Ұлттық Құрылтайда айтылған сөз рухтандырса дейміз

Осы жылдың 22 маусымында Түркістан қаласында өткен Ұлттық құ­рыл­тайдың екінші жиынында сөйлеген сөзінде Қазақстан Пре­зиденті Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біз бүкіл ел болып Жаңа Қазақстанды құра­мыз. Бұл – оңай шаруа емес. Жұртымыз жаңаша өмір сүруге бейім­делуі қажет. Халқымыздың сана-сезімі, құндылықтары түбегейлі жаңа­руы керек. Сонда ұлттың жаңа сапасы қалыптасады. Бір сөзбен айт­қанда, барша еліміз жаңарады» дей келіп, «Жаңа Қазақстан бір күн­де немесе бір жылда құрылмайтыны анық. Бұл – бүкіл қоғамды өз­гер­тетін күрделі әрі ұзақ үдеріс. Мұны жүзеге асыру үшін бір ғана билік әре­кет етсе, бұл, әрине, жеткіліксіз. Бүкіл ел болып жұмылсақ, көздеген мақ­сатымызға жетеміз. Сол себепті, мен Жолдауымда Ұлттық құрылтай ша­қыру туралы бастама көтердім. Құрылтай шақыру – ертеден келе жат­қан ата дәс­түріміз екенін жақсы біле­сіздер. Бабаларымыз маңызды мәсе­ле­лерді осындай алқалы жиында тал­қылаған. Халық өзара ақылдаса отырып, бір тоқ­тамға келген. Мұндай шешімдер бүкіл елді бірік­тірген» деп құрылтайдың жиі өтіп жататын көп жиынның бірі емес, елдің, мемлекеттің болашағына қатысты мә­селелер шешілетін маңызды басқосу еке­нін түсіндірген болатын. Құрылтайда Мемлекет басшысы мы­надай сегіз мә­селе көтерді: Мемлекеттік нышандарды жетілдіру қажет; Ұлтымыздың тарихи сана-сезімін жаң­ғырту өте маңызды; Біз мәдени мұрамызды жан-жақты дәріп­теуіміз қажет; Өскелең ұрпақтың тәрбиесі – өте маңыз­ды мәселе; Ақпарат саясатының тиімділігін арттыру, креативті индустрияны дамыту; Мемлекеттік саясатта талдау, сарапта­ма жасау қызметі сапалы жүргізілуге тиіс; Еліміз үшін стратегиялық маңызы бар тағы бір мәселе – шекаралас аймақтарды дамыту; Мемлекеттік аппараттың жұмысына қатысты біраз сын-пікірлер бар. Президенттің Ұлттық құрылтайда сөй­леген сө­зін Қазақстан халқы жы­лы қабылдап, қол­дау білдіріп жатыр. Се­бебі Мемлекет басшысы мем­лекетті, қо­ғамды дамытатын, елдің жаңа ба­ғытта өсіп-өркендеуіне негіз боларлық мә­селелерді кө­теріп, соның шешілу жол­да­рын да көрсетіп берді. Демек, қазақ елінің аза­маттары енді осы бағытта жұмыла жұ­мыс істеп, жаңаша серпінмен біріге тер төгуі керек. Шілде айының алғашқы күні Мем­лекеттік хатшы Ерлан Қарин telegram желісіндегі өз арнасына Мемле­кет басшысының Ұлттық құрылтайда сөй­ле­ген сөзінің мән-маңызы жайлы және ол бойынша алдағы кезеңде атқары­лар іс-шаралар туралы былай деп жазды: «Бүгін Президенттің Түркістанда өт­кен Ұлттық құрылтайдың екінші отыры­сын­да сөйлеген сөзінде көтерген баста­ма­ларды жүзеге асыру жөніндегі жоспар қа­былданды. Жоспарда қоғамдық құндылықтарды қай­та жаңғыртуда негізгі діңгек болатын ба­ғыттар, яғни білім, ғылым және мәде­ниет салалары бойынша нақты іс-шара­лар мен жобалар қарастырылған. Атап айтқанда, «Балалар кітапханасы» бағ­дарламасын іске асыру, ауыл мек­теп­терінің жағдайын жақсарту, өскелең ұр­пақ­ты рухани тұрғыдан дамыту, отандық әдебиет пен кітап шығару