1799
«Қазағым, қайталанбайтын ғажабым»
«Қазағым, қайталанбайтын ғажабым»
Жазушы-драматург Әділбек Тауасаров жайлы сыр-сұхбат
Қазақ мәдениеті мен әдебиетінің, әсіресе, қазақ драматургиясының тарихында өшпес із қалдырған сол бір азаматты сағына еске алатындар баршылық. Талантты, дарындылығымен қоса жаратылысынан ақжарылқап көңіл-күйдің адамы мына жарық дүниеден елуден енді ғана асқан шағында мәңгілікке кете барды. Содан бері де талай жылдардың жүзі болыпты. Жақсы араластығымыз болмаса да арагідік қаланың оңтүстік бөлігіне қарай ағылып жататын автобустарда жиі көріп, бас изесіп қана амандасатынбыз. Ол да мейірімді бір жылы жүзбен жарқылдап қалатын-ды.
Мың тоғыз жүз алпыс сегізінші жылғы Қазақ Ұлттық университеті журналистика факультетінің түлектері – көрнекті сыншы, мемлекет қайраткері Сағат Әшімбаев, Сайлаубек Жұмабеков, жазушы Смағұл Елубаев, ақын әрі аудармашы Бекділдә Алдамжаров, жазушы Алдан Смайыл, Әшірбек Көпішев, әдебиет зерттеушісі Алма Қыраубаева, белгілі ақын әрі драматург Нұрлан аға Оразалиндер сынды қазақтың зиялы тобының ішінде ол кісінің де аты-жөні ерекше аталар еді...
Бүгінде жемқорлықпен жаппай күрес жүріп жатқан кезде, жең ұшынан жалғасып, тамыр-таныстықтың өршіп тұрған кезінде бір ғана «Махаббат аралымен-ақ» сол заманның зарын қағазға түсіріп қана қоймай, көпшілік көңілінен шығатын сахналық дүние қалдырған драматургтің ғұмыр жасы қысқа болғанымен, өміршең шығармашылығы ескіре қойған жоқ. «Махаббат аралы» деген атауға қарап, көрермен жастық шақтың желігі, албырт сезімі жайлы спектакль деп ойлап қалуы мүмкін. Жо-жоқ, бұл психологиялық драма. Спектакльде үш-ақ актер ойнайды, үшеуі де бас кейіпкер. Орманшы, атақты дәрігер-депутат және оның жас тоқалы. Оқиға олардың орманға саяхаттап келуінен басталады. Таудан аққан мөлдір бұлақ, салқын таза ауа, көркем табиғат. Алайда омыртқасы ауырған дәрігер жүре алмай қалады. Орман ішінде жалғыздан жалғыз қалған жұбайларға орманшы көмекке келеді. Әрине, тегін емес. Ақыр соңында әбден қалтасы қағылған дәрігер орманшыға дәрі-дәрмек үшін тоқалын айырбастауға келіседі. Ал орманшы – опасыз емес. Кезінде өлім аузында жатқан әйелін аман алып қалу үшін қыруар ақша талап еткен арсыз дәрігерден өш алу, дәрігердің сол кездегі ашкөздігін кешіре алмауынан туған өш алу, кек қайтару ғана еді. Байлық пен жоқшылық, махаббат пен сатқындық, адалдық пен арамдық... осылай жемқорлықтың қауіпті қылмыс екенін сахналайды.
ОЛ – қазақтың дарынды драматург-ақыны Әділбек Тауасаров шығармашылығының желісі әрі жемісі болатын.
Әдеттегі үрдісімізді жалғастырып, ақын жарымен сұхбаттасуды жөн санадық.
– Нағигүл Нұрханқызы, ағамен таныстық қалай басталып еді?
