Жақында Орал қаласында саябақтағы аттракционнан бірнеше бала құлап, ауруханаға түсті. «Калейдоскоп» айналмалы әткеншек аяқ астынан істен шығып, кілт тоқтағанда балалар жан-жаққа ұшып, темір жақтауларға соғылған. Олар түрлі дәрежеде дене жарақатымен ауруханаға жеткізілсе, жағдайы ауыр балалар жансақтау бөліміне түсті. Арасында бассүйегі мен қол-аяғы, шынтақ сүйегі сынған балалар да бар. Осы оқиғадан кейін травматолог дәрігерлер дабыл қақты. Қауіпсіздік шараларын сақтаудан бөлек, ата-аналарға үндеу жасады. Әңгімені әткеншектен құлау әлегінен бастап, жығылса да жансақтау бөліміне түсетін балалардың денсаулығындағы кінәраттың себебін сала мамандарынан сұрап көрдік.
Жарақат – сыртқы факторлардың әсерінен болатын рефлекс. Статистикаға сүйенсек, жарақаттар негізінен 7-11 жас аралығындағы бастауыш мектеп жасындағы балаларда болады. Қыздардан гөрі ұлдардың 70 пайызы жарақаттанады. Травматолог-ортопед мамандардың айтуынша, балалық шақта жиі жарақаттану себебі – қоршаған ортаның абаттандырылмауы, немқұрайдылық, тұрмыста, ойын кезінде, спортта баланың абайсыз іс-әрекеті. Балалардың жарақат алуына олардың психологиялық ерекшеліктері де әсер етеді: білуге құмарлық, көп қозғалғыштығы, көңілкүйі, өмірлік тәжірибенің жоқтығы секілді дүниелер әсер етеді. Ата-аналардың міндеті – балаларды қауіп-қатерден сақтау. Өйткені оқыс оқиға ата-ана кінәсінен болады. Балалар травматологиясы бөлімінің мамандары балалардың жарақаттануы олардың даму процесіндегі құбылыс екенін айтады. Былтыр ЮНИСЕФ және ДДСҰ-ның денсаулық және қоршаған орта мәселелері жөніндегі халықаралық сарапшы Джоан Винсентен еліміздің 8 өңірінде 0-14 жасқа дейінгі балалардың ата-аналары арасында жүргізген сауалнаманың қорытындысын талқылай келе, 3000 отбасының қауіпсіздік шарасы бойынша үш түрлі түсінігін алға тартты. Сауалнама нәтижесінде, ата-аналардың 84 пайызы балаларға төнетін қауіптен хабарсыз болса, енді бірі инфрақұрылым сапасын сынайды. Үшінші лек заңнама дұрыс жұмыс істемейді деп күйінеді. Балалар травматологиясы төңірегінде де алыпқашпа әңгіме көп. Күн сайын бірнеше баланың жарақат сүйегін таңатын бөлім мамандарының айтар уәжі де бар.
Болат НАҒЫМАНОВ,
UMС Ана мен бала ұлттық ғылыми орталығының ортопедия бөлімінің жетекшісі:
Тұрмыстағы түсінбеушіліктен жарақаттанатын бала көп
– Статистикаға жүгінсек, бұрынғыдай емес балалардағы жарақаттану жиілігі біршама азайған. Өйткені пандемия кезінде балалар аулада ойнамай, үйде отырды. Соның әсерінен балаларда айтарлықтай дене жарақаты байқалмады. Одан кейін парктер мен түрлі демалыс орындары да жабылып, балаларға төнетін қауіп-қатер 20-30 пайызға азайғанын байқадық. Жарақаттың түрі көп. Десек те, тұрмыстық жарақаттардың өсуін жоққа шығара алмаймыз. Соның ішінде күйік жарақаты белең алып тұр. Одан кейін терезеден құлап кетуі де жиілеген. Ата-ананың қол көтеруінен немесе түрлі агрессив тұрғыдағы шабуылынан балалар жарақаттанған. Дәл осы жағдай барлық өңірде болып, тіркеліп жатыр. Біздің орталыққа келетіндердің дені – тұрмыстағы түсінбеушілік кесірінен туындаған оқыс оқиғалардан зардап шеккен балалар. Тағы бір мәселе ата-ана балалардың қандай деңгейде жарақат алғанын ажырата алмай жатады. Мысалы, қолы сынған баланың жансақтау бөліміне түсу-түспеуі жарақаттың дәрежесі мен күштілігіне және жас ерекшелігіне байланысты. Құлағаны қатты болып, басы жарылып, тірек-қимыл қозғалысының сүйектері сынып жатса ғана жансақтау бөліміне жібереді. Соңғы кезде жансақтау бөлімінде дене жарақатымен жатқан бала көп деп айта алмаймыз. Алдымен бала жарақат алғанда ата-ана жанынан табылуы керек. Сүйек сынғаны, қол шыққаны белгілі болса, денесін мүмкіндігінше қозғамағаны жөн. Кейбір ата-аналар эмоцияға беріліп, баланы көтеріп