219
Қырғыздың үміті 31-үкіметте
Қырғыздың үміті 31-үкіметте
Қырғыз Республикасы өз алдына дербес мемлекет болғаннан бергі 29 жылда үкімет 30 рет ауысып, 31-премьер-министр Садыр Жапаров 28 қазанда ант беріп, президенттің міндетін де заң жүзінде қоса атқара бастады. Салыстырып қарасақ, аталған мезгілде үкімет басшылары Қазақстанда 11 рет, Тәжікстанда 8 рет, Өзбекстанда 5 рет ауысыпты. Түркіменстанда министрлер кабинетін президент басқарып отыр.
Кейбіреулері екі рет бұл қызметте болған үкімет басшыларының ішінен 1991 жылғы 21 қаңтардан 29 қарашаға дейін егемен елдің алғашқы премьер-министрі болған Насирдин Исанов және 2010 жылғы 7 сәуірден 17 желтоқсанға дейін уақытша үкіметті басқарып, 2011 жылғы 1 желтоқсанға дейін уақытша президент болған Роза Отынбаевадан басқалары артында жақсы із қалдырған жоқ. Олардың көпшілігіне сыбайлас жемқорлық бойынша қылмыстық іс қозғалған.
2005 жылы 5 ай премьер-министр, сосын президент болған Құрманбек Бакиев және 2010 жылы 4 ай премьер-министр болған Данияр Үсөнов қырғыз елінен қашып кетіп, Беларусьтен бассауға тапты. 1998 жылы вице-премьер, екі күн премьер-министр болған Борис Силаев және 2002-2005 жылдары үш жылдай үкімет басында отырған Николай Танаев та ізін суытып, Ресейді паналады. «Данияр Үсөнов 2013 жылы Малайзияда қайтыс болған» деп ақпарат таратып, аты-жөнін Даниил Урицкий деп өзгерткен. Осы жылдың 10 тамызында Даниил Урицкий басқарған «Беларусь ұлттық биотехнологиялар корпорациясы» кәсіпорнына барған президент Александр Лукашенко оның жұмысымен танысу кезінде Урицкийге: «Данияр, мен көріп тұрмын, сен салиқалы, адал адамсың, белорустарды өкпелетпейсің, себебі олар өздерінің еңбексүйгіштігі бойынша қырғыздарға өте ұқсас», – деп «Урицкийді» шын атымен атап, арқасынан қақты. Әлбетте, құрамында 12 зауыты бар, мыңдаған адам жұмыс істеген, жылына 100 миллион доллар кіріс тапқан, өлкенің экономикасын алға жылжытқан кәсіпорындар кешенінің басшысы мадақтауға тұрарлық. Данияр Үсөновтің Беларусьте құрған ауылшаруашылық саласындағы ең ірі өндіріс кешенінің бастапқы капиталын Қырғыз Республикасынан алып кеткенін болжау қиын емес.
10 қарашада Қырғыз Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі мемлекеттік комитеті (ҰҚМК) 1993-2002 жылдар аралығында шетелдік банктермен келісілген сыбайластық кестенің негізінде Қырғыз Республикасынан 1 миллиард доллар көлемінде қаржы шығарылып кеткенін растаған құжаттардың табылғанын, оған байланысты тергеу амалдарының басталғанын жариялады. Бірқатар мемлекеттік кәсіпорын және мекемелер үкіметтің кепілдігі арқылы шетелдік банктерге республиканың алтын-валюта резервінің бір бөлігін (атап айтқанда, алтынды, – Н.Б.) аманатқа қойып, қырықтан астам жалпы көлемі 1 миллиард доллар несие алған, оларды қайтармаған. ҰҚМК-ның дерегіне қарағанда, қазір бұл несиелердің өтемін Қырғыз Республикасы төлеп жатыр. Несиелердің алынуына қатысы бар сол кездегі шенеуніктер несие алған нысандарды жоспарлы түрде банкротқа ұшыратып, қаражатты жымқырған. Ол кезде елді Асқар Ақаев басқарып, Турсынбек Чыңгышев, Апас Жумағұлов, Кубанычбек Жумалиев, Жумабек Ибраимов, Амангелді Муралиев және Құрманбек Бакиев кезегімен үкімет жетекшілері болған. 1993-1998 жылдары премьер-министр болған зейнеткер Амангелді Муралиевке сұрау салынғанда, ол 1 миллиард доллар қаражаттың қолды болып кеткенін мүлде естімегенін айтқан.