– Мен де шығыстың қызымын. Семейдің Ақсуатынан. Ағаңмен пойызда таныстым. Ол университеттен кейін қазақ теледидарында қызмет етіп жүрген кезі, демалысқа кетіп барады екен. Мектепте, тоғызыншы сыныптың оқушысымын. Балалығымыз бойдан кетпеген ерке қалыппен онша мән де берген жоқпын. Ашық-жарқын, сұрақтарына жауап беріп, аңқылдап отырмын. Арманшыл жастық тағы бар, мектеп бітіріп жоғары оқу орнына түссек, студент атансақ деген бойымыздағы желік, университетті бітіріп, анау-мынау емес, қазақ теледидарында қызмет атқара бастаған бозбалаға қызыға, қызғана қараған болуым да мүмкін. Сондықтан да болар, сұрақ-жауаптар да төгіліп жатса керек. Алғашқы көргенім осы. Сол кезде көзі түсіп, ғашық болып қалса керек. Өйткені сол сапардан кейін «Жол үстінде» деген әңгіме жазыпты. Кейін қалаға келіп, Қазақ университетінің филология факультетіне оқуға түстім. Бірде құрбым екеуміз жарыса келіп автобусқа отырдық. Сөйтсем, есік жабылып қалды да, ол сыртта қалып қойды. Қол сөмкем де сонда қалды. Енді не істеймін. Жол билетін тексеретін кондуктор әйел мен жаққа қарай жылжыды. Қатты састым. Жолаушылардың дені орыстар, арт жақта жалғыз қазақ жігіт тұр екен. Жайлап соған жақындадым да, жағдайымды айтып 5 тиын, жол ақысын сұрадым. Ол бетіме қарап күлді де: «Берейін, бірақ әкеліп беретін бол» – деді. «Иә, иә, әкеліп беремін, мекен-жайыңызды айтсаңыз»–дедім сасқалақтап. Сөйтсем, ол кісі қазақ теледидарында қызмет етеді екен. Бір күні есіме түсті де хабарластым. Телефонды басқа біреу көтерді де, ол кісінің жұмыс бабымен шығып кеткенін айтты. Бірақ келіп тастап кетсеңіз, мен берермін деді. Филологтардың да газет-журналдарға, әсіресе теледидарға деген құмарлығы басым болды ма, балалық қызығушылық жеңіп, айтқан мекен-жайға бардым. Барсам баяғы пойызда танысқан Әділбегім алдымнан шықсын, осылай екінші рет қайта таныстық қой. Сол таныстық ұлы сүйіспеншілікке, махаббат деген әдемі әлемге сүйреді. Осылай сырбаз да салмақты, салиқалы азаматпен тағдыр қостым. Алғашында аса салиқалы-салмақты, білімді жігіттің қарапайым ауылдың қызына керемет ғашық болып қалғанына сенгім де келмеді. Жиі кездесіп тұрдық. Алатау, қаланың көрікті жерлерімен бірге жүріп таныстық. Бірде өзінің не болмаса менің өзіне деген сезімімді байқайын деді ме, деканаттан он күнге рұқсат сұрап беріп, мені елге жіберді. Басында түсінбей қалдым. «Не үшін, ауылды әлі сағына да қойған жоқпын, бармаймын»,– дедім. «Барып кел, жайлауға барасың, көктем кезі ақ мол, өзің жақсы көретін айран-сүтіңе тойып, ойланып кел»,– болды әңгімесі.
Келген соң «Мен сені де, өзімді де сынайын деп едім, бірақ сені қайдам мен сенсіз тұра алмайды екем, бірге болайық, пәтер іздеймін» деді. Шынымды айтсам, ауылда болған он күн мен үшін де он жылдай өтпей қойған еді... Сол жылдың, екінші курс басталар күздің, қазан айының әдемі бір кешінде отау тігіп, шаңырақ көтердік. Арамыздың әжептәуір айырмашылығына қарамастан, ол да менімен бала болып кеткен секілді. Қазір ойлап отырсам, тоғыз жас үлкендігі түк те емес екен ғой. Мен он жетіде, ол жиырма алты жаста ғана екен. Бірақ жаратылысынан салмақты, байсалды болғандықтан ба, әлде қызмет істеп жүргендіктен бе, әжептәуір есейгендігі білініп тұратын-ды. Отау құрдық, алдағы өміріміз, тұрмысымыз не болады, сәбилі боламыз-ау, қалай күн көреміз деген ой тіпті санамызға кірмейтін. Күндізгі, кешкі асымызды да қымбат мейрамханадан ішіп, сенбі-жексенбіні күтпей, қол босай қалса тау-тасты аралап, су жағалап серуендеуге әдеттеніп алдық. Өмірінің қысқа боларын сезді ме, керемет сүйдік, адал сыйластық. Ұлдар өмірге келіп жатты. Балажан болды. Бірақ мынандай үлкен қалада, қатарынан өмірге келіп жатқан төрт ұлдың болашағына алаңдады ма, аса еркелете қоймады. Жақсы көріп тұрса да, салқынқандылық танытып, әке мен бала арасындағы сыйластықты көзге көрінбейтін жібек жіп секілді ұстады. Өзі таза, адал болғандықтан, балаларына да артық-ауыз сөз айтып, тәлім-тәрбиенің шеңберінен шығып кетпеуіне осындай бір тәлімдік үрдісті қатты ұстанды. Бірақ оларды баласынбай, пікірімен, көзқарастарымен санасып отыратын. Әсіресе, көзқуанышына айналған Жұлдызы өмірге келгендегі қуанғаны әлі көз алдымда. Шыр етіп жарыққа шыққанына дейін тағы да ұл болар ма деп жүрдік. Ол кезде қазіргідей алдын-ала көрсететін медициналық тексерулердің жоқ кезі ғой. Жұлдызбен үйге шыққандағы есі кеткені сонша, қызын жуындырсам да, киіндірсем де есіктен сығалап, өзі де, ұлдарды да кіргізбей, «Қыз бала ғой» деп мәз болғаны күні бүгінге дейін жүрегімді жылытады. Маған деген шексіз махаббаты, ғашықтығы – шыр етіп жарық дүниеге келген қызына ауып, күндіз-түні соны қызықтады. Сөйткен балаларының алды енді ғана есейіп, ержете бастаған шағында өмірмен қоштасып кете барғаны мәңгілік өкінішке айналды ғой...
