Тілі кеткеннің тіні кетеді

Расын айтайықшы, бүгінде айтыла бастаса жұрттың аллергиясын оятатын екі нәрсе бол­са, бірі – тіл мәселесі. Неге? Себебі тым көп айтылды. Білетін де айтты, білмейтін де айт­ты. Бәрінен көп зиянын тигізген – «Қашқанға да, қуғанға да серік болғандар». Сөйтіп, «Әп-әде­мі ән еді, пұшық шіркін қор қылды» деген жағдайға түсті бұл мәселе. Ең жаманы, қанша көп айтылса соғұрлым оған мән бермеу күшейді. Бір қарағанда, эмоцияға толы мәлімдемелердің әсері күшті сияқты, алайда қандай әрекет бол­са да ол қайталана бергендіктен қарсылық ту­ды­ра­ды, сөйтіп бастапқы жағымды әсер – көпке жа­ғымсыз әсерге айналады. Тіл мәселесінің жағ­дайы да осы халде. Пәлсапа ғылымын көбіміз теория жүзінде ақыл­ды болуды үйретеді деп үстірт түсінеміз, бірақ оның өмір тәжірибесі тудырған ғылым екенін ес­кере бермейміз. Ал ол – шындығында, бәрін ақыл­мен болжауға, түрлі салыстырулар арқылы ақи­қат­қа жету, шындықты табу жолдарын ұқтырады. Бы­лайша айтқанда, қандай әрекеттің соңы қандай нә­тижеге жеткізетінін ғылыми тұрғыдан сараптап тү­сіндіреді. Бірақ ол көптің көзін жеткізіп, көкейіне қо­на бере ме? Сондықтан әу баста тіл мәселесімен біле­тіндер айналысып, басқамыз тыңдап, айтқанды іс­теуіміз керек еді. Өйтпедік, бәріміз жабыла жа­мырап, біздің білетініміз бар деп көкірек соғуды тоқ­татпадық. Ақыр-соңы тұйыққа тірелдік. Байқа­сақ тіл мәселесі де үлкен жолда жатқан ауыр тас секілді екен... Тіл – жанды құбылыс, ол кең түрде қолда­ныс­та бол­маса тозып әрі кетеді. Бүгінгі қа­зақ тілінің басын­да да сондай жағдай бар. Себебі тұ­тынушы аз. Пайдаланатындардың өзі толық игермеген. Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғанның өзін­де неге дамымай, жаппай қолданысқа түспей жатыр? Байқап қарасақ оның көптеген себептері бар. Бірін­шіден, қазақтың көбісі оны білмейді, екін­шіден, қазақ тілі мектептерде жөнді үйретіл­мей­ді, үшін­шіден, бұл тілде ақпарат алу не ақпарат тара­туға кедергілер бар, төртіншіден, мемлекеттік сая­сат пәрменді емес. Көріп отырмыз, қазақ тілін үлкендер, яғни орта жас­тан асқандар ғана жақсы біледі деуге болады. Оның себебі: бұрынғы кезде қалаларда қазақ мек­тебі өте аз болғандықтан, адамдар балаларын орыс мектебінде оқытуға мәжбүр болды да, содан балалардың тілі орыс тілінде шықты. Енді бала-шағаларымен орыс тілінде сөйлесіп өскендіктен, олар да балаларын орыс мектебіне берді. Содан келіп қазақ тілін білмейтін қазақтар көпшілік болып шыға келді. Тәуелсіздіктен бері қазақ мектептері көбейгені­мен, онда оқитын балаларға тілді жақсы меңгеруге жағдай жасалған жоқ. Елімізде қайта-қайта мектеп реформасы өзгере беріп, ақыр-соңында мектеп оқу­лықтары қазақ тілін үйретуге дәрменсіз жағдай­ға түсті. Баспасөз құралдары көбейгенімен, онда, әсіресе телеарнада біраз жылдар бойы орыс тілінің үстемдігі болды. Тіпті, хабар таратуға 50/50 принципіне жете алмай келдік. Оның үстіне мемлекеттік мекемелер қазақ тілінде емес, орыс тілін алға шығарып, ақпарат тарату, сұхбат беру, іс қағаздарын жүргізуде орыс тіліне басымдық берді. Қаншама мемлекеттік тіл дегенімізбен, мемлекеттік мекемелердің басшылары орыс тілінде сайрап, қазақ тіліне шорқақ болғаны себепті мемлекеттік тілдің мәртебесі өспеді. Түрлі заңдар алдымен орыс тілінде жазылып, кейін қазақшаға аударылатындықтан, қазақ тілін­дегі заңның тілі адам түсінбейтін дәрежеге жеткен соң жұрт амалсыз