ісін өркендету, Археология институтын жаңғырту, Қазақ­стан тарихына арналған академиялық көптомдықты жарыққа шығару, балалар мен жасөспірімдер және еріктілер ұйым­дарының қызметін жетілдіру жөніндегі жобалар бар. Сондай-ақ жастар арасында құмар ойындар мен есірткінің таралуы­ның алдын алу, оған қарсы жүйелі күрес жүр­гізу және тағы басқа бастамалар жө­нін­дегі шаралар қарастырылған. Жалпы, Президенттің Түркістанда сөй­леген сөзі ұзақ мерзімді перспективаға ар­налған және идеологиялық жаңа жал­пыұлт­тық күн тәртібін белгілеп берді». Бұл Мемлекет басшысының Ұлттық құрылтайда жасаған баяндама­сы­ның ел өміріне берер серпіні жайында тұ­жырым болса керек. Осы орайда Пре­зидент Қасым-Жомарт Тоқаевтың елі­міз­дің рухани әлемінің жаңғыруы, жаңа­лануы туралы айтқан салмақты ойлары қа­ламгерлер қауымын да бейтарап қал­дыр­маған сияқты. Сондықтан елімізге бел­гілі бірнеше ақын-жазушының ойла­рын назарларыңызға ұсынып отырмыз. Қуандық ТҮМЕНБАЙ, Махмуд Қашқари атындағы Халықаралық әдеби cыйлықтың иегері, жазушы: РУХТЫҢ ҚОС ҚАНАТЫ

– Түркістанда екінші құрылтай өтті. Әсері қандай? Ел Президенті Қ.Тоқаев қа­тысып, көп қиын түйіннің күрмеуін шеш­кендей болды. Соның бірі – Қазақстан Жазушылар одағына деген жаңаша көз­қарас, одақты мемлекет қамқорлығына алу мәселесі. Демек, тарыдай шашылып жүр­ген қаламгер өкімет қарауына еніп, қала­мақы алып, еңбегінің жемісін жесе, бұл олар үшін «аңсаған бақыт жұлдызы» дер едік. Ол үшін одақ жұмысын қайта құ­рып, шығармашылық кеңестер жұ­мысын жандандырып, таза қаламгерлік ахуал туғызу қажет. Бұрынғы Әдебиетті насихаттау бюросын қайта құрып, Әдеби қорды қайта «тірілту» керек-ақ. Сонда «үйкүшік» болып қалған жазушының жү­ріп-тұруына, халықпен араласып, кейіп­кер­лерімен жүздесуіне оңтайлы сәт туар еді. Президент кітап ісін жандандыруға қатты көңіл бөліп, «Мен арманда­ған кітапхана» деп ұрымтал сөз айтты. Жақ­сы кітап жазу үшін жазушыға жақсы жағ­дай керек. Ол кітапханадан өз кітабын көр­се, жүрегі жарылардай болып қуанар еді. Ол үшін кітапхана жүйесі жаңаша ба­­ғыт­қа көшіп, әр жерде тарыдай ша­шы­лып жат­қан өтімді кітаптардың басын бірік­­тір­ген жөн. Әйтпесе, әркім өз ақша­сына шы­ғарған өмірбаяндық немесе газет ма­териалының басын құраған көркем әде­­биетке қатысы жоқ кітаптар сөреде сы­­ғы­­лысып тұр. Оқырман мұндай кітап­тар­­ды көргеннен-ақ басын бұрып әкетеді. Шетелшіл болып кеттік. Шетел әде­бие­тіне аузымызды ашып, көзімізді жұ­ма­мыз. Сондай дүниелер өзімізде де бар. Тек кітапхана сөрелеріне жетпей жатыр. «Өз жақсымызды жаттай сыйлайтын» ке­зең­ге жеттік қой. Бұл үшін рухтың қос қа­наты – Жазушылар одағы мен кітап­ха­на­лар жүйесі бірлесіп жұмыс істесе қа­лам­гер де, оқырман да биікке самғар еді. Ауыл кітапқа сусап отыр, ауыл кітап­хана­ла­рына кітап қажет. «Балалар кітапха­на­сы» атты жаңа бағдарламаны жүзеге асы­ру, тәулік бойына жұмыс істейтін Пре­зидент кітапханасын ашу халықтың ру­хани дамуына айтулы қадам болары анық. Мұның бәрінің түп-тамырында жа­зу­шы