– Екеуіңіздің қол ұстасып жүрген шақтарыңыз, махаббат-сыйластықтарыңыз талайларға үлгі болғанын білеміз. Біз де қызығатынбыз.
– Оның рас, бізді білетіндер әлі күнге дейін жыр етіп айтып отырады. Бір-бірімізді көре алмасақ тұра алмайтын, көз жазып қалатындай асықтық. Асүйде жүрген сәттерімнің өзінде айналшықтап қасымнан кетпейтін. Қызметтік жолсапарларда ұзақ жүре алмайтын. Тірлігін тезірек бітіріп, үйге асығатын. Сол екі-үш күннің өзінде өзі келгеннен кейін жазған хаттары келіп жататын-ды. Не болмаса қыруар тірлігінен босай қалса, отыра қалып күнделік жазады екен. Оның осындай сүйіспеншілігіне жас кезімде бақыттан басым айналып жүрсем де, уақыт өткен сайын, жылдар өткен сайын ішім біртүрлі құлазып, сағынышын қабылдай отырып, көңіліме әлдебір сыпсыңдаған жаман ойлар кіріп кететін. Бірақ ол кезде дәл қазіргідей орнын сипап қаламын-ау деген пиғыл емес, екеуміздің арамыздағы сезімнің соншалықты таза, әулетіміз өскен сайын, ұрпағымыз өмірге келген сайын бәсеңсімей, күшейе түскеніне әйел ретінде қуансам да, Ана ретінде балаларға көбірек көңіл бөліп, солардың шаруасымен айналысып кеткен кездегі оның көзіндегі, жанарындағы сағынышы уақыт өткен сайын санамда жаңғырып, жаңара түскендей. Тату-тәтті, шәй деспей тірлік кешкен уақыттың әрбір сәтінде көз алдымнан, көңілімнен көшкен емес екен. Өмірінің өтіп бара жатқанын іштей сезіп жүргені балаларына жазған мына хатынан-ақ оқып, жүрегім қан жылады.
«Жаным, балам! Мынау қысқа ғұмырымда енді алдымда қанша уақыт татар дәмім қалды, білмеймін. Бар арманым, сендер ер жеткенше демеу болып, жандарыңда жүру ғана. Арман көп еді. Жазушы болсам, елге жаназық болатындай шығармалар жазсам дегем. Қу тірлік оған уақыт бермеді. Енді-енді еңсе көтерем бе дегенде мынау өліара, өтпелі кезең тап болды. Рухани әлем күйреді, күйзеліске ұшырады. Жақын арада оңалар деуге үміт жоқ.
Өйткені кейінгі кезде жиі қысылатын жүрегімнен қорқамын. Әрі жұмыспен, әрі шығармашылықпен айналысуға күш жоқ. Сондықтан жарық дүниеде мынау қатыгез заманмен бетпе-бет жалғыз қаласыңдар ма деп қиналамын.
Бастарыңа ауыртпалық түскенде жандарыңнан табылмаған мені қарғайсыңдар ма деп қиналамын. «Өлім барда қаза бар». Ылайым сендердің жұлдыздарыңның жоғары болуын тілеймін. Ешқашан бастарыңа ауыртпалық түспесін, құлындарым...» (13.08.96 ж)
Осындай хат қалдырған, әкелік өсиетін қалдырған әулет өсіп-өніп жатыр, әрине, «Тірі адам тірлігін жасайды» дегенді айтқан халықтың данышпандығына бас иесің, мойындайсың. Бас қосып, жұбайлық ғұмырымда бетімнен қақпай, жары ғана емес, балаларының анасы ғана емес, өзінің сенімді серігі, досы санаған жұптасқан тірлігіме өте ризамын. Оқуымды да бітіріп, қызметке араласуыма да мүмкіндік жасаған. Оның арасында қоғамдық жұмыстарға да білек сыбана кірісіп жүргенім, әрине, ағаларыңның мінезінің жайлылығы ғана емес, әйел деп қана емес, қоғамның бір мүшесі деп қабылдауы асқан ақылдылықтың, парасаттылықтың белгісі. Өзіміз де көпбалалы отбасы болғандықтан, қаламыздағы қандастарымыз көп шоғырланған Әуезов ауданында Көпбалалы отбасы қоғамын басқара жүріп, қалалық мәслихаттың депутаттығына сайландым. Сол жылдары қаламыздағы, әсіресе, сырттан келген отандастарымыздың қалаға тұрақтап қалуына, тіпті пәтер алуына де көп көмегім тиді. Сонда келімді-кетімді қонақтарым мен үйдегі шиеттей балаларымыздың шаруасын да тап-тұйнақтай етіп, сырттағы тірліктерге араласқаныма, іштей қуанып та жүрді. «Үйдегі тірлігің де аз емес, отыр» десе не дер едім, әрине, тыңдар едім ғой. Дегенмен, от басы, ошақ қасында отырып қалмай, қызмет істеуіме жағдай жасауы, менің бойымдағы қабілет-қарымымды да бағалағаны болар. Қала өміріндегі талай қоғамдық өзгерістерде менің де қолтаңбамның қалғаны, бүгін қалыптасқан ортамызға да белгілі.