Жоғарыда айтқанымыздай, қырғыз елінде үкімет бір жылға жетер-жетпесте ауысып тұрған екен. Министрліктер мен мемлекеттік мекемелердегі жағдай да сондай. Елдегі экономикалық мешеуліктің себебі кадрлардың осындай тұрақсыздығында және жетекшілердің жемқорлыққа бейімділігінде деп айтсақ қателеспейміз. Үкімет басшыларының ең жасы, 40 жасында 2017 жылғы 25 тамыздан 2018 жылғы 19 сәуірге дейін премьер-министр болған Сапар Исақов үкімет басына келген күннен бастап елді цифрлық жүйеге көшіруді қарқынды бастаған еді. Бірақ, жас жетекшінің сыбайлас жемқорлық айыбымен темір торға қамалатынын ел күтпеген. Тергеу амалдарының бір бөлігі аяқталып, оған 18 жылға бас бостандығынан айыру жазасы кесіліп, үй-мүлкі, «Манас» ордені тәркіленді, 247 миллион 650 мың сом мемлекет қазынасына төлеу жүктелді. Ісі насырға шауып тұрған кезде, 6 қазанда төңкеріс болып, соның шарапатымен айыпталушы бір аптаға үй қамағына жіберілген. Ол сол күйінше бас сауғалап қашып кетті, қазір қайда екені беймәлім. Егер кінәлі болмаса қашып кетпейтіні анық. Кейбір ақпараттарға қарағанда, Францияға барып «саяси босқын» мәртебесін сұрап жатқанға ұқсайды.
«Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» демекші, мемлекеттік кеден қызметінің жетекшісінің бұрынғы орынбасары Райымбек Матраимовтың сыбайлас жемқорлық арқылы миллионер болғаны елге мәлім болды. Ол өзі құрған «Исмаил Матраимов атындағы қор» арқылы қаржы қозғалысын басқарумен де айналысқан, тапсырыс бойынша елден ірі сомадағы ақшаларды шекарадан өткізіп тұрған. Өзі де айла-шарғымен 700 мың доллар қаражатты шетелге шығарыпты. Шетелге кетуге қамданып жүріп жалған төлқұжатпен ұсталған ол 80 миллион сом (1 миллион доллар) төлеп, үй қамағында тергелуде. ҰҚМК істі аяғына дейін жеткіземіз деп мәлімдеме жасады. Осы сияқты қылмыстың бетін жақында өлкенің Экономикалық қылмыстарға қарсы күрес бойынша мемлекеттік қызметі (Қаржы полициясы) ашты. А.У. есімді адам 180 миллион долларды (14 миллиард 400 миллион сом) сыртқа шығарып бара жатқан жерінен ұсталған. Егер декларация толтырса, қазынаға салық түрінде 1 миллиард 100 миллион сом түспек. Ел басшысы С.Жапаровтың 29 қазанда өткен Үкіметтің жиналысында кеден қызметінен кіріс аз түсіп жатқанын сынға алғаны жайдан жай емес. Сондай-ақ осы жиналыста ол «әлемде наркобарондар, бізде энергобарондар бар» деп бір түйткілдің шетін шығарды. Ал енді бұдан бірнеше күн бұрын парламенттің экс-депутаты Ұлықбек Қошқоров қаншама жылдан бері электр энергиясы бойынша жыл сайын 7-8 миллиард сом ұрланып жатқанын жария етті.
