Төлен ӘБДIКОВ: АСТАНА ХАЛЫҚТЫҢ РУХЫН КӨТЕРДI
Төлен ӘБДIКОВ: АСТАНА ХАЛЫҚТЫҢ РУХЫН КӨТЕРДI
Төлен Әбдiков — Астанаға алғашқы барған қаламгерлерiмiздiң бiрi. Осы он жыл iшiнде Астананың кескiн-келбетi, тыныс-тiршiлiгi, бәрi-бәрi жазушының көз алдында өтiп жатыр. Мереке қарсаңында Төлен ағаға Астана туралы, ұлт, әдебиет төңiрегiнде бiрер сауал тастаған едiк.
— Астананың мерейлi мерекесi басталып та кеттi. Астанаға алғаш барған кезде ненi көрдiңiз, ненi ұнатып, неге тосырқай қарадыңыз?
— Жаңа астана — Ақмолаға, 1997 жылы қарашаның басында, Президент Әкiмшiлiгi құрамында алғашқы iлекпен келiп түстiк.
Әлi есiмде, бiз түскенде аздап қар аралас жаңбыр жауып тұр екен.
Мен әзiлдеп, қарсы алып тұрған облыс басшыларының бiрiне:
— Мыналарыңыз не, бұлай келiспеген секiлдi едiк қой, — деймiн жауып тұрған күндi көрсетiп.
Ана кiсi қалжыңға түсiнбей қалды ма:
— Бұлай болуға тиiстi емес едi, болжамда да жоқ болатын, — дейдi әзiлден тыс ақтала сөйлеп.
Жол бойы астанамыздың сырт көркiне көз салып келемiз. Тым жұпыны көрiнедi. Денi дұрыс көше жоқ секiлдi. Үйлерiнiң көпшiлiгi — сол баяғы Хрущев дәуiрiнде салынған қаңқалы үйлер.
Әйтеуiр, Республика алаңын тазалап, үйлерiнiң сыртын сылап, жобаға келтiрiп қойған екен, соны көрiп:
— Е, мына бiр үйлер әжептәуiр ғой, — деп өзiмiздi өзiмiз жұбатқандай болдық.
Есте қалатын екiншi бiр нәрсе — бұл араның ауа райы. Ақмоланың қысы суық, жазы ыстық екенiн бұрыннан бiлетiнбiз. Бiрақ бiлу бар да бастан кешiп, сезiну бар. Желтоқсанның басында жаңа астанаға көшкенiмiз ресми аталғанда қалың тоннан қалтырай тоңып, өтiп жатқан салтанатты шерудi ұялғаннан көрiп тұрғанымыз есiмде. Тағы бiр ғажабы, Астананың желi қай жаққа бұрылсаң да, алдыңнан шығады. Немесе қатар тұрған екi ғимараттың төбесiндегi екi ту екi жаққа қарай желбiреп тұрады. Соған қарағанда бұл жерде жел әлдеқалай үйiрiлiп соғатын болу керек.
Алматының табиғатына үйренген бiздерге алғашқыда ауа райының қатқылдау тигенi рас. Бiрақ қатқылдау болса да, ауаның тазалығы жаныңды сергiтетiн секiлдi.
Одан берi 10 жыл өттi. Қала адам танымастай өзгердi. Қазiр басқа дәуiрде, басқа қалада өмiр сүрiп тұрғандайсың.
Әрине, қалада проблема жетерлiк. Тоқтап қалған тұрғын үй құрылыстары, пайдалануға берiлген кейбiр үйлердiң сапасының төмендiгi, әлеуметтiк жағдай, қымбатшылық т.с.с.
Алайда ондай проблема барлық жерде де баршылық және жүре түзелер деп те ойлаймыз.
Ең басты мәселе осы оқиғаның тарихи мәнiнде жатыр.
— Астананың бүгiнгi кескiн-келбетi көңiлiңiзден шыға ма?