Ортамыз да рухани орта, қазақтың әдебиеті мен мәдениетінің талантты бір тобы – Әділбектің достары болды. Бір-бірі десе ішкен асын жерге қоятын, дүниеге келіп жататын шығармаларына деген шексіз құрметтері де ерекше болды. Әлі күнге дейін шаңырағымыздағы кез-келген той-думан оларсыз өткен емес. Басымыз қосылған кездегі әңгіме арқауы да Әділбек, оның шығармалары болып келеді.
– Шығармалары демекші, Әділбек Әнуарбекұлы көптеген әндерге мәтін жазды. Жарыққа шыққан кітаптары, көркем дүниелері бар. Ал қазақ драматургиясында да танымал. Сіздіңше, осы үш жанрдың қайсысына көбірек еңбегі сіңді деп ойлайсыз?
– Өте жақсы сұрақ екен. Қазақ әдебиетінің Әділбекке дейінгі, әрі кейінгі толқындары секілді, ол да алғаш поэзия әлеміне қызығушылығынан, қазақ ақындарының шығармаларынан алған әсерінен журналистика деген сөз өнерін насихаттайтын, сөздің нарқын-парқын түсінетін әдемі әлемге келген болуы керек. «Әу демейтін қазақ жоқ» демекші, әдебиетке жақындық, сөз өнеріне қызығушылық кез келген пендеңіздің арман-мақсаты. Ол да өлеңмен ерте ауыра бастағандардың қатарынан. Алғашқы өлеңдері мектеп қабырғасында жазылған. Әрине, жастық, махаббат тақырыбына. Жиырмадағы бозбаланың алып-ұшқан жүрегі сәл нәрсеге ғашық болып, болмашыдан секем алып.. соның бәрі жыр жолдарына айналатыны, ақиқат.
...Келемін ащы тер айналып жасынға,
Білмейді мені әлі досым да, қасым да.
Кейінге бұрылмас – таусылар
бұл жолым,
Толқынның қойнында не шыңның басында, – деп аяқталатын бір өлеңін 1967 жылы, жиырма жасында жазыпты. Жап-жас арманшыл ақынның жүрегінен шыққан шумақ.
«...Қазағым, менің қазағым–
Бақытым менен азабым.
Жұмағым менен тозағым,
Қайталанбайтын ғажабым, – дейді тағы бірде. Қазақтың танымал әншілерінің орындауында да әлі күнге ескіре қоймаған әндері баршылық. Ал меніңш, өлең жазуы – әдебиетке келер баспалдақ қана дер едім. Оның қаламынан туған көркем дүниелерін оқыған, әлі күнге дейін еліміздің театр репертуарынан түспей келе жатқан драмалық шығармаларының жөні бір бөлек. Көп жылдары теледидар саласында өтті ғой, теледрама саласында да қолтаңбасы қалды, қазақ теледидарындағы «Қымызхананың» алғашқы авторының бірі болды. Тоқсаныншы жылдардың басында Мәдениет министрлігінің репертуар бөлімінде бас редактор, Ш.Айманов атындағы Қазақ кинофабрикасының деректі кинофильмдер шаруашылық бірлестігінде бас редактор, ал өмірінің соңғы жылдарында министрлікте репертуарлық-редакциялық алқаның бас редакторы қызметтерін атқарды.
Ал драматургиядағы тұңғышы – «Аса құрметті Икс» спектаклін республикалық Жастар театрында қазақтың дарынды суреткер-режиссері Райымбек Сейтіметов сахналады. Көрермен жақсы қабылдады. Яғни шығарманың бағы жанды. Одан кейінгі шоқтығы биік шығармасының бірі, республикалық байқауға қатысып, екінші жүлделі орын алған пьесасы – «Жұлдызым менің» сол кездегі жастар театрының режиссері Нұрқанат Жақыпбайдың сахналауында қойылды. «Арманшыл қыз», «Сен болмасаң қайтер ем», «13-үй», «Зауал», «Қожанасырдың бір күні» сынды туындылары театр көрермендерін әлі күнге сағындыратын шығармалар деп ойлаймын. Сондықтан да, өлеңді өзінің «ермегі» сынды, ал әдебиет пен өнерде қалдырған дүниелері шын жазушылық, қаламгерлік сатыда жазылған шығармалар деп есептеймін. Менің бұл ойыммен көзі қарақты көрермен мен оқырман келіседі. Жазушының жары ғана емес, қарапайым оқырманы ретінде ауыз толтырып айта алатын пікірім. Өйткені ол өмірді, өнерді өліп-өшіп сүйді. Халқын – қазағын жақсы көрді. Жылылыққа, махаббат нұрына толған жүрегі барша адамды, барлық таныс-тамырларын бағалады, құрмет тұтты. Жүрегі қаншалықты таза болса, соншалықты кең еді. Сондықтан да ол әдебиетке кездейсоқ келген, өткінші өнер өкілі ғана емес, артында қалғандарға өлмейтін, өшпейтін сөз қалдырған қаламгер. «Алда көктем бар» деп жазған әңгімесі секілді талай көктемдерде жазатыны бүгінгіден де көп еді. Амал жоқ, жазғанынан жазары мол еді, таза жазуға отырғанда, бәлкім, әдебиет қоржынына салары да қомақты болар еді, оған сөзсіз сенемін. Күнделігіндегі: «... Сені көрмегелі төрт күн болды. Төрт күнім төрт жылға созылғандай...» дегенін оқыған сайын, мына дүниеге сыймай кетемін...
