де өттік, бірақ сондай қиын кезеңде күн көру үшін кей ақын-жазушылар жазуды жинап қойып асабалық жасады, небір мықты қаламгерлер қалталылардың өмірбаянын кітап қылып жазып, таланттары көмескі тартты. Қоғамдағы моральды есепке алсақ, шаш ал десе бас алатын кейбір бюрократтар, шолтаңбай басшылар қалам ұстағандарды мазаққа айналдырып, елемеуге, ескермеуге тырысып, берекесін кетірді. Сендер кімсіңдер дейтін жағдайға жетті. Ұлт руханиятының ұстыны секілді сөз өнерін құлдырату, қаламгерлерді мұқату оларға ләззат бергендей болды. Сол зиянды инерция осы күнге дейін жалғасып келе жатыр. Шынтуайтына келгенде, жазушы − халықтың асыл қазынасын байытушы, сөз қасиетін ұстаушы. Маңдайымызға ұстап жүретін жауынгер тобымыз. Біздің моральдік азғындауымыздың, жастар тәрбиесінің кері кетуінің бәрінде сөз қадірінің, руханият майданында ту ұстаушылардың берекесінің кетуінің салқыны тиді. Әрине, өзге де факторлар бар болар, бірақ мен қаламгер ретінде осындай келеңсіздіктерді көп байқаймын, соған көп назар аударамын. Дегенмен қандай қиындықты бастан кешсе де шынайы талант, намысты қаламгерлердің ешбірі асаба немесе біреудің жазарманы болып кеткен жоқ, өздерінің өнерге деген адалдығын сақтап қалды. «Жазушы өз күнін өзі көрсін» деген керкеткен пікір үстем болып тұрған 30 жылдық дәуірдің өзінде поэзияда, прозада да, драматургияда да керемет үлгілер пайда болды, көштен қалып, өзгелерден терезесі төмен болған жоқ. Үлкен майдандағы ерліктей, нағыз қаламгерлер өз сертіне адал болып, шығармашылық жолын жалғастыра білді. Бізде сол кезең туралы шығармалар аз, проза ойлануда деген пікірдің астарында жоғарыда айтып кеткен жайлар жатыр. Бірақ Құдайға шүкір, онымен біз төмендеп қалғанымыз жоқ. Осылай өткен жағымызға тарихи экскурсия жасап ой айтуымызға кешегі Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда Президентіміз айтқан ұнамды ой-пікірлер себепші болып отыр. Ол көңілге жылы әсер қалдырып, сенім ұялатты. Әрине, қаламгерлердің қаламақысын көтеру, олардың лайықтыларына Халық жазушысы деген атақ беру немесе ел алдындағы моральдік бет-бейнесін көтеруді мәртебе тұту – ол жақсы нәрсе, соған біз пенде ретінде, қаламгер ретінде қуанамыз. Дегенмен осының астарлы, тамырлы жағына көз жүгіртсек, ол біздің руханиятымызға айтылған жақсы сөз дер едім. Өйткені осындай қолдаудың арқасында жазушылық өркендейді, қаламгерлерге қанат бітеді, ұмтылыс, талпыныс күшейеді. Осылар бар жерде халқыңның жеткен жетістігі мен кеткен кемшілігі, күнгейі мен көлеңкесі таразыға тартылады. Оны айтатын тек қана қаламгер, оның ішінде сөз өнерінің жауынгерлері. Кешегі құрылтай елдігіміздің тағы бір өрісті жолын саралап, айқындап айтып, таратып, талқылап, жолын ашып берді. Мен білерде, мұндайдан жазушының әлеуметтік, моральдік, рухани өрісі кеңейіп, жауапкершілігі күшейе түседі және соған сәйкес өз жемісін береді деп үміттенем, сенем.