деген қарапайым қалам иелері тұр. Халық пен қаламгер – бір ұғым. «Ха­лық жазушысы» деген құрметті атақты қай­тару − білгеннің ісі. Оу, жазушының ха­лықтан басқа сүйенері бар ма? «Еңбек сіңірген қайраткер»-ден аяқ алып жүре ал­майсың, оқуды биыл бітіріп, келесі жылы қайраткер болып жатқандарды көріп, жағаңды ұстайсың. Жазушы деген басқа кәсіп иелерінен бөлекше, халықтың жүрегіне ұя салған ерекше тұлға, ол – тізіл­ген көп қайраткердің бірі емес. Ха­лық қаламгерді өз қалауымен қайраткер қылып алады. Осы жыл құсындай қайта оралған жаңалықты қаламгер қауым ақ жүрекпен қарсы алды. «Бітер істің басына, жақсы келер қа­сына» демекші, іс басына жаңа бағытта жөн сілтейтін жаңа лек келіп, жақсы іске жол салса, сол жолда тек исі бұрқыраған гүл өсіп тұрары айдан анық. Сонда біздің бо­ла­шағымыз да жарқын болмақ.

- Биылғы Ұлттық құрылтайда Прези­дент Қасым-Жомарт Тоқаев назар ау­дарт­қан бірнеше қадау-қадау мәселе бар. Со­ның бірі – кітап шығару, кітап оқу мә­де­ниетіне қатысты. Ол өз сөзінде: «Шын мәнінде, кітап оқитын ел зиялы ұлтқа ай­налады. Біз жас ұрпақтың кітапқа құш­тар­лығын оятуымыз керек. Бұл қиын мә­селе екенін түсінемін. Әсіресе, олардың бар назары әлеуметтік желіде болған кез­де, тіпті, қиын. Бірақ бұл мәселемен ай­на­лысу керек. Басқа жол жоқ», – деді. Біз оқыр­ман қауымға «Қандай кітап оқып жүрсіз?» дейтін сауалды сирек қоятын болдық. Ал шын мәнінде, білімнің көзі кітапта екенін ешкім де жоққа шығара алмайды. Ендеше жас ұрпақты кітап оқуға ынталандыру үшін өзіміз көп оқып, оқы­ғанымызды үйде де, түзде де жалықпай насихаттап отыруымыз керек. Осыдан аз уақыт бұрын мен Лев Толстойдың «Анна Каренинасының» Ғали Орманов аударған қазақшасын оқып шығып, аудармашының асқан шеберлігіне тәнті болдым. Толс­тойдың ой орамдарын, философиясын бүкіл стилін сақтай отырып аударудың мұн­дай озық үлгісі барын біреу білсе, біреу білмес. Әсіресе, шетел тілдерінен ау­дар­ма жасап жүрген жастарымыз үйре­нетін-ақ үлгі! Өздерінің қиын да қызықты балалық шақтарымен астастыра, мөл­діре­те жазған Сайын Мұратбековтің, Бердібек Соқ­пақбаевтың, Бауыржан Момышұлы­ның, Шерхан Мұртазаның, Марат Қа­бан­баевтың т.б. кітаптарын мектептегі әде­биет пәнінің мұғалімдері шәкірт­тері­нің құ­лақ­тарына құйып отырса, қанеки. Кі­тап оқудың бір құпиясын философ А.Шопенгауэр былай деп жеткізеді: «Кітап оқу дегеніміз – өзіңнің емес, өзгенің басы­мен ойлау деген сөз». Әуезовті, Аймауы­тов­ты, Майлинді, Мұқановты, Мүсіреповті, Ахтановты, Есенберлинді, Кекілбаевты, Мағауинді, Жұмаділовті т.б. оқып отыр­ған­да, біз солардың ойлау әлеміне сүңги­міз. Өзгенің ойлау әлемін меңгеру деген өнерге, әдебиетке шексіз құштарлықтан туады. Ал білуге құштарлық біліммен бе­киді. Шетел әдебиетінің жауһарларын қа­зақ оқырмандарына ұдайы ұсынып жүр­ген «Мазмұндама» баспасының қада­мына назар аудартқым келеді. Ұлттық құрылтайда жастарды әлеуметтік желінің торынан бірауық шығарып, кітапқа қарай бетбұрыс жасаудың жолдарын іздеу керегі жөнінде өте орынды айтылды.

