Түрікменстан қазақтары: Қандастар қандай қиындыққа тап болды?

2020 жылдың басында әлемді құрсауға ал­ған жаһандық пандемияның ал­дында ғана түрікмен елінен қандастардың көші атажұртқа бет түзе­гелі отырғаны хабар тараған. Бірақ пандемияға байланысты елдердің арасындағы шекара бе­кеттері жабылғандықтан құжатын хаттап, елге әне-міне ораламыз деп отырған елдің біраз қиналып қал­ғаны бар. Себебі олар түрікмен елінің есебінен шығып, Қа­зақ­станға көшуге дайындал­ғанымен елден шыға алмай қиындыққа тап болды. Солай болса да, 319 аса түр­кіменстандық қазақ 2020 жылы Түрікменстаннан Қазақстанға кө­шіп келді. Ал елге оралуды бір жылдан аса уақыт күткен 160-тан аса қандас 2021 жылғы 26 ақпанда ата­жұртына оралды. Ал биылғы маусым айында сол елден тағы 490 қазақ келеді деген хабар тараған еді. Бірақ олар Қазақстанға өтетін кезде проблема туындапты. Бұл жайында белгілі тұлғалар әлеуметтік желілерде дабыл қағып, туындаған мәселе жайында елді хабардар қылды. Қазір оған тиісті орындар назар аударып жатқан көрінеді. Бірақ қандастарды елге көшіруден алдын ел үкіметінің арнайы шешім шығарып, елге келетін қандастарға байланысты нақты бір бағдарлама жасамағаны байқалып жатыр. Деген­мен Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі «Этникалық қазақ­тардың Түрікменстаннан қоныс ау­даруы туралы анықтама» құжат жасағаны жө­нінде мәлімдеп, өздеріне сұрау салған аза­­маттарға былай деп жауап қай­тарып­ты: «2022 жылғы 3 мамырда ҚР СІМ №-22/27908 ҚР ЕХӘҚМ-ге ағымдағы жыл­­дың тамыз айының соңына дейін Түрік­­менстан Республикасынан (бұдан әрі – ТР) 821 этникалық қазақтарды Қа­зақ­стан Рес­публикасына (бұдан әрі – ҚР) жап­пай қо­ныс аударуды ұйымдастыру тура­лы ха­барлама жіберілді. Бұл азаматтар мемлекеттік шекарадан өту­ге құқық беретін С10 визасын (этни­ка­лық қазақтарға жеке сапарға арналған виза) алды. Алдын ала деректер бойынша, барлық қоныс аударған қазақтар Маңғыстау об­лы­сын тұрғылықты жер ретінде таңдады, 342 адам Ақтау қаласына, 450 адам Маң­ғыс­тау облысының аудандарына, 19 адам Алматы қаласына, 2 адам Нұр-Сұлтанға және 8 адам Жаңаөзен қаласына көшуді жоспарлады. 490 адамнан тұратын топ құрылды, ұйым­дастырылған сапар 2022 жылдың маусым айында Түркіменбашы – Болашақ жә­не соңғы Жаңаөзен станциясы бағыты бойынша темір жол көлігімен жос­пар­ланған болатын. Маңғыстау облысының халқының көп­тігін ескере отырып, этникалық қа­зақ­тар – Түрікменстан азаматтарын олар­ды қоныстандыру бойынша жаңа тә­сіл­дерді әзірлеу үшін қабылдауды кейін­ге қалдыру туралы шешім қабыл­данды. Қазақстан мен Түрікменстан ара­сын­дағы құрлық шекарасының ашылуына байланысты ковидтік шектеуді алып тас­тағаннан кейін ағымдағы жылдың 17 шіл­десінде 77 этникалық қазақ өз бетін­ше Маңғыстау облысына көшті. Көші-қон шиеленісіне және мем­ле­кет­тік шекараны өз бетінше кесіп өтуге жол бермеу мақсатында бұрын берілген С10 визаларын жою туралы шешім қа­был­данды. Этникалық қазақтарды