Бегабат ҰЗАҚОВ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
жазушы, Ғ.Мүсірепов атындағы сылықтың лауреаты:
КҮШТІ МЕМЛЕКЕТКЕ АЙНАЛУ – ХАЛЫҚ ПЕН БИЛІКТІҢ БІРЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
Дүние тынышсыздана түсті. Қиял жетпес алыста емес, іргемізде неше түрлі сұмдықтар болып жатыр. Осындай қиын шақта алқалы жиында бас қосып, келер күндерге жоспар жасаудан ұтпасақ, ұтылмаймыз. Осы мағынада алғанда, Ұлттық құрылтай дер кезінде өтті деп ойлаймын. Ал оның Түркістанда өтуі мынау әлемге түгел түркінің, оның ішінде қазақтың да айтары барын айшықтап тұрғандай. Дүние дүние болғалы геосаясат басты орында тұрады. Оған мән берілмей қалған жағдайларда елдіктің туы қолдан сусып кеткеніне кәрі тарих сан рет куә. Сондықтан солтүстігімізде – Ресей, шығысымызда – Қытай, батысымызда – Еуропа елдері сияқты мықты мемлекеттер орналасқандықтан, біздің бірер сәт босаңсуға, әлсіз болуға хақымыз жоқ. Бір қолдағы бес саусақ іспетті Орталық Азияда бес ел бар. Өздеріңізге мәлім, бес саусақ тең емес. Кімнің қай орында тұруы өзіне байланысты. Орталық Азияда кімнің жағдайы жақсы, экономикалық, саяси, рухани әлеуеті зор болса, Еуразияда мерейі үстем болмақ. Еуразияда беделді болса, әлемге сөзі өтпек. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы осыны армандап, дәл осы биік мұрат жолында күресті емес пе? Мұратқа жетудің, өзгеге кіріптар болмаудың жолдары қандай? Әрине, әртүрлі пікір бар. Ондай пікірлер осындай жиындарда айтылса, бағытымызды белгілеп алуға септігін тигізеді. Пікір алуандығынан қорқудың қажеті жоқ. Ең негатив пікірде де әлдебір шындық болуы мүмкін. Ел болып, мемлекет болып тиімді ойларды таңдап алуға тиіспіз. Өйткені қуатты мемлекет өзімізге керек. Қазақтың басқа Қазақстаны жоқ! Күшті мемлекетке айналу үшін ел мен билік осылай бір-біріне құлақ сала, тізе қосып әрекет етуі тиіс. Ұлттық құрылтайда көптеген салаға қатысты жақсы ойлар айтылып, жоспарлар бекітілді. Бұл жайлы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде кеңінен тоқталды. Экономика, саясат, әлеуметтік жағдайды өз мамандары айта жатар. Мен креативті индустрия жайында айтқым келіп отыр. Мемлекет басшысы: «Креативті индустрияны жаңа деңгейге көтеруіміз керек. Қазір медиа саласы, кино және сериал, мультфильм, спорт және музыка шоулары, компьютер ойындары мен кітаптар – бәрі бірігіп, біртұтас жүйеге айналды. Бұл жүйе озық құндылықтар мен қасиеттерді қалыптастыруға ықпал етеді. Біздің бұл саладағы әлеуетіміз орасан зор. Оны толыққанды жүзеге асыру үшін нақты шаралар қабылдау қажет», – деген-ді. Президент бұл сөздерді бостан-босқа айтып тұрған жоқ. Аталмыш саладағы олқылықтарды біліп тұр. Отыз жылда БАҚ та, кино өндірісі де, әдебиет те дағдарысқа ұшырады. Ең әуелі БАҚ мәселесіне (мемлекеттік БАҚ-тар) тоқталсақ, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры, «Бәйтерек» холдингі сияқты, БАҚ-ты да оңтайландыру керек. Қазір газет-журнал немесе сайтта 6 адам жұмыс істесе, 60 адам соның арқасында саусағын қимылдатпай күн көріп