Бар еді-ау сенің қасиет асыл деміңде,
Білмей-ақ қойдым сағынбаудың емін де.
Ақ гүлім менің, адам мен адам бір-бірін,
Алыста жүріп ұға ма деймін тегінде.
Серігім сенсің, төзімдім сенсің, аяулым,
Түспей-ақ қойсын жаныңа сенің
қаяу-мұң..., – дейді бір бетінде.
Жазушы-драматургтің жары жанарына келіп қалған жасты әдемі сұқ саусағымен сүртіп тастады да, «Мен сондай азаматқа жар болғам» дегендей, еңсесін тіктеп, терезеден мұнарлы Алатауға көз тастады. Қалың қазақ оқырмандары сағынып, жиі еске алатын жазушы-драматург Әділбек Тауасаровтың жары Нағигүл ханымның аурухана төсегіндегі көңіл-күйін одан ары түсіргіміз келмеген біз де үнсіз қоштастық. Бүгін қосылып, ертең ажырасып жататын, соның зардабын арадағы сәби тартып жатқан мына тірлікте,бәлкім, осы кісілердің сүйіспеншілігі, махаббаттары үлгі-өнеге болса деген мақсатпен қағазға түсіруге асықтық...
– Нағигүл Нұрханқызы, ағамен таныстық қалай басталып еді?
– Мен де шығыстың қызымын. Семейдің Ақсуатынан. Ағаңмен пойызда таныстым. Ол университеттен кейін қазақ теледидарында қызмет етіп жүрген кезі, демалысқа кетіп барады екен. Мектепте, тоғызыншы сыныптың оқушысымын. Балалығымыз бойдан кетпеген ерке қалыппен онша мән де берген жоқпын. Ашық-жарқын, сұрақтарына жауап беріп, аңқылдап отырмын. Арманшыл жастық тағы бар, мектеп бітіріп жоғары оқу орнына түссек, студент атансақ деген бойымыздағы желік, университетті бітіріп, анау-мынау емес, қазақ теледидарында қызмет атқара бастаған бозбалаға қызыға, қызғана қараған болуым да мүмкін. Сондықтан да болар, сұрақ-жауаптар да төгіліп жатса керек. Алғашқы көргенім осы. Сол кезде көзі түсіп, ғашық болып қалса керек. Өйткені сол сапардан кейін «Жол үстінде» деген әңгіме жазыпты. Кейін қалаға келіп, Қазақ университетінің филология факультетіне оқуға түстім. Бірде құрбым екеуміз жарыса келіп автобусқа отырдық. Сөйтсем, есік жабылып қалды да, ол сыртта қалып қойды. Қол сөмкем де сонда қалды. Енді не істеймін. Жол билетін тексеретін кондуктор әйел мен жаққа қарай жылжыды. Қатты састым. Жолаушылардың дені орыстар, арт жақта жалғыз қазақ жігіт тұр екен. Жайлап соған жақындадым да, жағдайымды айтып 5 тиын, жол ақысын сұрадым. Ол бетіме қарап күлді де: «Берейін, бірақ әкеліп беретін бол» – деді. «Иә, иә, әкеліп беремін, мекен-жайыңызды айтсаңыз»–дедім сасқалақтап. Сөйтсем, ол кісі қазақ теледидарында қызмет етеді екен. Бір күні есіме түсті де хабарластым. Телефонды басқа біреу көтерді де, ол кісінің жұмыс бабымен шығып кеткенін айтты. Бірақ келіп тастап кетсеңіз, мен берермін деді. Филологтардың да газет-журналдарға, әсіресе теледидарға деген құмарлығы басым болды ма, балалық қызығушылық жеңіп, айтқан мекен-жайға бардым. Барсам баяғы пойызда танысқан Әділбегім алдымнан шықсын, осылай екінші рет қайта таныстық қой. Сол таныстық ұлы сүйіспеншілікке, махаббат деген әдемі әлемге сүйреді. Осылай сырбаз да салмақты, салиқалы азаматпен тағдыр қостым. Алғашында аса салиқалы-салмақты, білімді жігіттің қарапайым ауылдың қызына керемет ғашық болып қалғанына сенгім де келмеді. Жиі кездесіп тұрдық. Алатау, қаланың көрікті жерлерімен бірге жүріп таныстық. Бірде өзінің не болмаса менің өзіне деген сезімімді байқайын деді ме, деканаттан он күнге рұқсат сұрап беріп, мені елге жіберді. Басында түсінбей қалдым. «Не үшін, ауылды әлі сағына да қойған жоқпын, бармаймын»,– дедім. «Барып кел, жайлауға барасың, көктем кезі ақ мол, өзің жақсы көретін айран-сүтіңе тойып, ойланып кел»,– болды әңгімесі.