ҰҚМК-ның сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу қызметінің мәліметіне сүйенсек, 15 қазаннан 5 қарашаға дейінгі 20 күннің ішінде ұсталған жемқорлардан мемлекеттік бюджетке 575 миллион сом қайтарылған.
Кейбіреулері екі рет бұл қызметте болған үкімет басшыларының ішінен 1991 жылғы 21 қаңтардан 29 қарашаға дейін егемен елдің алғашқы премьер-министрі болған Насирдин Исанов және 2010 жылғы 7 сәуірден 17 желтоқсанға дейін уақытша үкіметті басқарып, 2011 жылғы 1 желтоқсанға дейін уақытша президент болған Роза Отынбаевадан басқалары артында жақсы із қалдырған жоқ. Олардың көпшілігіне сыбайлас жемқорлық бойынша қылмыстық іс қозғалған.
2005 жылы 5 ай премьер-министр, сосын президент болған Құрманбек Бакиев және 2010 жылы 4 ай премьер-министр болған Данияр Үсөнов қырғыз елінен қашып кетіп, Беларусьтен бассауға тапты. 1998 жылы вице-премьер, екі күн премьер-министр болған Борис Силаев және 2002-2005 жылдары үш жылдай үкімет басында отырған Николай Танаев та ізін суытып, Ресейді паналады. «Данияр Үсөнов 2013 жылы Малайзияда қайтыс болған» деп ақпарат таратып, аты-жөнін Даниил Урицкий деп өзгерткен. Осы жылдың 10 тамызында Даниил Урицкий басқарған «Беларусь ұлттық биотехнологиялар корпорациясы» кәсіпорнына барған президент Александр Лукашенко оның жұмысымен танысу кезінде Урицкийге: «Данияр, мен көріп тұрмын, сен салиқалы, адал адамсың, белорустарды өкпелетпейсің, себебі олар өздерінің еңбексүйгіштігі бойынша қырғыздарға өте ұқсас», – деп «Урицкийді» шын атымен атап, арқасынан қақты. Әлбетте, құрамында 12 зауыты бар, мыңдаған адам жұмыс істеген, жылына 100 миллион доллар кіріс тапқан, өлкенің экономикасын алға жылжытқан кәсіпорындар кешенінің басшысы мадақтауға тұрарлық. Данияр Үсөновтің Беларусьте құрған ауылшаруашылық саласындағы ең ірі өндіріс кешенінің бастапқы капиталын Қырғыз Республикасынан алып кеткенін болжау қиын емес.
10 қарашада Қырғыз Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі мемлекеттік комитеті (ҰҚМК) 1993-2002 жылдар аралығында шетелдік банктермен келісілген сыбайластық кестенің негізінде Қырғыз Республикасынан 1 миллиард доллар көлемінде қаржы шығарылып кеткенін растаған құжаттардың табылғанын, оған байланысты тергеу амалдарының басталғанын жариялады. Бірқатар мемлекеттік кәсіпорын және мекемелер үкіметтің кепілдігі арқылы шетелдік банктерге республиканың алтын-валюта резервінің бір бөлігін (атап айтқанда, алтынды, – Н.Б.) аманатқа қойып, қырықтан астам жалпы көлемі 1 миллиард доллар несие алған, оларды қайтармаған. ҰҚМК-ның дерегіне қарағанда, қазір бұл несиелердің өтемін Қырғыз Республикасы төлеп жатыр. Несиелердің алынуына қатысы бар сол кездегі шенеуніктер несие алған нысандарды жоспарлы түрде банкротқа ұшыратып, қаражатты жымқырған. Ол кезде елді Асқар Ақаев басқарып, Турсынбек Чыңгышев, Апас Жумағұлов, Кубанычбек Жумалиев, Жумабек Ибраимов, Амангелді Муралиев және Құрманбек Бакиев кезегімен үкімет жетекшілері болған. 1993-1998 жылдары премьер-министр болған зейнеткер Амангелді Муралиевке сұрау салынғанда, ол 1 миллиард доллар қаражаттың қолды болып кеткенін мүлде естімегенін айтқан.