отыр. Қалайша? Шығармашылық ұжымын ЖШС-ға тәуелді етіп қойған. Оны мүлде бөгде саланың адамдары басқарады. Сол бөгде адамдардың жалақысы журналистерден анағұрлым жоғары. Телеарналарда да, ақпарат агенттіктерінде де осындай ахуал. Ақпарат министрлігі бар елге арадағы делдал ЖШС, холдингтердің не қажеті бар? Қаржы, жалпы басқару тетігі тікелей бас редакторға берілуі тиіс деп ойлаймын. Сол кезде ғана журналистің мәртебесі көтеріліп, жағдайы жақсармақ. Ақпарат саласы үлкен идеологиялық күш. Мәселен, кезінде «Балапан» телеарнасының ашылуы жақсы эффект берді. Сондағы мультфильмдерді көрген оңтүстіктегі көршілердің балаларының қазақша сайрап жүргендерін өз көзіммен көрдім. Осы бағыттағы жұмысты күшейту шарт. Идеологияның тағы бір маңызды саласы – кино. Алпауыт елдердің мәдени экспансиясы кино арқылы жүргізілетіні ешкімге таңсық емес. «Жаужүрек мың бала» қазақтың рухын көтерді, тарихқа құрметпен қарауға үйретті. Мемлекет басшысы айтқандай, осылайша өз тұлғаларымызды дәріптеуге тиіспіз. Бір өкініштісі, бұл мәселеде ұсақталып, тайпа, ру деңгейіне түсіп кетіп жүрміз. Мұндай кезде рулық тұлғалар төрге озып, ұлттық тұлғалар далада қалып жатыр. Далада қалған тұлғаға әрқашан ие болғысы келетіндер табыла кетеді. Оңтүстіктегі көршілеріміздің тарихшылары әлеуметтік желіде бірнеше жылдан бері «Жалаңтөс баһадүрдің қазаққа қатысы жоқ» деген идеяны таратып жүр. Біздікілер жұмған аузын ашпаған соң баһадүр бабаны өзінікі етіп, кино түсіруде. Етек-жеңімізді жинамасақ, есемізді жібереміз. Президент елдегі мектеп кітапханаларында 130 миллионнан астам кітап барын, бірақ көркем әдебиеттің үлесі аздау екенін айтты. «Балалар кітапханасы» жобасы қолға алынса, балалар жазушыларына да көңіл бөлініп, Молдахмет Қаназ сияқты классиктеріне еш ойланбастан қайта тағайындалғалы жатқан «Халық жазушысы» атағын беру керек. Бізде Мұзафар Әлімбаевтан кейін мемлекеттік сыйлық алған балалар жазушысы жоқ. Бұл атақты мемлекеттік сыйлық сияқты жерлес, руластарға таратып немесе араағайын арқылы сұрағандарға беріп, беделін қашырмай, лайықты қаламгерлерге берген жөн. Сайлаубай Жұбатырұлы, Мейірхан Ақдәулет, Шәкизада Әбдікәрімов, Байбота Қошым-Ноғай, Қуаныш Жиенбай, Қуандық Түменбай, Серік Байхон, Жүсіпбек Қорғасбек, Құдияр Біләл, Қасымхан Бегман, Сабыр Адай, Светқали Нұржан секілді қаламгерлер атаққа әбден лайық. Тұлғаларды бағалауда шынайылық болсын. Осы жерде бірдеңені айта кеткен жөн: біз әдетте, белгілі бір министрліктің басшысы жақынын қызметке қойса немесе мақсатты бөлінген қаржыға қол салса, өкілетін асыра пайдалану мен жемқорлықта айыптаймыз. Ал Жазушылар одағына ірілі-ұсақты қызметке келгендер сыйлықтың бәрін сыпырып алып, есебін түгендесе, күлеміз де қоямыз. Негізі, бұл да өкілетін асыра пайдалануға жатады емес пе? Сондықтан кез келген қаламгер Жазушылар одағына сыйлық алу үшін емес, өзге әріптестеріне, жалпы, әдебиетке қызмет ету үшін келу керек. Мемлекет басшысы келелі кеңесте басты бағыт-бағдарларды белгілеп берді. Оны жүзеге асыру әрбірімізге байланысты.