қабылдаудың жаңа тетіктері шеңберінде орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың ви­залық режимі бар елдерден Қазақстан Рес­публикасында қандастарды қабылдау, қоныстандыру және бейімдеу бойынша өзара іс-қимылының қадамдық алгоритмі әзірленді. Бұл алгоритм тұрақты тұру үшін бел­гі­лі бір аймақтың атауын көрсете отырып, С10 визаларын беруді қамтиды. Биыл 23 шілдедегі жағдай бойынша Қазақстанның Түрікменстандағы Ел­ші­лігі 222 эт­ни­калық қазаққа келу өңірлерін көрсете оты­рып, С10 визаларын рәсімдеді. – Ақмола облысына 183 адам; – Павлодар облысына 27 адам; – ШҚО-да 10 адам; – СҚО-да 2 адам; Бүгінгі таңда 522 этникалық қазақ бойынша келу аймағын іріктеу бойынша жеке жұмыстар жүргізілуде. Анықтама: Өңірлер бойынша қандастарды қабылдаудың толтырылмаған квотасы 983 бірлікті құрайды: оның ішінде Ақмола – 186 бірлік, ШҚО – 44 бірлік, Абай – 25 бірлік, Павлодар – 678 бірлік, СҚО – 50 бірлік. Осылайша, уәкілетті мемлекеттік ор­гандар көшуге ниет білдірген этникалық қазақтарды қабылдау және орналастыру бойынша қажетті шаралар қабылдауда және Қазақстанға көшуге тыйым жоқ». Келтірілген құжаттың мәтініне қара­ғанда, Түрікменстаннан көшіп келуге тиіс қазақтарға олардың елге келген қай жерге қоныстануына байланысты ерекше шарт қойылып отырған тәрізді. Құжаттағы «Маңғыстау облысы халқының көптігін ескере отырып, этникалық қазақтар – аталған ел азаматтарын оларды қоныстан­дыру бойынша жаңа тәсілдерді әзірлеу үшін қабылдауды кейінге қалдыру туралы шешім қабылданды» деген сөйлем соны біл­діреді. Демек, мұндағы шеттен келетін қазақтарға қатысты көші-қон мәселесін ше­шетін құзырлы орындар көшіп келу­ші­лерді еліміздің белгілі бір аймағына ба­ғыттап, ал онымен келіспейтін қан­дас­тардың елге оралуына шектеу жасайтын сияқ­ты. Ал бізге сырттағы қандастардың елге оралғаны керек. Сондықтан оларға «мына жерге қоныстанатын болсаңдар қабылдаймыз, келіспесеңдер өздерің білесіңдер» дегендей талап қою орынсыз болса керек. Ең басты мәселе – дәл қазір Түрік­менстаннан елге келгісі келетін қан­дастарды Қазақстан аумағына көшіріп алу. Қалған мәселені елдің ішінде шешкен дұрыс. Ал нақты мәселеге келсек, Түрік­мен­стан­нан елге оралып жатқан қандастарға елге келу визасын беру ол жақтағы Қазақ­стан­ның консулдығы тарапынан қиын­датылған сияқты... Кенжебек Мыңжасов, Түрікменстаннан оралған қандас: – Екі жылдан бері түрікмен елінен ата­­­­жұртқа оралғысы келетін этникалық қазақтардың көбейгені рас. Дегенмен кейінгі кезде оларға Қазақстанға көшетін кезде алатын визаны алуға деген талап өзгерген. Жасыратыны жоқ, осы кезге дейін Түрікменстанда өмір сүріп келген қа­зақтардың басым көпшілігі – кеңес өкіметі орнаған кезде қудалауға ұшырап, көрші елге еріксіз бас сауғалаған бұрынғы маңғыстаулық қазақтардың ұрпағы. Сондықтан олардың елге келгенде Маң­ғыстауға қоныс басқысы келетіні табиғи жағдай. Сондай-ақ көшіп келіп жатқан­дардың түгелге жуығының отбасының бір мүшесі