- Түркістан шаһарындағы кезекті құрылтайдың екінші отырысы Қа­зақстан тәуелсіздігін алғаннан бергі кезекті тарихи оқиғаға айналып отыр. Он­дағы көтерілген мәселелердің ішінде, әсі­ресе, ұлттық идеологияны қалып­тас­тыру жөнінде айтылған әңгімелердің сал­мағы бөлек. Бұл тақырып ел Прези­ден­ті Қ.Тоқаевтың сөйлеген сөзінде айқын көрініс тапқан болатын. «Әділетті Қазақ­стан­ды адал азаматтар құрады» деп ата­латын бұл сөзді сараптауға толы салиқалы баян­дама деп атасақ та болар еді. Онда өзек­ті деген тақырыптардың негізгілері түгел­ге жуық қамтылды. Жазушы әрі әдебиеттанушы ғалым ретінде менің назарымды ерек­ше аударғаны – Қазақстандағы кітап ба­сып шығару ісіне байланысты айтылған әң­гімелер. Шынында да, жекелеген бас­па­герлер мен қазақша жазатын қалам иелері қаншама тырысса да, бұл мәселе әлі күнге толығымен жолға қойылған жоқ. Өз өнім­дерін заманауи талаптарға сәйкес жо­ғары сапада шығарып келе жатқан же­келеген баспалардың еңбектерін жоққа шы­ғара алмасақ та, тұтастай алғанда бұл мә­селенің түйткілді тұстары қалам ұста­ған жандарға, әдебиетқұмар оқырман­дар­ға жақсы таныс. Әсіресе, шыққан кітап­тар­дың оқырман қауымға, соның ішінде алыс ауылдардағы кітапханалар мен дү­кен­дерге жете бермейтіні қынжылтады. Әдетте, мұндайда сөрелерде алдымен орын алып жататын – қалталы азамат­тар­дың қаржысымен аты-жөндері көпші­лік­ке бейтаныс авторлардың жақсы бе­зен­д­іріліп шығарылған кітаптары. Бәз біреулер зейнеткерлікке шығып алғаннан кейін өз өмірбаяндарын жазса, енді бір кітаптар арнайы тапсырыспен жазылған жекелеген ауқатты тұлғаларды дәріптеуге арналған дүниелер. Ашығын айтатын бол­сақ, бұлардың екеуі де жалпы оқыр­ман­ды қызықтырмайды. Оларға керегі – елге танымал қаламгерлердің жазған, тіп­ті солардың ертеректе жазылса да, әде­би ортада ғана емес, оқырмандар ара­сын­да да бедел алған белгілі туындылары. Со­нымен бірге әдебиет өлкесіне жаңадан ке­ліп, бақтарын сынап жатқан жас қа­лам­герлердің де жазғандарына назар аударып жататын оқырмандар да бар. Енді осы мәселенің бір түйткілді тұс­тарына назар аударалық. Ол – шын мә­ніндегі көркем әдебиеттің жеткілікті на­сихаттала бермейтіні. Электрондық ақ­па­­рат құралдары жаппай басып кеткен за­манда жас ұрпақтың кітапқа құштар­лы­­ғын оятудың қиын екенін Пре­зиден­ті­міз Түркістан құрылтайындағы өз сө­зінде атап айтты. Ол кісінің «Бірақ бұл мә­се­лемен айналысу керек. Басқа жол жоқ» деген түйінді сөзі идеология майда­нын­да жүрген баршамызды қамшылай­тын, заман ағымына сай жаңаша әдіс-тә­сіл­дерді іздестіруге бағыттайтын дек­ларациялық ой десе де болады. Бұл істе қатардағы қаламгерлермен бірге педагог әдіскерлер, педагог