заңның орыс тіліндегісіне жү­гіне­тін болды. Себебі заңның қазақ тіліндегі түрі орысшадан сөзбе-сөз аударылған, аудармада қазақ тілінің стилистикасы ескерілмеген. Тіл мәселесіне қатысты түрлі конференциялар өткізіліп, заңдар қабылданғанымен тілді мүшкіл халге жеткізген факторлар зерттелмегендіктен, істелген істен нәтиже болмады. Сөйтіп, ең соңында тіл мәселесі популистік мәлімдемелер жасайтындар­дың қолжаулығына айналды... Жақсы болсын, жаман болсын әр мәлімдеме­нің де әсері болады. Қазақ тілін қорғаған­сып, оны өзінің саяси мүдделеріне пайдаланғыштар­дың кесірінен тілді өзіміз қоғамда кең түрде пай­далануды ұстанбай, тек тіл білмейтін өзгелерге қы­сым жасауға ұластырып алдық. Мұның соңы қа­зақ тілін білмейтін не білгісі келмейтін топтар­дың қарсы агрессиясын тудырды. Әрине, мемлекет құраушы халықтың тілі мем­ле­кеттік тіл мәртебесін алған соң оны талап ету болмай тұрмайды, бірақ соны сараланған ғылыми тәсілмен, заңдық тұрғыдан іске асырмағандықтан игі мақсаттар айқай-шудың тасасында қалып ке­те­ді. Мұндайда мемлекет нақты ұстанымда болуы тиіс еді. Өкініштісі, біз билік жақтан ондай нақты ұста­нымды көрмей отырмыз. Бүгінгі қазақ тілінің дамуына, барлық салада қазақ тілінің үстемдігін қалайтын тек қазақы орта ғана. Ал тілге селқос қарайтындар қарапайым қо­ғам мүшелерінен бастап, мемлекеттік қызметкер­лер­ге дейінгі аралықта өте көп. Біз әлі күнге соның зар­дабын тартып келеміз. Былай қарағанда ештеңе білінбейтін сияқты, ал шын мәнінде қазақ тілінің басына бұлт үйріліп тұрғалы ширек ғасырдан аса уақыт өтті. Қазақ тілі калькадан көз ашпай қалды, тілді білем дегендердің өзі қазақ тілінің грамматикалық заңдылығы мен кальканың айырмасын білмейтін жағдайға жетті. Қазақтың төл дыбыстарын айта алмайтын ұрпақ өсіп келеді. Қазақ тілінің тазалығына мән бермейтін ақ­парат құралдары қаптап кетті. Бұл қазақ тілінің болашағына үлкен қауіп! Кинолары көруші аз деп өзге тілде шығатын, бас­пасөзі тілін калькаға айналдырып алған, мем­лекеттік қызметкерлері орыс тілі маған ыңғайлы деп өзге тілде сөйлеуге дайын тұратын, түрлі қыз­мет көрсету орындары мемлекеттік тілде қызмет көрсетуді қажет деп таппайтын, мемлекеттік тілде қызмет көрсетуді сұрағандарға министрлері «үңгір ұлтшылдығы» деп айып тағатын, «Ұнамаса көшіп кет» деп тәмсіл айтатын, мектебі нашар оқулықтар­дың кесірінен тілді жөнді үйрете алмайтын жағ­дайға жеткен елде мемлекеттік тілдің жағдайы шы­ны­мен мүшкіл ғой... Тілі кеткеннің тіні кетеді. Тілдің жоғалуы ұлт­тың жоғалуы екені айдай ақиқат. Ал ұлт жоғалса мың­даған жылдар бойы жасалып, қалыптасып, дамып келген тұтас бір мәдениет жоғалады. Кез келген халыққа тән мәдениет болса да, ол өзге мәдениет тұтынушыларына да әсер етеді. Халықтар әлмисақтан бір-бірінен алып, көркейіп, толығып келеді. Егер ол үдеріс тоқтаса, өзгелерге де тигізетін зардабы аз болмайды. Демек, адамзаттың бір бөлшегі болған қазақ халқының тілі таза қалпында өмір сүріп, адамзатқа қызмет етуі тиіс. Ал соны басты сақтаушы – осы елдің азаматтары. Үмітсіз – шайтан. Бүгінде Қазақстанда тұратын өзге ұлт өкілдерінің арасында да қазақ тілін өте жақсы меңгеріп сөйлей де, жаза да алатын жастар көбейіп келеді. Тек соларға қолдаушы, тілекші болсақ жарады. Ол үшін тіл тазалығын сақтауда, қолдануда өзіміз үлгі болуымыз қажет-ақ.

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ

Серіктес жаңалықтары