Келген соң «Мен сені де, өзімді де сынайын деп едім, бірақ сені қайдам мен сенсіз тұра алмайды екем, бірге болайық, пәтер іздеймін» деді. Шынымды айтсам, ауылда болған он күн мен үшін де он жылдай өтпей қойған еді... Сол жылдың, екінші курс басталар күздің, қазан айының әдемі бір кешінде отау тігіп, шаңырақ көтердік. Арамыздың әжептәуір айырмашылығына қарамастан, ол да менімен бала болып кеткен секілді. Қазір ойлап отырсам, тоғыз жас үлкендігі түк те емес екен ғой. Мен он жетіде, ол жиырма алты жаста ғана екен. Бірақ жаратылысынан салмақты, байсалды болғандықтан ба, әлде қызмет істеп жүргендіктен бе, әжептәуір есейгендігі білініп тұратын-ды. Отау құрдық, алдағы өміріміз, тұрмысымыз не болады, сәбилі боламыз-ау, қалай күн көреміз деген ой тіпті санамызға кірмейтін. Күндізгі, кешкі асымызды да қымбат мейрамханадан ішіп, сенбі-жексенбіні күтпей, қол босай қалса тау-тасты аралап, су жағалап серуендеуге әдеттеніп алдық. Өмірінің қысқа боларын сезді ме, керемет сүйдік, адал сыйластық. Ұлдар өмірге келіп жатты. Балажан болды. Бірақ мынандай үлкен қалада, қатарынан өмірге келіп жатқан төрт ұлдың болашағына алаңдады ма, аса еркелете қоймады. Жақсы көріп тұрса да, салқынқандылық танытып, әке мен бала арасындағы сыйластықты көзге көрінбейтін жібек жіп секілді ұстады. Өзі таза, адал болғандықтан, балаларына да артық-ауыз сөз айтып, тәлім-тәрбиенің шеңберінен шығып кетпеуіне осындай бір тәлімдік үрдісті қатты ұстанды. Бірақ оларды баласынбай, пікірімен, көзқарастарымен санасып отыратын. Әсіресе, көзқуанышына айналған Жұлдызы өмірге келгендегі қуанғаны әлі көз алдымда. Шыр етіп жарыққа шыққанына дейін тағы да ұл болар ма деп жүрдік. Ол кезде қазіргідей алдын-ала көрсететін медициналық тексерулердің жоқ кезі ғой. Жұлдызбен үйге шыққандағы есі кеткені сонша, қызын жуындырсам да, киіндірсем де есіктен сығалап, өзі де, ұлдарды да кіргізбей, «Қыз бала ғой» деп мәз болғаны күні бүгінге дейін жүрегімді жылытады. Маған деген шексіз махаббаты, ғашықтығы – шыр етіп жарық дүниеге келген қызына ауып, күндіз-түні соны қызықтады. Сөйткен балаларының алды енді ғана есейіп, ержете бастаған шағында өмірмен қоштасып кете барғаны мәңгілік өкінішке айналды ғой...
– Екеуіңіздің қол ұстасып жүрген шақтарыңыз, махаббат-сыйластықтарыңыз талайларға үлгі болғанын білеміз. Біз де қызығатынбыз.
– Оның рас, бізді білетіндер әлі күнге дейін жыр етіп айтып отырады. Бір-бірімізді көре алмасақ тұра алмайтын, көз жазып қалатындай асықтық. Асүйде жүрген сәттерімнің өзінде айналшықтап қасымнан кетпейтін. Қызметтік жолсапарларда ұзақ жүре алмайтын. Тірлігін тезірек бітіріп, үйге асығатын. Сол екі-үш күннің өзінде өзі келгеннен кейін жазған хаттары келіп жататын-ды. Не болмаса қыруар тірлігінен босай қалса, отыра қалып күнделік жазады екен. Оның осындай сүйіспеншілігіне жас кезімде бақыттан басым айналып жүрсем де, уақыт өткен сайын, жылдар өткен сайын ішім біртүрлі құлазып, сағынышын қабылдай отырып, көңіліме әлдебір сыпсыңдаған жаман ойлар кіріп кететін. Бірақ ол кезде дәл қазіргідей орнын сипап қаламын-ау деген пиғыл емес, екеуміздің арамыздағы сезімнің соншалықты таза, әулетіміз өскен сайын, ұрпағымыз өмірге келген сайын бәсеңсімей, күшейе түскеніне әйел ретінде қуансам да, Ана ретінде балаларға көбірек көңіл бөліп, солардың шаруасымен айналысып кеткен кездегі оның көзіндегі, жанарындағы сағынышы уақыт өткен сайын санамда жаңғырып, жаңара түскендей. Тату-тәтті, шәй деспей тірлік кешкен уақыттың әрбір сәтінде көз алдымнан, көңілімнен көшкен емес екен. Өмірінің өтіп бара жатқанын іштей сезіп жүргені балаларына жазған мына хатынан-ақ оқып, жүрегім қан жылады.