алады немесе жұлқылап тастайды. Керісінше балаға ауру сезімін азайтатын дәрі беріп, ыңғайлы жағдайда жатқызу керек. Бұл жедел жәрдем келгенше атқарылуы тиіс іс-әрекеттер. Шұғыл медициналық көмек көрсететін орталықтан шалғайдағы тұрғындар үшін зақым келген дененің қимыл мүшелеріне картон немесе ағаш байлап, жарақаттың алдын алған жөн. Ауруды бәсеңдететін дәрі-дәрмек беру керек деп отырған себебім, оқыс оқиғадан бала жарақаттық шок алып қалуы мүмкін. Бұл да жығылғанға жұдырық болады. Сондықтан бірден ауруды бәсеңдететін дәрі берген дұрыс. Тағы бір дабыл қағатын мәселе бар. Соңғы кезде балалар арасында туабітті тірек-қимыл аппараты ақауымен туатын бала саны өсіп келеді. Нақты себебін дөп басып айтпасақ та, жалпы себебі – урбанизация, дұрыс тамақтанбау, күнделікті тұрмыс-тіршілікте химиялық заттардың шамадан тыс қолданылуы. Дәрі-дәрмекті де жиі ішеміз. Дәрігердің нұсқаулығынсыз үй жағдайында түрлі дәрілерді ішудің салдарынан кейін бала сүйегінің үгітілуі, қол-аяқтың ойнамалы шығып кетуі мен оқыс шытынауы секілді кері әсерін тигізеді. Әңгіменің бәрі баланың дене жарақатына байланысты болып жатыр ғой, 30 жылдық еңбек өтілі бар ортопед-травматолог ретінде айтарым, баланың аяқкиіміне мән беру керек. Алдымызға түрлі жарақатпен келетін баладан қандай аяқкиім киіп жүргенін сұраймыз. Осы жағдайда ата-ана баласының қандай аяқкиім киіп жүргенінен хабарсыз болып шығады. Ең бастысы аяқты қыспайды, қалыптың ішінде аяқ кең тұрады. Ата-аналар аяқкиімнің ортопедиялық сипатына мән берместен, балаларының ұнатқанын әперуге тырысады. Әдемі аяқкиім де әлекке салатынын ұмытпау керек. Аяғын қыспаса да, өкшесі орнықсыз болуы мүмкін. Соның салдарынан баланың табан сүйектері шаршап, салмақты көтере алмай жатады. Ұрпақ саулығын сақтағысы келетін әрбір ата-ана мамандардың кеңесіне құлақ асуы керек.
«Сүйек жарақатының атасы – сынықшы» деген сөз бар. Сынықшылық емі ата-бабадан мұра болып қалған емдеу әдісінің түрі десек те, балалар травматологы Жомарт Сүлейменов медициналық көмекке жүгінгенді жөн санайды.
Жомарт СҮЛЕЙМЕНОВ, 
травматолог:
Сынықшының қателігі сабақ болуы керек
– Балалардың жиі жарақаттануын маусымдық кезеңге бөлуге болады. Әсіресе көктем-жаз айларында күн жылынысымен далаға шығып ойнайды. Әткеншекке тербеліп, велосипед тебеді. Тіпті балық аулауға барғанда қармаққа ілініп қалып, жарақат алған бала да кездескен. Одан кейін мектепке баратын мезгілде балалармен ойнап жүріп, сынып ішінде оқыс оқиғаға тап болып жатады. Қыс мезгілінде мұзға сырғанап, аяғын сындырып жатқан бала көп. Осы кезеңдерде ата-анаға мұқият болуды ескертеміз. Балалардағы ең қауіпті жарақат түрінің бір себебі – көлік апатына ұшырауы. Одан кейін терезеден құлап кетуі. Қорғаныш торлардың болмауынан бала қараусыз қалып, арты қайғылы жағдайға ұласып жатады. Есіктің жақтауына иығын ұрып алса да, медициналық тексеруден өткізу керек. Сүйектің деформациялануы көзге көрініп тұрады. Егер сүйектің өзгерісі байқалған жағдайда бірден дәрігерге барған жөн. Әлі күнге дейін ауылдық жерлерде сынықшыға баратын халықтың қарасы көп. Ерте заманнан келе жатқан білгір сынықшылар да бар. Дегенмен сүйек сыну белгілері байқалса бірден рентгенология бөліміне тексерту керек. Жақында маңғыстаулық 8 жасар баланың оқиғасы қоғамды дүр сілкіндірді. Велосипед теуіп жүріп қолын сындырып алған баланың ата-анасы дәрігердің нұсқаулығынсыз сынықшыға көрсеткен. Ол сүйекті қатты таңып тастағанынан зақымдалған жер қарсы реакция беріп, жас жеткіншек бір қолынан айырылды. Сынықшы мен емшіге барып ем алғанда, сынған сүйек әрдайым орнына келе бермейді. Жарақат алған кезде бірден мамандандырылған көлікпен аудан орталығындағы травмотологиялық жарақат қабылдау бөлімшелеріне қаратқан дұрыс.