Патигүл Махсатова,
Қазақстан Жазушылар одағы ұйғыр әдебиеті кеңесінің төрайымы, «Құрмет» орденінің иегері, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
БӘРІМІЗДІҢ МІНДЕТІМІЗ
Түркістан қаласында өткен «Әділетті Қазақстан – Адал азамат» Ұлттық құрылтайының екінші отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөйлеген сөзі біз, қазақстандықтарды терең жаңа ойларға, жаңа бастауларға жетелейді, әлбетте. Мемлекет басшысы өз сөзінде әділетті Қазақстан құру жолындағы сегіз бағытқа бөлінген өзекті мәселелерге жан-жақты тоқталды. Президентіміз сегіз бағыттың ішіндегі басқа салалар қатарында идеология мәселесіне кеңінен тоқталып, бұл салада атқарылатын жұмыстардың негізгі бағыттарын айқындап көрсетіп берді. Әр ұлттың, қай кезеңде болмасын, алдында тұратын ұлы міндеттерінің ең бастысы – өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Қасым-Жомарт Тоқаевтың келешек ұрпақты дұрыс тәрбиелеу туралы айтқандарынан «Әділетті Қазақстан азаматы қандай болу керек?» деген сұраққа жауап алуға болады. Мемлекет басшысы тәрбие мен білім беру біріккенде ғана гармониялық, жан-жақты дамыған тұлға қалыптасатынын негізге ала отырып, «мектеп – білімнің ғана емес, тәлім-тәрбиенің ордасы. Баланың бойына біліммен қатар адамгершілік құндылықтарды сіңіру – ұстаздың міндеті», деді және басты назарды келешек ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеудің негізі болған әдебиеттің бала тәрбиесіндегі рөліне қаратты. Себебі бүгінгі интернет заманында ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына қалыптастыру аса маңызды міндеттердің біріне айналып отырғаны даусыз. Сондықтан ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің тарихы мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты. Еліміздің бүгінгі қол жеткізген жетістіктерімен бірге тарихи тұлғалардың өз отаны, халқының бақыты үшін кешкен өмір жолымен кең таныстыру арқылы жас ұрпақты халқының тарихына қызықтырып, оларға патриоттық, эстетикалық, адамгершілік тәрбие беруде әдебиеттің атқаратын рөлі ерекше. Қазақстан – бәріміздің ортақ үйіміз болғандықтан, оның бүгіні және келешегі үшін әрбір қазақстандық жауапты болуы керек және «келешек жастардың қолында» деп сөз жүзінде айтпай, адал, отаншыл, бойына жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды сіңірген, еңбекқор келешек ұрпақты тәрбиелеуге өз үлесімізді қосуымыз өте қажет. Мемлекет басшысы өз сөзінде этносаралық бірлікті нығайтуға да баса көңіл бөлді. Әлбетте, әділетті жаңа Қазақстан құрудағы ең маңызды мәселелердің бірі еліміздегі бірлікті, ұлтаралық достықты нығайту және бұл тұрғыдан да ақын-жазушылардың қосатын үлесі зор деп білемін. Шығармашылығы арқылы әдеби достықты мәңгілік достыққа айналдырып, бұл алтын көпірді нығайту жолында тер төккен ата-бабаларымыздың достық эстафетасын келешек ұрпаққа ұстату жауапкершілігі бізге жүктелген екен. Президентіміз өз сөзінде айтқан бағыттар мен бастамаларды қолдап, жүзеге асыру – бәріміздің міндетіміз.