«Жаным, балам! Мынау қысқа ғұмырымда енді алдымда қанша уақыт татар дәмім қалды, білмеймін. Бар арманым, сендер ер жеткенше демеу болып, жандарыңда жүру ғана. Арман көп еді. Жазушы болсам, елге жаназық болатындай шығармалар жазсам дегем. Қу тірлік оған уақыт бермеді. Енді-енді еңсе көтерем бе дегенде мынау өліара, өтпелі кезең тап болды. Рухани әлем күйреді, күйзеліске ұшырады. Жақын арада оңалар деуге үміт жоқ.
Өйткені кейінгі кезде жиі қысылатын жүрегімнен қорқамын. Әрі жұмыспен, әрі шығармашылықпен айналысуға күш жоқ. Сондықтан жарық дүниеде мынау қатыгез заманмен бетпе-бет жалғыз қаласыңдар ма деп қиналамын.
Бастарыңа ауыртпалық түскенде жандарыңнан табылмаған мені қарғайсыңдар ма деп қиналамын. «Өлім барда қаза бар». Ылайым сендердің жұлдыздарыңның жоғары болуын тілеймін. Ешқашан бастарыңа ауыртпалық түспесін, құлындарым...» (13.08.96 ж)
Осындай хат қалдырған, әкелік өсиетін қалдырған әулет өсіп-өніп жатыр, әрине, «Тірі адам тірлігін жасайды» дегенді айтқан халықтың данышпандығына бас иесің, мойындайсың. Бас қосып, жұбайлық ғұмырымда бетімнен қақпай, жары ғана емес, балаларының анасы ғана емес, өзінің сенімді серігі, досы санаған жұптасқан тірлігіме өте ризамын. Оқуымды да бітіріп, қызметке араласуыма да мүмкіндік жасаған. Оның арасында қоғамдық жұмыстарға да білек сыбана кірісіп жүргенім, әрине, ағаларыңның мінезінің жайлылығы ғана емес, әйел деп қана емес, қоғамның бір мүшесі деп қабылдауы асқан ақылдылықтың, парасаттылықтың белгісі. Өзіміз де көпбалалы отбасы болғандықтан, қаламыздағы қандастарымыз көп шоғырланған Әуезов ауданында Көпбалалы отбасы қоғамын басқара жүріп, қалалық мәслихаттың депутаттығына сайландым. Сол жылдары қаламыздағы, әсіресе, сырттан келген отандастарымыздың қалаға тұрақтап қалуына, тіпті пәтер алуына де көп көмегім тиді. Сонда келімді-кетімді қонақтарым мен үйдегі шиеттей балаларымыздың шаруасын да тап-тұйнақтай етіп, сырттағы тірліктерге араласқаныма, іштей қуанып та жүрді. «Үйдегі тірлігің де аз емес, отыр» десе не дер едім, әрине, тыңдар едім ғой. Дегенмен, от басы, ошақ қасында отырып қалмай, қызмет істеуіме жағдай жасауы, менің бойымдағы қабілет-қарымымды да бағалағаны болар. Қала өміріндегі талай қоғамдық өзгерістерде менің де қолтаңбамның қалғаны, бүгін қалыптасқан ортамызға да белгілі.
Ортамыз да рухани орта, қазақтың әдебиеті мен мәдениетінің талантты бір тобы – Әділбектің достары болды. Бір-бірі десе ішкен асын жерге қоятын, дүниеге келіп жататын шығармаларына деген шексіз құрметтері де ерекше болды. Әлі күнге дейін шаңырағымыздағы кез-келген той-думан оларсыз өткен емес. Басымыз қосылған кездегі әңгіме арқауы да Әділбек, оның шығармалары болып келеді.
– Шығармалары демекші, Әділбек Әнуарбекұлы көптеген әндерге мәтін жазды. Жарыққа шыққан кітаптары, көркем дүниелері бар. Ал қазақ драматургиясында да танымал. Сіздіңше, осы үш жанрдың қайсысына көбірек еңбегі сіңді деп ойлайсыз?
– Өте жақсы сұрақ екен. Қазақ әдебиетінің Әділбекке дейінгі, әрі кейінгі толқындары секілді, ол да алғаш поэзия әлеміне қызығушылығынан, қазақ ақындарының шығармаларынан алған әсерінен журналистика деген сөз өнерін насихаттайтын, сөздің нарқын-парқын түсінетін әдемі әлемге келген болуы керек. «Әу демейтін қазақ жоқ» демекші, әдебиетке жақындық, сөз өнеріне қызығушылық кез келген пендеңіздің арман-мақсаты. Ол да өлеңмен ерте ауыра бастағандардың қатарынан. Алғашқы өлеңдері мектеп қабырғасында жазылған. Әрине, жастық, махаббат тақырыбына. Жиырмадағы бозбаланың алып-ұшқан жүрегі сәл нәрсеге ғашық болып, болмашыдан секем алып.. соның бәрі жыр жолдарына айналатыны, ақиқат.