Балалардағы дене жарақаты қозғалыстың көп болуымен түсінікті. Осындайда «Бала жетіге толғанша жерден таяқ жейді» деген мақал еске түседі. Алайда терапевт мамандар бала ағзасында жеткілікті дәрумендердің болмауы да тірек-қимыл қозғалысқа кері әсерін тигізетінін айтады.
Фариза НҰРЫМБЕТОВА,
терапевт-фармаколог:
Ата-ана дәрумен ішу ережесін білмейді – Балалардағы дене жарақатының себебі көп. Солардың бірі – дәрумендердің жетіспеушілігі. Экологиялық өзгерістер мен тағам құрамындағы пайдалы нутриенттердің аздығына байланысты қазір балаларда дәрумен жеткіліксіздігі жиі байқалады. Бұл өз кезегінде жеткіліксіз болса, ағза молекулалық деңгейде дұрыс жұмыс істемейді. Баланың бойынан дәрумен жетіспеуін байқау қиын емес. Ең алдымен баланың физикалық дамуының тежелуі және терісінің бозғылттануымен, шаш, тырнақтың әлсіздігінен айқын көрінеді. Мысалы, бой өсуінің төмендеуі, тістердің сынғыш болуы бұл кальцийдің жеткіліксіздігін білдіреді. Кейбір балаларда В12 дәруменінің жетіспеуі фуникулярлы миелоз ауруына шалдықтырады. Сонымен қатар баланың инфекциялық аурулармен жиі ауруы да микронутриенттердің жеткіліксіздігі және иммунды жүйенің нашарлауынан пайда болады. Д дәруменінің жетіспеуі иммунитеттің төмендеуіне ықпал етеді. Жалпы балаға дәрумендерді индивидуалды мөлшерде тағайындау қажет. Кейбір ата-аналар баласына дәрігердің келісімінсіз өз бетінше дәрумендер беріп жатады. Бұл дұрыс емес. Кез келген дәруменді бермес бұрын дәрігермен ақылдасып, қажет анализдерді тапсыру керек. Балалар ішетін дәрумендердің мөлшері ересектерге қарағанда 50-60 пайызға аз. Кез келген дәруменнің балаларға арналған мөлшері болады. Ата-аналар балаға дәрумен беру ережесін сақтамайды. 1-2 апта ғана ішкен балаға ешқандай дәрумен әсер етпейді. Кемінде үзбей алты айға жуық ішуі керек. Жаз маусымы кезінде балалар арасында сүйектің сынуы, қолдың шығып кетуі секілді жарақаттар белең алды. Мысалы, сүйек неге сынады сауалына жауап іздеп көрейік. Сүйек құрамының 60 пайызы – су, 12,5 пайызы – нәруыз тектес ағзалық зат оссеин, 21,8 пайызы – минералды заттар (кальций фосфаты) және 15,7 пайызы майдан тұрады. Оссеин сүйекке серпімді, иілгіштік қасиет береді. Жас балалардың сүйегінде ағзалық заттардың мөлшері көбірек. Сүйектері иілгіш болатындықтан спорт және балетпен айналысады. Адамның жасы ұлғайған сайын сүйегінде ағзалық заттар азайып, минералды заттар көбейеді. Құрамында минералды заты көп сүйектер иілгіштік қасиетінен айырылып, морт сынғыш келеді. Адам денесінде 230-дан астам буын бар. Әрбір буынның сырты тығыз дәнекер ұлпадан түзілген қабықпен қапталған. Оның қызметі – сүйектердің буын ойығында еркін қозғалуына мүмкіндік беру. Сүйектің бірімен-бірі байланысатын шеті жылтыр, тегіс шеміршекпен қапталған. Қозғалу кезінде шеміршек үйкелісті азайтып, оқыс соққының алдын алады. Сондай-ақ кальций мен Д дәрумені де ағзаға ауадай қажет. Өйткені кальций сүйектің беріктігін нығайтады. Ал оның дұрыс сіңуі үшін Д дәрумені қажет. Күнделікті өмірде тұтынатын дәрумендерді ішудің қарапайым ережелерін білу артық етпейді.