— Астананың ел өмiрiнде алатын орны өте үлкен. Оның стратегиялық мәнi, ұлтты бiрiктiру қабiлетi, интеллектуалдық база ретiндегi салмағы, символикалық мәнi бүкiл елдiң болашағын қалыптастыратыны белгiлi. Сондықтан астананың Ақмолаға көшiрiлуi бiздiң тәуелсiздiк жылдарымыздағы ең үлкен тарихи оқиғалардың бiрi болғаны анық.
Бiрiншiден, астананы ел аумағының қалың ортасына ауыстыру көптеген елдерде болған. Оның мәнi — елдi қауiпсiздiк және қарым-қатынас, шаруашылық, байланыс жағынан жетiлдiру.
Екiншiден, Қазақстанның солтүстiк облыстарын Ресейге телiгiсi келген ескi шовинистiк көзқарастардың әлсiн-әлсiн әр жерден қылаң беруi қоймай келгенi мәлiм. Бұл империя ауруына ұшыраған қайсыбiр саясаткерлердiң арандатушылық әрекетi болатын. Қазiр бiзге ол талапты ешкiмнiң де қоя алмайтыны белгiлi.
Үшiншiден, Қазақстан аумағында мәдени, әлеуметтiк, экономикалық маңызы зор тағы бiр мегаполис бой көтерiп келедi. Бұл бiздiң халқымыздың жаңа заманға сай дүниетанымын, ұлттық санасын, отаншылдық сезiмiн қалыптастыруға үлкен ықпал жасары сөзсiз.
Жаңа Астана халықтың рухын көтердi, өзiне деген сенiмiн нығайтты.
— Ұлттық идеология туралы жиi айтамыз. Сiздiңше, ұлттық идея дегенiмiз не? Ұлттық патриотизм бе, ұлтты сүю ме?
— Ұлттық патриотизм де, ұлтты сүю де — бiр ұғым. Ал ұлттық идея халықты даму жолында топтастыратын, сол арқылы оның қауiпсiздiгiн, мемлекеттiлiгiн, өмiршеңдiгiн қамтамасыз ететiн концепция.
— Ұлтшыл болғаннан гөрi, мемлекетшiл болу керек дегендi айтып жүр. Сiздiң ойыңызша, қазаққа қажетi қайсысы?
— Ұлттық мемлекет құрып жатқан елде ұлтшылдық пен мемлекетшiлдiктiң арасында айырма жоқ. Бiз ұлттық мемлекет құру жолындамыз. Өйткенi Қазақстан Конституция бойынша көпұлтты емес, бiр ұлтты, көп этносты мемлекет. Этнос деп отырғанымыз — диаспоралар.
— Қазақстандық ұлт деп жатырмыз ғой. Қазақты "қазақстандық ұлт" жасаған дұрыс па, әлде "қазақ ұлты" дегенiмiз тиiмдi ме?
— Бiрiншiден, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ұлтының атын өзгертуге ешкiмнiң хақысы жоқ.
Әйтсе де, "Қазақстандық ұлт" деген сөздiң аржағында өзге ұлт өкiлдерiн де бойымызға сiңiрiп, тұтас ұлтқа айналсақ деген идеяның жатқаны рас. Алайда, Қазақстандағы орыстар мен басқа ұлт өкiлдерiн қазақ қылып жiберемiз, ақысына өзiмiз де атымызды өзгертiп, қазақстандық боламыз деген идеяның iске асуына менiң күмәнiм бар.
Әр елдердегi диаспораларға, тiптi әлде бiр сектанттарға ара түсетiн бүгiнгi әлемдiк қауымдастық заманында, iшiмiздегi орыстар ассимиляциянбақ түгiлi, бiздiң де тiлiмiздi мемлекеттiк тiл қылыңдар, бiздiң құқығымыз сендерден кем емес деп зiркiлдеп тұрғанда және оның аржағында олардың әр iсiне қолдау көрсетiп Ресей секiлдi үлкен империя тұрғанда, оларды сiңiрiп, қазақ қылып жiберемiз деуi, әшейiн қиял деп ойлаймын. Бүгiнгi жағдайда алдымен қазақтың өзiн құртып алмау жағын көбiрек ойлаған жөн шығар.