ғалымдар, жал­пы ата-аналар жұмыла ойластырып, нақты қадамдарға баруы тиіс. Заман та­лаптарына орай жас ұрпаққа кітап оқы­ту­дың жаңаша нұсқаулықтарын жасап, кеңінен таратып жатса, тіпті жарасар еді. Тілі шығар-шықпастан смартфонға жабы­сып алған бүлдіршінді одан ажырату оңай емес, мүлде ұстатпаудың амалы жоқ бо­лар. Бірақ шектеудің мүмкіндігін әрқай­сы­сымыз-ақ табуға тиістіміз. Прези­дент­тің жаңағы сөзіне салатын болсақ, «басқа жол жоқ». Әдебиет маңында жүрген баршамыз­ды қуантқан бір жағдай – Қ.Тоқаевтың «Балалар кітапханасы» атты жаңа бағдар­ламаны қолға алуды тапсыруы. Бірақ бұл арада ол бағдарламаны нақты қай ведо­моствоға тапсырылатыны ашық айтылған жоқ. Сонда да болса иедеологиялық меке­ме­лер өздері қолға ала жатар деп жобаласа керек. Менің ойымша, осы «Балалар кітап­ха­насын» жасақтау үшін ведомоствоара­лық арнайы салиқалы жұмыс тобын құру керек. Ол топтың құрамына Қазақстан Жазу­шылар одағы басқармасының, Оқу-ағарту, Ғылым және жоғары оқу орын­дары, Мәдениет және спорт министрлік­те­рінің, республикалық Кітап палатасы­ның өкілдері, кәсіпқой әдебиеттанушылар, соның ішінде М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясының ғалым­дары, педагогика саласының, яғни, жо­ғары оқу орындарының, колледждер мен жалпы білім беретін мектептердің қазақ тілі мен әдебиеті оқытушылары мен мұға­лімдері кіруі тиіс. Бұл арада «Шымшық сойса да, қа­сап­шы сойсын» деген мақалды берік ұстанудың айыбы жоқ. Өйткені бұл маңыз­ды бағдарламаны кім көрінгенге тап­сыра салуға болмайды. Жауапты лауа­зым иелері осыны ескерсе екен. Жалпы, қандай әдеби шығарма бол­масын оның көркемдік-эстетикалық ерек­шелігі, жалпы адамзатқа тән ортақ ұста­нымы бірінші орында тұруы орынды. Көркемдік-эстетикалық ерекшелік деген не дейтінге келетін бол­сақ, ол алдымен, әдеби шығарма тілінің әде­би нормаға сәйкес келуі, яғни сөздің, ішінде, сөйлемнің ішінде бөтен кіріспе сөз­дердің, кірме сөздердің аз кездесуі, диа­­лектілер, архаизм, тиісті мамандыққа орай қолданылатын сөздер мен термин­дер­дің мейлінше аз болуы шарт. Қолда­ны­ла қалған күннің өзінде оқушының са­на­сына қиындық келтірмегені жөн. Қандай жастағы балаларға арналса да, алдымен ондай тізімге енетін шығарма­ның қай-қайсысы да көркем әдебиетке қойылатын ортақ көркемдік-эстетикалық талаптарға сай болғаны абзал. Яғни, қа­лай болса солай қара дүрсін жазыла сал­ған, зорлық-зомбылықты, ізгілікті қоғам­ға жат имансыздықты суреттейтін, фа­шизм­ді, неонацизмді насихаттайтын шы­ғармалар жарамайды. Бір сөзбен айтқанда, «Балалар кітап­ха­насы» бағдарламасын жасау біраз бей­нетті, берекелі еңбекті қажет етпек. Құрыл­­тай салған ойлардың бір парасы осын­дай.