бұрыннан Маңғыстауға орнала­сып алған. Олардың арасында осында үй салып, отбасының қалған мүшелерін күтіп алуға әзірленіп отырғандары бар. Ал енді сол отбасы мүшелерінің кейін кел­­гендеріне Қазақстанның солтүстігіне не шығысына көшіп баруларың керек деп шарт қоюды қалай түсінуге болады? Мә­селен, балалары бұрыннан осында ор­нығып, өздері енді көшіп келіп жатқан үл­кен кісілер бар. Ал зейнет жасындағы адам­дарға елдің шығысына, солтүстігіне баруың керек деп талап қою әділетті ме? Менің өзіме келсем, бір балам бұрыннан осын­да тұрады. Соған байланысты өзім өт­кен жылы келдім, әйелім биылғы жыл­дың басында келді, ал жақында кіші ұлым елге оралды. Қызым әлі түркімен елінде. Осылайша, бөлініп-бөлініп келуіміз әлгі визаның әлегі... Қазір Түрікменстанның бес облысы­ның қазақтары Түрікменбашы (бұрынғы Красноводск) қаласында орналасқан Қа­зақстанның консулдығына барып елге оралу үшін арнайы виза алуы керек. Ол ви­заны алу үшін «Қазақстанның солтүс­ті­гіне не шығысына көшіп баруға келісе­мін» деп келісім беруі керек, содан соң ғана оларға виза беріледі. Ал ол визамен келгендердің Маңғыстауға орналасуына мүм­кіндік берілмейтін аян... «Виза алуға неге ондай талап қойылып отыр?» деп сұра­саң, ешқандай құжат көрсетпей, «Қа­зақстан басшылығының ауызша тап­сыр­масы», – дейді. Осындай қиындықтардың кесірінен бұры­нырақ виза алып қойғандарды ше­кара­дан өткізбей жатыр. Қазірде кон­сулдық ол жақтан келетіндердің күніне 15-20 адамына ғана виза беріп жатқан көрінеді, сондықтан шекарадан бері қарай күніге сонша адам ғана өтіп жатыр. Шекарадан бері өткендерді Қазақстан жағы елдің ішіне жеткізіп тастап жатқан жоқ, оны туыстары барып күтіп алып әке­ліп жатыр. Өткенде сонша адам виз­а­сы дұрыс болмағанның кесірінен күннің ыс­тығына қақталып, бері өте алмаған соң кел­ген жағына қайтуға мәжбүр болды. Қазір түрікмен еліндегі қандастарымыз әйтеуір елге келсек болды деп, консул­дық­тың талабына көніп отыр. Бірақ осы­ны заңмен реттеуге болар еді ғой. Егер Түрікменстаннан келетіндерді еліміздің шығы­сына не солтүстігіне орналастырғы­сы келсе, алдын ала оларды көшіріп алып, сол жаққа қоныстандыру мәселесін ше­шіп алмай ма? Шынына келгенде, ол жақтан келетін­дердің көбінің Қазақстанға келген соң елдің бір облысынан екінші облысына кө­шіп-қонып жүруге жағдайы жоқ. Олар­ға еліміздің солтүстігіне бар дегенмен ол жақ­қа қалай барады? Уақытша болса па­налайтын жерді кім береді, жұмыс қалай бо­лады, оның бәрі алдын ала ойлас­тыры­луы керек емес пе? Сондықтан Түрікменстаннан елге оралуға асығып отырған қандастарға рұқ­сат берілген жерлерге ғана барып қо­ныстанасыңдар деп талап қоя бермей, ал­дымен бәрінің елге оралуына жағдай жа­сау керек деп ойлаймын. Елге келіп ал­ған соң құжаттарын туралап алып, мем­лекеттен жәрдем болса, өздері-ақ айт­қан жерге барып қоныс басып сіңісіп ке­тер еді деп ойлаймын.

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ

Серіктес жаңалықтары