Жоғарыда айтқанымыздай, қырғыз елінде үкімет бір жылға жетер-жетпесте ауысып тұрған екен. Министрліктер мен мемлекеттік мекемелердегі жағдай да сондай. Елдегі экономикалық мешеуліктің себебі кадрлардың осындай тұрақсыздығында және жетекшілердің жемқорлыққа бейімділігінде деп айтсақ қателеспейміз. Үкімет басшыларының ең жасы, 40 жасында 2017 жылғы 25 тамыздан 2018 жылғы 19 сәуірге дейін премьер-министр болған Сапар Исақов үкімет басына келген күннен бастап елді цифрлық жүйеге көшіруді қарқынды бастаған еді. Бірақ, жас жетекшінің сыбайлас жемқорлық айыбымен темір торға қамалатынын ел күтпеген. Тергеу амалдарының бір бөлігі аяқталып, оған 18 жылға бас бостандығынан айыру жазасы кесіліп, үй-мүлкі, «Манас» ордені тәркіленді, 247 миллион 650 мың сом мемлекет қазынасына төлеу жүктелді. Ісі насырға шауып тұрған кезде, 6 қазанда төңкеріс болып, соның шарапатымен айыпталушы бір аптаға үй қамағына жіберілген. Ол сол күйінше бас сауғалап қашып кетті, қазір қайда екені беймәлім. Егер кінәлі болмаса қашып кетпейтіні анық. Кейбір ақпараттарға қарағанда, Францияға барып «саяси босқын» мәртебесін сұрап жатқанға ұқсайды.
«Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» демекші, мемлекеттік кеден қызметінің жетекшісінің бұрынғы орынбасары Райымбек Матраимовтың сыбайлас жемқорлық арқылы миллионер болғаны елге мәлім болды. Ол өзі құрған «Исмаил Матраимов атындағы қор» арқылы қаржы қозғалысын басқарумен де айналысқан, тапсырыс бойынша елден ірі сомадағы ақшаларды шекарадан өткізіп тұрған. Өзі де айла-шарғымен 700 мың доллар қаражатты шетелге шығарыпты. Шетелге кетуге қамданып жүріп жалған төлқұжатпен ұсталған ол 80 миллион сом (1 миллион доллар) төлеп, үй қамағында тергелуде. ҰҚМК істі аяғына дейін жеткіземіз деп мәлімдеме жасады. Осы сияқты қылмыстың бетін жақында өлкенің Экономикалық қылмыстарға қарсы күрес бойынша мемлекеттік қызметі (Қаржы полициясы) ашты. А.У. есімді адам 180 миллион долларды (14 миллиард 400 миллион сом) сыртқа шығарып бара жатқан жерінен ұсталған. Егер декларация толтырса, қазынаға салық түрінде 1 миллиард 100 миллион сом түспек. Ел басшысы С.Жапаровтың 29 қазанда өткен Үкіметтің жиналысында кеден қызметінен кіріс аз түсіп жатқанын сынға алғаны жайдан жай емес. Сондай-ақ осы жиналыста ол «әлемде наркобарондар, бізде энергобарондар бар» деп бір түйткілдің шетін шығарды. Ал енді бұдан бірнеше күн бұрын парламенттің экс-депутаты Ұлықбек Қошқоров қаншама жылдан бері электр энергиясы бойынша жыл сайын 7-8 миллиард сом ұрланып жатқанын жария етті.
ҰҚМК-ның сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу қызметінің мәліметіне сүйенсек, 15 қазаннан 5 қарашаға дейінгі 20 күннің ішінде ұсталған жемқорлардан мемлекеттік бюджетке 575 миллион сом қайтарылған.
Назарбек БАЙЖІГІТОВ,
túrkistan-ның Қырғыз республикасындағы тілшісі (Бішкек)