Балаларда жиі кездесетін дене жарақты туралы балалар нейропсихологы Айнұр Алдашованың әлеуметтік желідегі жазбасы көп адамның көкейінде жүрген сауалдың жауабын бергендей болды. Оның айтуынша, құлау проблема емес. Тек ыңғайсыз құлау балаға қауіпті болуы мүмкін. Сондықтан баланың ірі моторикасын дамыту керек. Өйткені осы қабілеті жақсы дамыған бала, өзіне төнген қауіп-қатерден денесін қорғай алатын көрінеді. Құлап бара жатқанда, ең маңыздысы – баспен түспеу. Алақан, шынтақ, тізе, өкшені тіреп, бас ұрылмайтын әрекет жасау керек. Кірпі сияқты жиырылып қалу адамды жазымнан сақтайтын іс-әрекет екен. Нейропсихолог Мөлдір Орынбайқызы баладағы дене жарақатының психосоматикасын тарқатып айтып берді.
Мөлдір ОРЫНБАЙҚЫЗЫ, нейропсихолог:
Шектен тыс өбектеу баланың дамуын тежейді – Дене жарақаты деп бөліп алмай, жалпы балалар ауруларының психосоматикасы деп қарастырған жөн. Оның ішіне баланың құлауы мен сүрінуі, дене мүшелерінің жарақаттануы да кіреді. Өзім де үш баланың анасымын. Баламның табанына кірген сүйек, маңдайыма қадалсын деп өбектеп отыратын аналарды да жиі кездестіреміз. Психолог ретінде айтатын болсам, баладағы түрлі сырқат пен жарақаттың дені ата-ана тарапынан жеткілікті көңіл бөлмегеннен пайда болады. Бір күні «ауырып қалсам» немесе «құлап жарақаттансам, анам маған көңіл бөледі» деп бейсаналы түрде бала ойлайды. Құлап-тұруы мен сүрініп-жығылуы қалыпты дүние. Шектен тыс ата-ананың өбектеуіне үйренген бала болашақта күрделі мәселелерді шеше алмайды. Жоғарыдағы бала қимылының ірі моторикасын дамыту туралы мәліметті тарқатып кетейін. Алдымен ұсақ моторикалардан бастап үйренген жөн. Солардың бірі – қол моторикасы. Қол жаттығуы баланың қимыл-қозғалысынан бөлек, интеллектуалды қабілетін де арттырады. Одан кейін құлаған кезде рефлексия дабылын қағуға әсер етеді. Психологияның мимен жұмыс істеу яғни, нейропсихология саласында жүргендіктен балалармен жаттығу жасаймыз. Қарапайым бір нейро жаттығуды айтқым келіп тұр. Оң қолымыз басты сипап, сол қолды ішімізге қойып, сағат тілімен уқалаймыз. Бірдей уақытта осы екі қимылды қатар жасап отыру керек. Алғашында миды бағындыру қиын болады. Бірақ көп қимылдағанның нәтижесі жемісін береді. Бұл әдіс бала құлаған кезде абдырап қалмай, өз-өзін сабырға шақырып, өздігінен әрекет ету дағдысын қалыптастырады. Сәби шақтан гөрі 7-10 жас аралығындағы балалар оқыс оқиғаға жиі тап болады. Ондай жағдайда ата-ананың басты міндеті – бала жиі баратын орындардың қауіпсіздігін назарда ұстау. Балаға қауіпсіз орта жасақталуы керек. Жығылып қалса «Көзіңе қарамайсың ба?» деп дүрсе қоя беру де дұрыс емес. Ол өскенде осы қылығы үшін өзін кінәлі сезінетін болады. Осы қағидалар ата-ананың есінде әрдайым жүруі керек. ⠀
Дайындаған Гүлдана НҰРЛЫХАНОВА