...Келемін ащы тер айналып жасынға,
Білмейді мені әлі досым да, қасым да.
Кейінге бұрылмас – таусылар
бұл жолым,
Толқынның қойнында не шыңның басында, – деп аяқталатын бір өлеңін 1967 жылы, жиырма жасында жазыпты. Жап-жас арманшыл ақынның жүрегінен шыққан шумақ.
«...Қазағым, менің қазағым–
Бақытым менен азабым.
Жұмағым менен тозағым,
Қайталанбайтын ғажабым, – дейді тағы бірде. Қазақтың танымал әншілерінің орындауында да әлі күнге ескіре қоймаған әндері баршылық. Ал меніңш, өлең жазуы – әдебиетке келер баспалдақ қана дер едім. Оның қаламынан туған көркем дүниелерін оқыған, әлі күнге дейін еліміздің театр репертуарынан түспей келе жатқан драмалық шығармаларының жөні бір бөлек. Көп жылдары теледидар саласында өтті ғой, теледрама саласында да қолтаңбасы қалды, қазақ теледидарындағы «Қымызхананың» алғашқы авторының бірі болды. Тоқсаныншы жылдардың басында Мәдениет министрлігінің репертуар бөлімінде бас редактор, Ш.Айманов атындағы Қазақ кинофабрикасының деректі кинофильмдер шаруашылық бірлестігінде бас редактор, ал өмірінің соңғы жылдарында министрлікте репертуарлық-редакциялық алқаның бас редакторы қызметтерін атқарды.
Ал драматургиядағы тұңғышы – «Аса құрметті Икс» спектаклін республикалық Жастар театрында қазақтың дарынды суреткер-режиссері Райымбек Сейтіметов сахналады. Көрермен жақсы қабылдады. Яғни шығарманың бағы жанды. Одан кейінгі шоқтығы биік шығармасының бірі, республикалық байқауға қатысып, екінші жүлделі орын алған пьесасы – «Жұлдызым менің» сол кездегі жастар театрының режиссері Нұрқанат Жақыпбайдың сахналауында қойылды. «Арманшыл қыз», «Сен болмасаң қайтер ем», «13-үй», «Зауал», «Қожанасырдың бір күні» сынды туындылары театр көрермендерін әлі күнге сағындыратын шығармалар деп ойлаймын. Сондықтан да, өлеңді өзінің «ермегі» сынды, ал әдебиет пен өнерде қалдырған дүниелері шын жазушылық, қаламгерлік сатыда жазылған шығармалар деп есептеймін. Менің бұл ойыммен көзі қарақты көрермен мен оқырман келіседі. Жазушының жары ғана емес, қарапайым оқырманы ретінде ауыз толтырып айта алатын пікірім. Өйткені ол өмірді, өнерді өліп-өшіп сүйді. Халқын – қазағын жақсы көрді. Жылылыққа, махаббат нұрына толған жүрегі барша адамды, барлық таныс-тамырларын бағалады, құрмет тұтты. Жүрегі қаншалықты таза болса, соншалықты кең еді. Сондықтан да ол әдебиетке кездейсоқ келген, өткінші өнер өкілі ғана емес, артында қалғандарға өлмейтін, өшпейтін сөз қалдырған қаламгер. «Алда көктем бар» деп жазған әңгімесі секілді талай көктемдерде жазатыны бүгінгіден де көп еді. Амал жоқ, жазғанынан жазары мол еді, таза жазуға отырғанда, бәлкім, әдебиет қоржынына салары да қомақты болар еді, оған сөзсіз сенемін. Күнделігіндегі: «... Сені көрмегелі төрт күн болды. Төрт күнім төрт жылға созылғандай...» дегенін оқыған сайын, мына дүниеге сыймай кетемін...
Бар еді-ау сенің қасиет асыл деміңде,
Білмей-ақ қойдым сағынбаудың емін де.
Ақ гүлім менің, адам мен адам бір-бірін,
Алыста жүріп ұға ма деймін тегінде.
Серігім сенсің, төзімдім сенсің, аяулым,
Түспей-ақ қойсын жаныңа сенің
қаяу-мұң..., – дейді бір бетінде.
Жазушы-драматургтің жары жанарына келіп қалған жасты әдемі сұқ саусағымен сүртіп тастады да, «Мен сондай азаматқа жар болғам» дегендей, еңсесін тіктеп, терезеден мұнарлы Алатауға көз тастады. Қалың қазақ оқырмандары сағынып, жиі еске алатын жазушы-драматург Әділбек Тауасаровтың жары Нағигүл ханымның аурухана төсегіндегі көңіл-күйін одан ары түсіргіміз келмеген біз де үнсіз қоштастық. Бүгін қосылып, ертең ажырасып жататын, соның зардабын арадағы сәби тартып жатқан мына тірлікте,бәлкім, осы кісілердің сүйіспеншілігі, махаббаттары үлгі-өнеге болса деген мақсатпен қағазға түсіруге асықтық...
Сыр-сұхбатты жазып алған
Таңсұлу АЛДАБЕРГЕНҚЫЗЫ