Әлібек БАЙБОЛ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, жазушы-драматург, әдебиеттанушы, сыншы:
ҰЛТТЫҚ ҚҰРЫЛТАЙ ҰЛТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУГЕ ТИІС
Әуелгі Ұлттық құрылтай Ұлытауда өткен еді. Енді міне, түбі бір түркі жұртының кіндігі – Түркістанда бас қосты, жұрт. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бұл жиынның маңыздылығын атап өтіп, атқарылуға тиіс жұмыстарды айқындап берді: «Ұлттық құрылтай бұл арқаны кеңге салып отыратын жиын емес. Сән-салтанатпен өткізетін той да емес. Бабаларымыз маңызды шешім қабылдар кезде немесе елге қатер төнген сын сағатта құрылтай шақырған. Бүгінгі құрылтайдың отырысы еліміздегі қайғылы оқиғадан кейін өтіп жатыр. Абай облысында алапат өрт шығып, азаматтарымыз қаза тапты. Тағы да қайталап айтқым келеді: біз мұндай оқиғадан сабақ алуымыз керек, нақты шешімдер қабылдауымыз қажет». Президент наурыз айындағы Жолдауында құрылтайды шақыру жөнінде бастама көтерген-ді. Қазақ тарихнамасында жазылғандай, Түркістан – еліміздің рухани, мәдени орталығы, сананы жаңғыртатын саңлақ қала, Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан стратегиялық нысан. Алаш үшін ауқымды шараның дәл осы орында өтуінің өзіндік сыры бар. Себебі Құл Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің жанында «күнде жиын, күнде той» өтетін атақты Күлтөбе бар. Кезінде сол Күлтөбеде күллі қазақтың тағдыры шешіліп отырған-ды. Бұл туралы Президент былай деді: «Ұлт тағдыры сынға түскен сәттерде бәрі ақылдасып, елдің болашағын айқындаған. Қалың жұрт салиқалы сөзге тоқтап, ел бастаған ерлеріне көш тізгінін ұстатқан. Бір ел, бір халық болып, сыртқы қатерге қарсы тұрған. Қазақтың бірлігі мен тұтастығының ордасы болған киелі Түркістан болашақта да осы мәртебелі миссиясын атқара береді. Қанша дәуір өтсе де, ұрпақтар сабақтастығы үзілмейді. Биылғы құрылтайдың сипаты – өзгеше, мазмұны да – ауқымды». Негізінен, Ұлттық құрылтайда сегізге тарта мәселе қозғалыпты. Бұлардың қатарында мемлекеттік нышандарды жетілдіру, ұлттық брендті насихаттау, біртектес ұлттық кодымызды паш ету, ұлттық тарихи сана-сезімді жаңғырту, мәдени мұраларымызды дәріптеу, тарихи тұлғалардың тізімін дайындау, ономастикаға ден қою, ұрпақ тәрбиесі, буллинг, полицияның жұмысын жандандыру, ақпарат тиімділігін арттыру, масс-медиаға мән беру, кино саласына қолдау көрсету, шекаралас аймақтарды дамыту, мемлекеттік аппаратты күшейту, т.б. сол секілді бастамалар көтерілді. Біздіңше, Ұлттық құрылтай ұлттық мәселелерді шешуге тиіс. Ұсыныстар орынды. Енді, соны жеделдетіп жүзеге асырған жөн. Кезіндегі құрылтайлар үлкен жорық, әскер жасақтау, қоныс аудару, халықтың әлеуметтік мәселесін шешу, т.б. мәселелер туындағанда шақыртылған. Ал қазіргі кездегі Қазақстан алдында геосаяси ахуалды бақылап отыру, елдің әлеуметтік жағдайын түзеу, монополияны жүгендеу, бағаларды тұрақтандыру, қымбатшылықты, жұмыссыздықты жою, виза, жаңа өндірістерді ашу, импорт, экспорт түйткілдерін шешу секілді өткір мәселелер тұр. Әуелі, осыларды реттемей жатып мемлекет есебінде алға жылжи алмасымыз анық. Содан кейін ғана барып өзге дүниелерге көше аламыз. Атырауда атақты Сарайшық маңында өтетін Ұлттық құрылтайға дейін осы айтылған мәселелер өз шешімін табады деп сенеміз.Дайындаған Ахмет Жұмағалиұлы