- Ұлттық құрылтайдың алғашқы оты­рысы Ұлт ұясы – Ұлытауда өткізілгені мә­лім. Осы ізгі үрдіс биыл киелі де қасиет­ті Түркістан қаласында жалғасты. Бүкіл ел болып құлақ түрген бұл алқалы бас­қо­суда ұлттық мүдде мен мемлекеттік маңы­зы зор мәселелер талқыланды. Тың баста­ма­лар көтерілді. Сондай-ақ алғашқы құрыл­тайда Мемлекет басшысы берген тап­сырмалардың орындалу барысы тура­лы есеп берілді. Өйткені ол жиында қор­даланып қалған өзекті мәселелер қарал­ған болатын. Сондықтан олардың оң шешілуі – өте маңызды. Қазақтың хан-билері Күлтөбенің ба­сын­да келелі мәселелерді шешу үшін жиын өткізгені тарихтан белгілі. Сол үрдіс­ті шежірелі шаһарда жалғастырудың се­бебін де Мемлекет басшысы түсінікті етіп жеткізді. – Түркістан ғасырлар бойы қазақ хал­­қының маңызды саяси орталығы бо­лып келді. Қазақ мемлекетінің бас қаласы ретінде тарихқа алтын әріппен жазылды. Көптеген хан осы жерге ордасын тігіп, ұлан-ғайыр далаға билігін жүргізген. Қара қылды қақ жарған билеріміз түрлі дау-шарға төрелік айтқан. Ел-жұртын бе­реке-бірлікке шақырған. Мұның бәрі елі­міздің ерте заманнан бері бір орта­лық­тан басқарылған біртұтас мемлекет бол­ға­нын көрсетеді. Сондай-ақ қазақ мемлекеттілігінің тамыры тым тереңде жатқанын білдіреді. Ұлы дала төрінде Жошы хан әуле­ті Кенесары ханға дейін 6 ғасырдан ас­там уақыт ел басқарды. Тіпті әлем тари­хын­да мұндай мысалдар көп емес. Біз қа­зір бабаларымыз кеңес құрған әйгілі Күл­төбенің іргесінде отырмыз. Әбіш Ке­кілбаев «Қазақ рухының қағбасы» деп ата­ған Ордабасы осы жерге тиіп тұр. Осы­нау әйгілі төбелерде халқымыздың игі жақсылары сан рет бас қосқан. Ұлт тағдыры сынға түскен сәттерде бәрі ақылдасып, елдің болашағын ай­қын­даған. Қалың жұрт салиқалы сөзге тоқтап, ел бастаған ерлеріне көш тізгінін ұстат­қан. Бір ел, бір халық болып, сыртқы қа­тер­ге қарсы тұрған. Қазақтың бірлігі мен тұтастығының ордасы болған киелі Түр­кістан болашақта да осы мәртебелі мис­сиясын атқара береді. Сондықтан осы ай­мақты басқарып отырған басшыларға зор жауапкершілік жүктеледі, – деді Пре­зидент. Алқалы басқосу барысында Прези­дент Қасым-Жомарт Тоқаев негізгі сегіз мә­селеге айрықша тоқталды және алдағы уақытта бұл мәселелер оң шешімін таба­ты­нына сендірді. Бұл – сөзден іске көшу­дің керемет үлгісі! Сонымен қатар Мемлекет басшысы «Қазақстанның халық жазушысы» атағын қайтару туралы Жазушылар одағы басқар­ма­сының төрағасы Мереке Құлкеновтің ұсынысын қолдайтынын айта келіп: – Жалпы, мен Мемлекет басшысы жә­не азамат ретінде қазақ әдебиетін әр­дайым қолдаймын. Туындылар оқырман­дар­ға қолжетімді болуы керек деп ойлай­мын. Ал жазушыларымыздың шығарма­лары халық арасында, әсіресе, жастар ара­сында сұранысқа ие болуы керек. Мұ­ның бәрі – мемлекеттің ғана емес, жазу­­­шыларымыздың да міндеті. Оқырман қауым қаламгерлерден ха­лыққа рухани азық болатын тың дү­ние­лер күтеді. Жазушылар одағы осы жұ­мыс­қа ұйытқы болады деп сенемін. Осыған байланысты, мен Мереке Құлкеновтің «Қа­зақстанның халық жазушысы» атағын қайтару туралы ұсынысын қолдаймын. Бұл атақ атына – заты сай, лайықты, туын­ды­лары арқылы халық сүйген жазу­шы­ларға ғана берілуі керек деп санаймын, – деді. Сондай-ақ «Балалар кітапханасы» ат­ты жаңа бағдарлама жасау және тәулік бойы жұмыс істейтін Президент кітап­ха­на­сын ашу туралы бастама көтерді. Мұның бәрі – Әділетті Қазақстан құруға ар­нал­ған игі де ізгі қадам!

Дайындаған Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