Бiрақ өзге ұлт өкiлдерiнiң жергiлiктi мәдениетке бiрте-бiрте кiрiгуiн қамтамасыз ететiн саясатты ұстану әбден қажет. Онсыз тұтас қоғам жасай алмайсың.
— "Әдебиеттiң алтын кезеңi" деп 60-жылдарды айтып жатады. Бүгiнгi әдебиеттi қай кезеңге жатқызамыз?
— Рас, 60-жылдардан бастап әдебиетке ұлт мүддесiн өзек еткен шығармалар пайда бола бастады. Тамаша туындылар өмiрге келдi. Бiрақ "Әдебиеттiң алтын кезеңi" деу артықтау болар. Оған толық дәлел жоқ секiлдi.
Бүгiнгi әдебиеттi, бәлкiм, тәуелсiздiк кезеңiне жатқызуға болар. Алайда, бүгiнгi, кешегi деген атаулардың бәрi шартты ұғымдар. Бүгiнгi оқырманның санасына, дүниетанымына, сезiмiне әсер ететiн шығарманың бәрi бүгiнгi шығарма. Абай мен үшiн бүгiнгi ақын секiлдi. Өйткенi жаныма әсер етедi.
Қазiр Л.Толстойдың "Воскресенье" романын қайта оқып жатырмын. Ғажап шығарма. Соны оқу үшiн кешке үйге жеткенше асығамын.
Әдебиеттi кезең-кезеңге бөлудi зерттеушiлердiң еншiсiне қалдырған жөн шығар.
— Әдебиеттiң ең үлкен проблемасы деп қаламақы мәселесiн айтып жатады. Қаламақы мәселесi де жөнге қойылып келе жатқан сияқты. Қалай ойлайсыз, ендi дүниеге нарықтың кезеңiн сипаттайтын ұлы туындылар келе ме?
— Қаламақы жөнге қойылып келе жатыр деу ертерек. Қаламақы мәселесi кiтап саудасы реттелiп, тираж мәселесi шешiлген кезде ғана жөнге қойылады. Әзiрге мемлекеттiк тапсырыспен жарық көретiн шығармаларға берiлетiн орташа қаламақы — мемлекеттiң сыйақысы секiлдi нәрсе. Мұның ең қиын жерi — мемлекеттiк тапсырыспен шыққан шығармалар халыққа жетпейдi, кiтапханаларға ғана тарайды. Халыққа жетпегеннен кейiн, кiтап шығардың не, шығармадың не — ешқандай мағына жоқ.
Өмiр болғаннан кейiн, әдебиет болғанннан кейiн, ұлы шығарма дүниеге келмейдi деп кiм айта алады және қайтiп дәлелдемек?
Тек әдебиет Кеңес үкiметi кезiндегiдей билiктiң атқосшысы болмауы керек. Әйтпесе, шыншыл да сыншыл, өткiр де өзектi шығармалардың дүниеге келуi қиындайды.
— Қазақ әдебиетiн әлемге танытудың бiрден-бiр жолы шет тiлдерге аудару болатын. Қазiр аударма мәселесi де тоқтап қалған сияқты. Бiз әлем әдебиетiн орыс тiлiнде оқимыз. Қазақ әдебиетiн әлем қай тiлде оқиды?
— Әлемге танылу үшiн әлем тiлдерiне аударылу керек екенi рас. Бұл мәселенi Үкiмет қолға алғаны жөн. Өйткенi жеке жазушылардың өз шығармаларын ағылшын, француз, немiс тiлдерiне аудартуға жағдайлары жоқ.
Ал әлем әдебиетiн қазақшаға аудару мәселесiне келсек, бұл шаруаны iске аса бастады деп айтуға болады. "Мәдени мұра" мемлекеттiк бағдарламасы бойынша әлемдiк әдебиеттiң ең үздiк шығармалары қазақ тiлiне жүйелi түрде аударылу үстiнде. Тек, сапа жағын қаттырақ қадағалаған жөн.
— Қазақ әдебиетiнiң бүгiнгi көтерер жүгi қандай болуы қажет?
— Қазақ әдебиетiнiң жүгi де, мiндетi де барлық әдебиеттiң мiндетi секiлдi — қоғам өмiрiнiң шындығын көрсету, адамды зерттеу, iзгiлiк, адамгершiлiк, имангершiлiк қағидаттарын, адами құндылықтарды санаға сiңiру, пендешiлiкке, мансапқұмарлыққа, атаққұмарлыққа, билiкқұмарлыққа, өзiмшiлдiкке бой ұрмауға, өзгелердi өзiңдей көре бiлуге үйрету, ар-ұят, тазалық, әдiлдiк деген ұғымдардың негiзiнде ұрпақ тәрбиелеу т.с.с.
— Кеңес одағының цензурасын бастан кешкендерiңiз бәрiмiзге мәлiм. Қазiр ондай цензура жоқ. Ендеше бүгiнгi қоғамның проблемасын көтеретiн шығармалар неге жазылмайды?
— Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында үлкен жазушылардың үлкен проблемаларға бармай жүргенiн бәлкiм былай түсiндiруге болатын шығар. Әлемдегi классикалық әдебиет, негiзiнен – сыншыл әдебиет. Ол қоғамды сынамай, билiктi мiнемей тұра алмайды. Бiз тәуелсiздiкке кеше ғана қол жеткiзген халықпыз. Сондықтан болмашы артық сөз, артық сын, өткiр пiкiр, дау-дамай, тәуелсiздiктiң iргесiн шайқайтындай көрiнiп, аянып пiкiр айтып, аянып сынап күн кештiк. Және өзiмiзге осының бәрi дұрыс секiлдi көрiндi.
Бiрақ әдебиетте бiр-ақ зат қымбат. Ол — бүкпесiз шындық. Ол ұнамауы мүмкiн, бiрақ сонысымен шындық. Сондықтан, екiнiң бiрi — не мықтылармен ауыз жала¬сып, соларға арқа сүйеп, сосын өзiңнiң сол әрекетiңдi ақтау үшiн небiр дәлелдердi ойлап тауып, дақпыртпен өмiр сүресiң, не бiр жола шындықтың жағында боласың. Шындықтың жолы ауыр екенi белгiлi, пендешiлiк жоспарларыңның бiразы орындалмауы мүмкiн, билiк төңiрегiнде жүргендерге жаманатты көрiнуiң мүмкiн, бiрақ арың таза, жаның таза, өмiрiңде мағына болады.
Түбiнде тарих әркiмдi iсiне қарай өз орнына қоятынына күмәнданудың қажетi жоқ, ол әлдеқашан дәлелденген нәрсе.
— Ұлттық идеологияның бiрден-бiр құралы — кино екенi тағы белгiлi. Қазақ киносының бүгiнгi хал-ахуалы сiздi алаңдата ма?
— Қазақ киносының бүгiнгi халi жақсы деп айту қиын. Өйткенi жақсы мен жаман туралы ұғымдар бiр бiрiмен араласып, былығып кеттi.
"Көшпендiлер" секiлдi мүлде ортақол фильмдi көкке көтеру және оған қисапсыз қаражат жұмсау киноны бизнес деп ұғатындардың әрекетiнен туындаған нәрсе.
Көркем фильм — ең алдымен өнер. Менiңше, осы бағытта жұмыс жүргiзген дұрыс болар едi.
— Қазiр не жазып жүрсiз?
— Қазiр повесть жазу үстiндемiн. Атын жазып бiткеннен кейiн қояйын деп отырмын.
— Аға, ұлт үшiн не iстедiм деп ойлайсыз?
— Жазғандарым мен айтқан сөздерiмнiң бәрi ұлт үшiн. Басқа кiм үшiн болуы мүмкiн?!
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА
