Арман ШОРАЕВ: КӨЗДЕГЕНIМIЗ – ТАБЫС ЕМЕС, ҰЛТТЫҚ НАМЫС
Арман ШОРАЕВ: КӨЗДЕГЕНIМIЗ – ТАБЫС ЕМЕС, ҰЛТТЫҚ НАМЫС
Теледидардың бер жағындағы көп көрерменнiң бiрi ретiнде отандық телеарналарға артатын өкпе-назымыз жетiп артылады. Ұлттық мүдденi қорғау, мемлекеттiк тiлдi қолдау, жергiлiктi хабарлардың сапасына байланысты көңiл толмайтын жайттар баршылық. Мұның бiразы жайлы газетiмiздiң тiлшiлерi де, авторларымыз да жазып жүр.
Көп сұрақты жинақтап, «КТК» телеарнасының бас директоры Арман Шораевтың жұмыс кабинетiне бас сұқтық. Телеарнаның студияларын аралап, хабарлардың түсiрiлу жайымен таныстық. Обалы нешiк, көп күдiгiмiз сейiлгендей болды. Ендi екеуара ашық әңгiменi оқырман назарына ұсынамыз.
– Қазiргi кезде телевидениенiң наны рейтингке тәуелдi. Қай хабардың рейтингi жоғары, жарнама сол уақытқа орайластырылып берiледi, яғни телеарна табысы ұлғаяды. Отандық телеарналардың рейтингiсiн түзу мәселесiне бiраз нәрсе айтылып жүр, бiрақ осы салада көп шикiлiк бар сияқты көрiнедi.
– Менiң КТК-ға келгенiме төрт жыл болыпты. Бастапқы кезде рейтинг дегенге күмәнiм көп едi, бұл жүйенi зерттеу үшiн, түсiну үшiн бiр-екi жыл керек болды. Қазiр ғылыми-техникалық даму алға шықты. Шынымен де, осыдан 4 жыл бұрын Алматы қаласының тұрғындары арасында әлеуметтанушылар жаяу-жалпы жүрiп, сауалнама қағаздарын таратып, жауаптар нәтижесiнде телебағдарламалардың рейтингiсi анықталатын. Оның кемшiн тұстары көп болды. Ал қазiргi жағдай басқаша. Пиплметр деген құрылғы бар, әлеуметтiк зерттеуге қатысатын азаматтар осы құрылғыны күндiз-түнi жанында ұстайды. Оның қай уақытта қандай телеарнаны қосқаны, қай бағдарламаны қанша уақыт көргенi – бәрi түгел арнайы сигнал арқылы орталық компьютерге жiберiледi.
– Менiң күдiгiм техникалық себептерде емес, тiлдiк факторға қатысты. Мәселен, ол азаматтардың денi орыстiлдi болса, олар қандай жағдайда да орыстiлдi хабарларды тамашалайды. Бәлкiм, қазақтiлдi хабарлардың рейтингiсiнiң төменiрек болуы осы себептi шығар? Әйтпесе отандық телеарналарда мемлекеттiк тiлде сапалы бағдарлама жоқ дей алмаймыз ғой… Бiрақ рейтингi басқаша ақпарат бередi…
– Дегенмен де бұл мәселенiң бiздiң телеарнаға қатысы шамалы. Рейтинг бағдарламаның сапасына байланысты қалыптасады.
– Осыдан бiраз уақыт бұрын бiр дөңгелек үстел барысында «қазақтiлдi телехабарлардың рейтингi төмен деген тұжырым жалған» деп мәлiмдегенiңiз есiмiзде.
– Бұл пiкiрдi қазiр де қайталап айтамын. Мысалы бiздiң телеарнада «Мәссаған» деген шоу бар, оның сапасы да, рейтингiсi де басқа хабарларға қарағанда әлдеқайда жоғары…
– TNS Gallop жасаған рейтинг осыны растай ма?
– Иә. Одан басқа «Кейiпкер» деген бағдарламамыз бар, оның да көрерменi өте көп. Рейтингтiң шынайылығына күмәндi деген мәселенi «31» телеарнадағы әрiптестерiм жиi айтады, бiрақ олардың хабарларының сапасы бiздiкiне қарағанда екi-үш есе төмен сияқты. Тiптi бiздiң қазақтiлдi жаңалықтардың рейтингiсi де басқа арналардағы орыстiлдi жаңалықтарының рейтингiсiне қарағанда бiршама жоғары.
– Сiз осы рейтингке сенесiз ғой?
– Иә, сенемiн. Шындығында, рейтинг туралы әңгiме неден туындайды? Бұл мәселе «қазақтiлдi хабарлардың рейтингiсi төмен, олар өзiн-өзi ақтамайды, сондықтан бiз мемлекеттiк тiлдi хабарларды түсiре алмаймыз» деген сылтаумен сабақтас. Менiңше, бұл бекер әңгiме. Мысалы «Жүрекжарды» қазақ тiлiнде шығады, рейтингiсi төмен екенi рас, бiрақ оның көрермендерiнiң денi – зиялы қауым, iрi лауазым иелерi. Әр жүз көрерменнiң бiрi ғана көруi мүмкiн бұл хабарды. Бiрақ бiз шығынға батсақ та, бұл хабардың эфирге шығуын тоқтатпаймыз. Өйткенi қазақтың марқасқа азаматтарын көзi тiрiсiнде сөйлетiп, таспаға жазып алу деген абзал идея бар ойымызда. Қадыр Мырза-Әлiнi, Роза Бағланованы сөйлетiп, бейнесiн таспаға жазып алып үлгердiк. Бұл – кейiнгi ұрпаққа жеткiзер мұра. Алтын қор. Бүгiн рейтингiсi аз, ал 10-20 жылдан кейiн бұл кiсiлердiң бейнелерi, тарихы, айтқан әдемi сөздерi құнды қазына болмақ. Тiлге байланысты тағы бiр мысал. Қазақша дубляж жасалған түрiк сериалдарының рейтингiсi өте жоғары. Gallop сараптамасына жүгiнсек, бұл сериалдарды орыс ұлты өкiлдерi де тамашалайды. Бұл ненiң дәлелi? Егер мәтiн сапалы болса, оны ұлтына қарамай баршасы көре алады.
– Жалпы қазақстандық телеарналардың iшiнде қай арнаның рейтингiсi жоғары? Қазақтiлi және орыстiлдi хабарларды бөлек-бөлек қарайтын болсақ…
– Негiзiнен, «Қазақстан» ұлттық арнасы алда келедi. Ал КТК осы арнамен құйрық тiстесiп келедi. «Қазақстанның» рейтингiсi бiздiкiнен әлдеқайда басым болатын себебi бар, олардың штат кестесi бiздiкiнен 10 есе артық шығар. Осы орайда, Елбасының «Қазақстан» телеарнасы толықтай қазақ тiлiнде хабар таратады деген бастамасы өте орынды. Тiптi Қазақстанда бiр ғана емес, бiрнеше арна тек қазақ тiлiнде эфирге шығу керек. Өйткенi қазiргi таңда мектепте оқитын бүлдiршiндердiң 70 пайызы қазақ тiлiнде бiлiм алуда. Ендеше, бес жылдан соң қазақ көрермендерiнiң саны 2-3 есе көбейедi. Сондықтан бiз қазақтiлдi бағдарламалардың санын көбейтуге айрықша мән берiп отырмыз. Осы күзде таңертеңгiлiк 3 сағат қазақ тiлiнде бағдарлама ашылады. Оның үстiне, бұрынғы «Мәссаған», «Кейiпкер», «Жүрекжарды» т.б. бағдарламалардың бәрi эфирде қалады. Жылдан-жылға қазақтiлдi бағдарламалардың санын да, сапасын да арттыруға тырысып келемiз.
– Орыстiлдi хабарлардың iшiнде қайсысы озық?
– Орыстiлдi хабарлардың iшiнде «Портрет недели» хабарынан озатын ешбiр сараптамалық бағдарлама жоқ. Оның рейтингi басқа арналармен салыстырғанда 10-20 есе артық. Бiздiң жаңалықтардың да рейтингiсi жоғары. Ал «31» арнаның орыстiлдi жаңалықтары бiзге қарағанды 3 есе төмен көрсеткiшке ие. Бiздiң көрермен саны үш есе көп. Жаңалықтар – эфирдiң патшасы. Бiз бәйгенiң алдында келе жатырмыз. Сондықтан бұл – бiздiң мақтанышымыз. Ешкiмге бiрiншi орынды беретiн ойымыз жоқ. Оның үстiне, күннен-күнге бiздiң жаңалықтардың рейтiнгi өсiп келе жатыр, бiр орында тұрған жоқ.
– Қазақтiлдi хабарлардың саны көбейедi дедiңiз. Шындығында, қазiр КТК арнасында мемлекеттiк тiлдегi бағдарламалардың жиынтығы басқа хабарлармен салыстырғанда қанша?
– Әзiрге 30 пайыз. Биыл күзден бастап 50 пайызға жеткiземiз. Мен осы арнаға басшы болып келгенде, бiр ғана «Күнделiк» деген хабар болған. Оның өзiн күндiзгi сағат 5-те шығарады, оны кiм көредi?
– «КТК» телеарнасының көрермендер контингентi қандай?
– Бiздiң арнаның көрермендерiнiң 55 пайызы – қазақтар, 45 пайызы – басқа ұлт өкiлдерi. Мысалы «ОРТ-Еуразияның» көрермендерiнiң 70 пайызы – орыстiлдi. «31»-дiң көрермендерi арасында басқа ұлттың саны басым.
– Мұны рейтинг арқылы анықтап отырсыздар ғой?
– Иә.
– Жалпы, қазiргi жергiлiктi телеарналарда сырттан көшiрiлген тележобалар баршылық. Мысалы «Наша KZ» – «Наша Russia». «Давай поженимся», «Ризамын» т.б.
– Негiзi, «Давай поженимся» – Ресейдiң меншiгi емес. Ол – Англияда осыдан 20 жыл бұрын шыққан бағдарлама. Темекi, шәй, т.б. адам ойлап тапқан дүниелердi лицензия алып, неге қайтадан шығаруға болмасқа? «Егер велосипед бар болса, оны қайтадан ойлап табудың керегi не?» деген сияқты ғой… Бiз «Наша KZ»-ны жасадық, ал оның рейтингiсi ресейлiк «Наша Russia»-дан 2 есе жоғары. Бұл да мақтаныш тұтатын нәрсе. «Давай поженимся» хабары, менiңше, тек рейтинг үшiн жасалған емес, ол – әлеуметтiк мәнi терең мәселе. Өзiңiз де бiлесiз ғой, үйде отырып қалған қыз-келiншектер көп, үйленбей жүрген жiгiттер де баршылық.
– Әлемде ағылшын, америкалық, француз т.с.с. түрлi үздiк жобалар көп қой. Солардың бәрiн көшiрiп ала берсек, олар қазақтың ұлттық сана-сезiмiне қалай әсер етпек? Ұлттық менталитетке нұқсан келмей ме? Оның үстiне, шынымен де осы бағдарламаға өмiрдегi жартысын iздеген адамдар келедi деп ойлайсыз ба, әлде…
– Бiз наурыз айынан бастап хабарға қатысқысы келетiн азаматтардан өтiнiш жинай бастадық, алғашқы 2-3 бағдарламадан кейiн-ақ бiздiң сайтымызға 2000-3000 анкета келiп түстi. Оның 2000-ы – бойжеткендер, 1000-ы – жiгiттер. Денi – өзiмiздiң қаракөздер. Оның үстiне, осы хабардың жүргiзушiсi Айгүл Бабаеваны танымайтын адам жоқ шығар. Ресейлiктер батырып, ашық айтып жатады. Бiз мұндайдан тартынамыз. Ұлттық менталитетке сай үлкеннiң сөзiне тоқтау деген бар, осыны ұстануға тырысамыз. Ал екiншi жағынан, осы бағдарламаны эфирге шығарар кезде қосымша 35 адамды жұмысқа алдық, яғни жаңа жұмыс орындарын ашып жатырмыз…
– Менталитетке байланысты әңгiменi жалғастырсақ. Екi жыл бұрын «Қайрат-чемпион. Девственник №1» деген жоба жасадыңыздар. Осы фильм көпшiлiк назарына ұсынылған соң, қоғамда бiраз талқылау жүргенiнен хабарымыз бар. Тiптi, ұлттық мүддеге қайшы деген сын айтылды…
– Мен бұрын да айтқанмын, тағы қайталайын: бұл – таза коммерциялық жоба. Бiз көшеде жүрген адамдарды қорқытып-үркiтiп, «мына киноны көр» деп қинаған жоқпыз, көрермендер өз ерiктерiмен барып, тамашалады. Анығын айту керек, бұл фильмде порнографияның, тiптi эротиканың белгiлерi жоқтың қасы. Бұл – жәй комедия. Ал ашық дауға шықсақ, онда Алматыда Саин көшесiнiң бойында қыздардың тұратынын ешкiм жоққа шығара алмайды ғой?
– Дегенмен де бұл күлкi туғызатын жайт емес.
– Әрине. Кейбiр ағалар бар, жұрттың алдына шығып, тiлдiң жайын айтып, сынайды, ал үйiнде бала-шағасы шүлдiрлеп орысша сөйлейдi. Соған ұқсас жайт қой бұл. Бұл киноны бiз тәжiрибе үшiн түсiрдiк. Қазақстанда кино түсiру қаншалықты қымбат деген мәселенiң анық-қанығына көзiмiздi жеткiзгiмiз келдi. Киноны бастан-аяқ 170 мың долларға түсiрдiк.
– Қайтарымы қанша болды?
– Екi есе. Оған дейiн «Қазақстанда мұндай жанрдағы киноны түсiру үшiн 1-2 миллион доллар қаржы керек» деген сөз желдей есетiн. Осындай орасан қаржыға түсiрiлiп, бiрақ көрермен жинай алмаған жобалар да болды ғой. Оның мысалын өзiңiз де бiлесiз.
– Бұл жобаның жасалғанына екi жылдан асып кеттi. Көп сын айтылды, бiраз ескертпелер болған шығар. Өздерiңiз үшiн қандай қорытынды жасадыңыздар?
– Одан соң бiз тағы бiрнеше жобаларды жүзеге асырдық. «Откройте дверь, я – Счастье!» деген сериалды көрермен назарына ұсындық. Одан соң Еркiн Рақышевпен бiрлесiп отырып, «Қазақфильмнiң» қолдауымен, «Айша» атты сериалды түсiрдiк. Оны 6 шiлде – Астана күнi қарсаңында эфирден көрсетемiз деп жоспарлап отырмыз. Бұл – қазақша сериал. Оның үстiне, қазақ тiлiнде түсiрiлiп жатқан Алматы туралы тағы бiр жобамыз бар, оны да «Қазақфильммен» бiрлесiп жасап жатырмыз.
– «КТК», «Хабар», т.б. телеарналар түсiрген телехикаялармен таныспыз. Сонда бұл жобалардың барлығы өз қаржыларыңызға түсiрiлдi ме?
– Иә. Шығынды өзiмiз ғана көтеремiз. Бiздiң бiр серияның шығыны 25 мың доллар, соның 25 пайызын ғана көтерiп отырмыз. Қалғанын «Қазақфильм» өзi табады. «Айша» сериалын осылай түсiрдiк.
– Идеялық базаға қарай ойыссақ. Бiр мысал. 2004-2005 жылдары «НТВ» телеарнасы бүкiл Ресей бойынша телехикая, телебағдарламалардың сценарийлер байқауын жариялаған. Жарты жыл бойы жинаған қордан соң, екi-үш жыл көлемiнде бұл телеарна эфирiнде хикаялар мен тележобалардың түр-түрi шығып, арна айнасы бiршама мазмұндана түсiп едi. Ал сiздер эфирдi толтыратын тележобалардың идеяларын қайдан аласыздар?
– Әлгiнде Еркiн Рақышевтiң атын атадым ғой. Өзiңiз бiлесiз, ол – әуесқой режиссер. Бiрақ өте талантты, данышпан адам. Өзi сценарий де жазады, оны кино етiп түсiре де алады. Оның «Астанаға көктем кеш келедi», тағы бiр-екi туындысын сатып алдық Оларды әр үш-төрт айда бiр, мерекелер кезiнде эфирден көрсетемiз. Байқағанымыз, осы жобалардың көрермендерi өте көп. Менiңше, қазақ режиссерлерiнiң iшiнде бүгiнде Еркiн Рақышевтiң орны да, жөнi де бөлек. Ал сiздiң сұрағыңызға келсек, неге Ресейде тележобалар ауқымды әрi телехикаялар да көп түсiрiледi? Оның қаржылық астары да бар. Мысалы бiз бiр серияға ең көп дегенде, 1 миллион теңгенiң жарнамасын ғана енгiзе аламыз. Ал Ресейде ол сома 10 есе артық. Сондықтан бiр серияны түсiру үшiн 1 миллион теңгеден артық ақша жұмсай алмайсың. Әйтпесе, ол өзiн-өзi ақтамайды. Бұл тек менiң басымдағы жағдай емес, барлық тәуелсiз телеарналарға да қатысты. Сол «НТВ»-ның жарнамалық рыногының өзi 2-3 млрд. долларды құрайды, ал бiзде әрi кеткенде 100 миллион доллар шамасында. Салыстырып көрiңiз! Олар бiр серияға 100 мың доллардан 200 мың долларға дейiн жұмсай алады. Сондықтан да сапалы телехикаялар түсiредi. Ал бiздiң мүмкiндiгiмiз, өкiнiшке қарай, шектеулi. Бұл мәселенi мен Үкiметте, қоғамдық талқылау кезiнде де айтып жүрмiн. Үкiмет арнайы бап аясында бюджеттен отандық телехикаялар түсiруге қаржы бөлуi керек. Менiң есебiмше, сапалы телехикаялар түсiру үшiн бюджеттен жылына 35-40 млн. доллар бөлiп отырса, жеткiлiктi. Оны «КТК» да, «31» де, «Қазақстан» да түсiрмей-ақ қойсын, жекеменшiк студиялар бар, «Қазақфильм» бар, соларға бөлiп беру керек. Қазақтың айтулы тұлғалары Қаныш Сәтпаев, Шоқан Уәлиханов, Қасым Қайсенов туралы заманауи талапқа сай, көркем туынды, телехикаялар неге түсiрмеске? Қазақ хандығының негiзiн қалаған Жәнiбек пен Керей хандар туралы көркем туынды неге жасамасқа? Мұның бәрiн сапалы дүние етiп жасауға болады. Бiрақ үкiметтегiлердiң жетесiне жетпейiнше, жағдай өзгермейдi. Қазiр бiз ресейлiк «Интеркомуникейшн» деген компаниямен бiрлесе отырып, Қасым Қайсенов туралы тележоба аясында жұмыс iстей бастадық. Төрт сериялы жобаның сценарийiн белоруссиялық автор жазған, телехикаяны бастан-аяқ ресейлiктер өздерi түсiредi. «Ликвидация», «Штрафбат» деңгейiндегi сериал болады. Бiз қаржы iздеп жатырмыз. Жоба шығыны көп. Бiрақ мұны бiз пайда үшiн емес, ұлттық намыс үшiн қолға алдық. Қаншама атақты тұлғаларымыз бар, бiрақ оларды жарқырата көрсете алмаймыз. Аңыз батырымыз Бауыржан Момышұлы туралы сериал әлi түсiрiлген емес. Кеңес үкiметiнiң кезiнде түсiрiлген фильм ғана бар, соны малданып келемiз. Ал одан басқа Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметованың әрқайсысы 10-15 сериялы хикаяға сұранып тұрған кейiпкерлер емес пе?
– Қайсенов туралы сериал Қазақстанда түсiрiле ме?
– Бұл жобаның Қазақстанға қатыстылығы Қасым Қайсеновтiң өзiмен ғана шектеледi. Қайсеновтiң Украина жақта партизан болғаны белгiлi ғой, телехикая майдан алаңының географиясын ғана қамтиды. Бұл жоба өзiн-өзi ақтау үшiн Қазақстанды былай қойғанда, оны Ресейдiң, Украинаның телеарналары сатып алуы керек.
– Сiз осы телеарнаға басшы болып келгенге дейiнгi қызметiңiз Президент Әкiмшiлiгiнде едi. Оған дейiн «Хабарда», т.б. мекемелерде жауапты қызметтер атқардыңыз. Бұрынғы қызметтiк байланыстарыңыз телеарна басқаруда көмегiн тигiзе ме?
– Тәжiрибе жинақтау тұрғысынан алсақ, «Қазақстан» телеарнасында мен 15 жылдай қызмет етiппiн, мен үшiн ол – қара шаңырақ.
– Кезiндегi мемлекеттiк қызметтегi тәжiрибе мемлекеттiк тапсырыс т.б. жағдайлар кезiнде септiгi тидi ме?
– Жоқ-жоқ. Бiз мемлекет тарапынан бiр тиын да қаржы алмаймыз.
– Неге?
– Өйткенi олардың 1 тиынына сапасы шамалы, саны көп дүниелер ғана жасауға болады, ал бiз ондайдан бойымызды аулақ ұстағымыз келедi Кезiнде сондай шешiм қабылдадық. Уақыт өте келе осы шешiмнiң дұрыстығына көзiмiз жеттi. Бiздiң нанымыз – жарнама. Одан басқа табыс көзi жоқ.
– Осы қызметке келгенiме төрт жыл болды дедiңiз. Сiздiң алдыңызда телеарнаның қожайындары басқа едi, бағыты да өзгеше болатын. Дегенмен, сiздiңше, «КТК» қаншалықты өзгердi?
– Менiң алдымда болған жайттарға жауап бере алмаймын. Ол кезде мен, шындықты айту керек, «КТК»-ны оншалықты көп тамашалай бермейтiнмiн.
– Осы телеарнада меншiктi тiлшi болған жоқсыз ба?
– Иә, екi жылдай Астанадағы тiлшiсi болып жұмыс iстедiм. Ол кезде Гиллер Борис Абрамович деген басшымыз болған. Осы жерде шынымды айтайын, менiң телевидениедегi ұстаздарымның көбi – еврей ұлтының өкiлдерi болды. Олардан көп нәрсе үйренуге болады. Абай қазақты жалқау деп бекер сөккен жоқ қой. Осы кiсiлерге жұмыс iстегенде, жалқаулықтың не екенiн ұмытып қалғанбыз. Қазiр де менiң жұмыс уақытым таңғы 10-нан басталады, кешкi 9.30-да аяқталады. Күн сайын осы. Төрт жылдан берi демалыс, той-томалақ дегеннiң не екенiн естен шығардық. Бұл заманда көштiң алды болуы үшiн аянбай жұмыс iстеу керек. Ал «КТК»-ның мен келгелi қалай өзгергенiн көрермендерден сұрау керек шығар.
– «Қазақстан» телеарнасы – ұлттық телеарна. «31 телеарна» ойын-сауық телеарнасы деген имидж қалыптастырды. Ал «КТК» ше?
– Оны да ұлттық телеарна деуге болады. Менiңше, бiр-бiрiмен салыстыруға келмейдi.
– Сiз «КТК»-ны ұлтық телеарна деп санайсыз ба?
– Ұлттық арна деп санаймын. Ұлттық намысты қорғайтынын дәлелдеп те жүр. Күнi кеше ғана Көкшетауда «Степной маяк» деген газетте жарияланған сөзжұмбақтағы қазақты масқаралайтын өрескел қате жөнiнде дабыл қағып, телеарна жаңалықтарынан көрсеттiк. Сөзжұмбақта «Бомж қазақтың тұрағы не?» деген сұрақтың жауабы «Киiз үй» деп көрсетiлген. Намысқа тиетiн нәрсе ме? Осыны «КТК» журналистерi бейқамдыққа салынбай, дер кезiнде көрсетiп, тойтарыс бердi. Қазақтардың ғана емес, Қазақстан деген елiмiздiң мүддесiн қорғаймыз. Бiраз мәселенi ашық айтамыз. Қазақтың сөзi бар ғой, «Дұшпан күлдiрiп, дос жылатып айтады» деген. Бiз көп жайт туралы жылатып айтамыз. Сол үшiн талай таяқ жедiк. Бiрақ сонда да алған бетiмiзден қайтпақ емеспiз.
– Қалай таяқ жегенiңiздiң мысалын айтыңызшы?
– Ендi… жоғарыдан болсын, басқа да жерден болсын…
– «Тiлдер туралы» Заңда «қазақтiлдi хабарлардың жиынтық көлемi 50 пайыздан кем болмасын» деген норма бар ғой. Осыған орай телеарна өкiлдерiнiң кейбiреулерi «50х50» деген мазмұн қалыптастырды. Шын мәнiнде, заң нормасына сәйкес, қазақ тiлiндегi хабарлардың саны 50 пайыздан артық болса қайшылық емес, бiрақ одан кем болмасын деген сөз ғой. Бұл – бiр. Дегенмен де осы норма телеарналардың дамуына бiршама ықпал еткен сияқты: көптеген телеарналар мәжбүрлiкпен қазақша хабарлардың санын көбейтуге ұмтылды, «түнгi концерттiк қойылмдар» сол кезде пайда болды. Одан берi бiршама жақсы өзгерiстер де бар, бiрталай қазақша сапалы хабарлар эфирден берiлiп жатыр. Бұл ендi сырт көздiң пiкiрi. Ал осы саланың маманы ретiнде сiз осы норма қазақ телевидениесiнiң дамуына қалай әсер еттi деп ойлайсыз?
– Үкiмет бұл шектеудi жасағанда «метод кнута и пряника» қағидасын теңдей ұстауы керек едi. Мысалы жыл сайын мемлекеттiк тiлдi қолдауға миллиардтаған қаржы бөлiнедi, ол ақшаның бiразы желге ұшып, жемқорлардың қалтасында қалып жатты. Одан да сол ақшаның бiраз бөлiгiн мемлекеттiк тапсырыс арқылы, әлде басқалай жолмен теледидардың дамуына құйса, әлдеқайда тиiмдi болар едi. Жеткiлiктi түрде ақша берген соң, соған орай талап қойса: сапалы заманауи хабар жасау және оны прайм-тайм уақытына қою керек деген сияқты. Осындай әдiспен жасалса, мен келiсер едiм. Ал жаңағыдай шектеу қоя салу – ең оңай жол. Оның қандай жағдайға әкелгенiн көзiмiз көрдi: Роза Рымбаеваға түнi бойын «ән шырқатып» қойдық. Мұндай жағдайды бiз де бастан өткергенбiз, оны мойындаймын. Табыс көзi тек жарнамадан болған соң, солай iстеуге тура келдi. Тағы бiр мысал айтайын, «31» телеарна «қазақ тiлiнiң жанашырымыз» деп даурығады, ал сiз сенбi-жексенбi күндерi осы телеарнаның бағдарламасын қараңызшы? Көбiне орыс тiлiндегi хабарларды көрсетедi. 20 сағаттың көп болғанда бiр-екi сағаты – қазақша. Бұл басшылықта отырған адамдарға байланысты. Онда да, Нұржан Мұхамеджанның ұстанымы емес екенiн анық бiлемiн. Себеп – көршiлес мемлекетте отырған, телеарнаны билеп-төстейтiн шетелдiк азаматтардың мүддесiнде жатыр. Жалпы, «31»-дi, «7-арнаны» ресейлiктер билеп отырғаны, менiңше, ұлттық қауiпсiздiгiмiзге нұқсан. Егер сол «31»-дi жергiлiктi азамат басқарса, қазiргi материалдық базасымен-ақ қазақша көптеген сапалы бағдарлама жасауға болар едi.
– Дегенмен «Тiлдер туралы» заңның отандық телеарналарға жағымды ықпалы болған жоқ па? Мысалы қандай жолмен болса да қазақтiлдi хабарлардың саны бiршама артты ғой?
– Жағымды әсерi бар, әрине. Мемлекеттiк тiлге қатысты қатал да ұстамды саясаттың болғанын құптаймын. Мен осыдан бес жыл бұрын амандық-саулық сұрасқаннан басқа қазақша бiр ауыз сөз бiлмейтiнмiн, өкiнiшке қарай. Орыс мектебiн бiтiрдiм, одан соң Киев университетiнде жоғарғы бiлiмдi орыс тiлiнде алдым. Мұны мен ақталу үшiн айтып отырғаным жоқ. Керiсiнше, мұның бәрi заман талабына сай қазақ тiлiн жетiк меңгеруге кедергi емес, қамшы болды. Менiң айтып отырғаным, талап болу керек, бiрақ оған қоса қамқорлық та таныту керек. Мысалы диқанға егiс еккен әр гектары үшiн мемлекет дотация бередi немесе сауыншыға әр литр сүт үшiн, әр сиырдың басына берiлетiн дотация бар. Ал телевидениеге сондай дотацияны неге арнамайды? Рейтингiсi биiк болған сапалы хабары үшiн жергiлiктi телеарналарға белгiлi бiр қаржылық қолдау көрсетiлсе, жұмыс бұдан да өнiмдi болар едi.
– Сонда құрылғалы 20 жылдың iшiнде «КТК» телеарнасы мемлекеттен ешқандай қолдау көрмедi дейсiз бе?
– Оны анық бiлмедiм. Мен келгенге дейiн мемлекеттiк тапсырыс алған сияқты. Ал төрт жылдан берi өз күшiмiзге ғана сүйенiп жұмыс iстеп келемiз. Былтыр Алматы қаласының әкiмшiлiгiмен бiрлесiп Медеуде «Битва титанов» деген үлкен шоу өткiздiк. «Наша KZ» против «Тамаши» деген. «Тамаша» бiраз уақыт жетiмсiреп жүрдi, сосын бiз оларды қанатымыздың астына алып, бөлме берiп, жұмыс iстеуге жағдай жасадық. Барлық қойылымдарын таспаға жазып аламыз, сосын мереке сайын эфирден көрсетемiз. Бұл қазақ тiлiнде бағдарлама жасауға деген ынтамыздың бiр көрiнiсi деп ойлаймын. Тағы бiр жоба туралы айтып өтейiн. Биыл тамыз айында Елбасының жүлдесiне Қазақ күресiнен сайыс өткiзгелi отырмыз. Осы идеяны Президент Әкiмшiлiгi, Ақпарат және байланыс министрлiгi, Қызылорда облысының әкiмшiлiгi қолдады. Республикалық ауқымда мұндай шара бұрын-соңды болмаған. Осы сайыста бас жүлде алған бас балуанға 150 000 доллар бәйге тiгiп отырмыз.
– Оған кiмдер қатысады?
– Бұл – түйе балуандар сайысы. Ауыл-аймақтарда, облыстарда iрiктеу сайыстары өтедi. Осы iрiктеу сатысынан өткен балуандар республикалық сайысқа келедi. Әр облыстан төрт балуан келуi керек. Бас балуан ақшалай сыйлықтан бөлек, «Қазақстанның барысы» деген атаққа ие болады, ал облыс балуандары аймақтардың «барысы» атанады. Оның суретiн үлкен билбордтарға салып, жер-жерде iлiп қоямыз. Әр облыс «барысының» суретi сол облыс орталығында көрнектi жерде iлулi тұрады. Сонда ол балуанның абырой-беделi ғарышкердiң беделiнен кем болмайтын шығар. Осындай идеологиялық қыры да бар бұл шараның. Мысалы бiз жас ұрпаққа Қабанбай, Наурызбай батырлар туралы айтамыз. Бiрақ олардың қандай болғанын бейнелеп, сипаттап бере алмаймыз. Мiне, қазiргi ұрпақ өз заманының батырға барабар кейiпкерлерiн – балуандарын бiлiп, көрiп өссiн деген тiлек бар. Оның үстiне, бұл сайыс дәстүрлi болмақ, жыл айналып оның бәйгесi де қомақтылана бермек. Қазақ күресiнiң кәсiпке айналуына «КТК» телеарнасының қосқан үлесi осындай болмақ. Одан бөлек, «Қаражорға» биiн ұлттық шынықтыру үлгiсiне айналдырсақ деген ойымыз бар. Қазiр күнде таңертең көрсетiлiп жүрген үлгiсiнен басқа тағы бiр сюжетiн түсiрмекпiз. Үшқоңырда, қазақтың әдемi жайлауында белгiлi эстрада жұлдыздарының қатысуымен қайта түсiрiлмек. Қазiрдiң өзiнде, көрермендерiмiздiң кемi он пайызы күн сайын осы «Қаражорғаны» тыңдап, бiзбен бiрге билейдi. Бiрiншiден, ұмытылған бидi жаңғыртуға үлес қосу. Екiншiден, дене шынықтыруға бiр сеп. Ал шындығын айтқанда, бұл бағдарламаның материалдық пайдасы жоқтың қасы, табысынан шығыны көп. Бiрақ қазақ хабарларын бiз табыс үшiн емес, намыс үшiн түсiремiз.
– КТК қазiргi таңда республиканың қандай бөлiгiн қамтып отыр?
– Бiздiң сигналымызды республика аумағы бойынша iрi қалалар мен облыс орталықтары қабылдай алады. Одан соң, кейбiр аудан орталықтарындағы көрермендер кабельдi желi арқылы тамашалайды.
– Ендiгi бiр-екi жылда сандық жүйеге көшемiз. Отандық телеарналардың дамуына сандық жүйе қалай әсер етуi мүмкiн?
– Менiңше, сандық телевидениеге көшу – заман талабына сай жүзеге асуы тиiс шаруа. Мұны мен әбден құптаймын. Бүкiл Еуропа оған көшiп алған, ендi Ресей де бiртiндеп ойысуда.
– Оның көрермен үшiн тиiмдi жақтары бар ма?
– Қазiр бiздi облыс орталықтарында ғана көретiн болса, сандық телеарна арқылы бiздi қазақтың әрбiр ауылы тамашалай алатын болады. Басқа телеарналармен салыстырғанда, облыс орталықтарында бiздiң рейтингiмiз әлдеқайда жоғары, ал ауылдарда осындай телеарна бар екенiн де бiлмейдi. Ал егер бiздiң сигналымыз барлық ауылдарға жететiн болса, онда «Қаражорғаны» билейтiн, «Мәссағанды», «Жүрекжардыны» тамашалайтын көрерменнiң саны күрт артады деп ойлаймын. Алыс ауылдардан бiз де жаңалықтарымызды тұшынып тамашалайтын өз көрерменiмiздi табамыз. Бiрақ бұл жобаның кемшiн тұстары да бар. Бiздi сандық пакетке енгiздi, ал ол пакеттегi телеарналарды тамашалау үшiн көрермендер арнайы құрылғы сатып алуы керек. Әрқайсысы 10 мың теңгенiң айналасында. Оны барлық адамдардың қалтасы көтере бермейдi ғой. Бұл құрылғыны Үкiмет халыққа тегiн таратуы керек. Тiптi Американың өзiнде тұрғындардың барлығына, бай-кедей болғанына қарамастан, мұндай құрылғыны тегiн таратқан. Тым құрығанда, ауылдың азаматтарына тегiн үлестiруi тиiс.
– Ал бұл жобаның екiншi жағына – мазмұнына келсек. «Түркiстан» газетiнiң бетiнде Қазақ ақпараттық коммуникациялар академиясының президентi Шахмаран Сеилов сұхбат бергенде, былай деген едi «Қазiргi таңда «жиiлiк жетiспейдi» деген себеппен аймақтарда, бес-алты, әрi кетсе, оншақты телеарна ғана көрсетiп жатырмыз. Сандық технология тұрмысымызға енгенде, жиiлiктiң саны күрт өседi, мол мүмкiндiктерге жол ашылады. Ал осы жиiлiктердi қалай толтырамыз деген мәселе туындайды». Бұған не дейсiз?
– Менiңше, толтыруға шамамыз жетедi. Қазiр Үкiметтiң қолдауымен «Балапан» деген телеарна ашылды. «Мәдениет» деген телеарнаны ашу туралы жоба бар. Бiрақ әлi күнге дейiн бiзде спортқа арналған телеарна жоқ. Одан басқа телеарналар ашуға болады. Маған салса, айтысқа арналған бiр телеарна, термеге, жырға арналған бiр-бiр телеарна ашар едiм. Қазақ ұлттық музыкасын насихаттайтын дербес арна болуы керек пе, жоқ па? Мұның бәрiн мемлекет өз мойнына алу керек.
– Сiздiңше, қазақ телевидениесi орыс телевидениесiнiң ықпалынан шықты ма?
– Жоқ! Екi бiрдей телеарнаның басшылары Мәскеуде отырғанда, ықпалы жоқ деп айта алмаймыз. Бұл – өрескел жағдай ғой. Қай қазақ Мәскеуде телеарна басқарып отыр?
– Осыдан оншақты жыл бұрын жергiлiктi көрермен ресейлiк телеөнiмдердi көп көретiн. Осы талғам өзгердi ме?
– Әрине, бiршама өзгерiс бар. Екiншi жағынан, Ресейде бiр ғана Малаховтың «Пусть говорят» деген телешоуына 120 адам жұмыс iстейдi. Осы хабардың бюджетi «КТК» телеарнасының бюджетiнен асып түссе, оған мен таң қалмас едiм. Сондықтан олар соншалықты қаржыға сапасы әлдеқайда жоғары өнiм жасайды, соған орай көрермендi оңай тартып алады. Бұл жағынан оларға бәсекелес болу қиын.
– Сонда орыс телевидениесi әлi алда ма?
– Әлi алда. Мына мәселенi ескеру керек. Елбасының осыдан 1-2 жыл бұрын айтқан сөзi есiме түсiп отыр. Елiмiздегi 16 миллион халықтың 8 миллионы қазақтар дегенде, жартысы басқа ұлт өкiлдерi, олар қазақша сөйлемейдi. Одан соң, қазақтардың кемi 2-3 миллионы қазақша теледидарды көрмейдi. Олардың көбi Өскемен, Павлодар, Көкшетауда, Қостанайда тұратын қазақтар. Ендi осыған бағанағы 8 миллионды қосыңыз. Сонда 11 миллион адам Қазақстанда қазақ тiлiндегi хабарларды тамашаламайды деген сөз. Бұл жағдайды өзгерту үшiн уақыт керек. Мектептегi оқушылардың 70 пайызы (оның iшiнде басқа ұлт өкiлдерi де бар) қазiр мемлекеттiк тiлде бiлiм алуда. Алдағы бес-алты жылда жағдай түбегейлi өзгередi. Сонда қазақтiлдi бағдарламалар өзiнiң құтты орнына қонады. Осыдан төрт жыл бұрын «КТК»-да «Қаражорға», «Мәссаған», «Кейiпкер», «Жүрекжарды» болған жоқ қой. Сондықтан «асықпаған арбамен қоян алады» деп тiрлiк етiп жатырмыз.
– Қоғамдық телеарна құру жөнiнде идеяның айтылғанына бiраз жылдың жүзi болды. Бiрақ осы бастаманың жүзеге асуы үнемi кейiнге шегерiлiп келедi. Оған себеп не деп ойлайсыз?
– Менiңше, бiздiң телеарнаның қоғамдық телеарнадан еш айырмашылығы жоқ.
(Арман Төлегенұлы күлiп алды).
Жалпы, дербес қоғамдық телеарна болуы керек. Парламентте не айтылып жатыр, Үкiметте қандай мәселе талқыланып жатыр – соның бәрiн боямасыз тiкелей көрсетiп тұратын арна қажет. Қазiр жаңалықтарда, 1,5 минуттық репортажда барлық теке-тiрес, дау-дамай ашық айтылмайды. Осыған байланысты бiр ой айта кетейiн: қазiргi таңда телеарналарда саяси ток-шоу жоқтың қасы. Мен Украинаға жиi барып тұрамын. Ол елде тек ток-шоуға арналған төрт бiрдей телеарна бар. Кешкi 9-да басталады, сосын ол 1,5 сағатқа созыла ма, әле 3 сағат бола ма – екi спикер айтысып-тартысып болғанша жалғасады. Кейде тiптi түнгi 3-4 ке дейiн созылады.
– Ал бiзде мұндай ток-шоулар шығаруға деген қажеттiлiк жоқ па?
– Бiздегi саяси өмiрдiң өзiнде ала-құлалық жоққа тән. Парламентте де тартыс байқалмайды. Парламентте кемi екi әлде үш партия отырса, саяси пiкiрталас, сайлаушылар мүддесi үшiн жаға жыртысу болуы мүмкiн.
– Бәлкiм, саяси хабарлардың түсiрiлмеуi телеарна қожайындарының мүддесiне байланысты шығар?
– Жоқ, бұл – қоғамның өзiне тiкелей қатысты мәселе. Егер қоғамда, Парламентте теке-тiрес, айғай-шу болып жатса, оны көрсету, түсiру бiзге де қызық болар едi.
– Соңғы кезде отандық телеарналарда ойын-сауық бағдарламалардың саны күрт өстi. Мұны сiз «көрермен талғамы» деп айтып өттiңiз. Бұл да рас. Бiрақ, екiншi жағынан, телевидение, журналистиканың аудиторияны тәрбиелеу функциясын жоққа шығарғанымыз ба, бұл қалай?
– Тәрбиелеу функциясын телевидениеге телу дұрыс емес. Бұл – негiзiнен Үкiметтiң құзырындағы мәселе. Менiңше, «КТК» телеарнасының әлеуметтiк функциясы ең жоғарғы деңгейде жүзеге асуда. Қоғамда болып жатқан жағдайды ашық, қараны қара, ақты ақ күйiнде берiп отырмыз. Одан арғысын көрермен таразысына қалдырамыз. Бiз аудитория мен қоғам арасындағы тасымалдаушы ғанамыз. Ал әзiл-сықақ бағдарламаларға келсек, атам заманнан берi өзгерген нәрсе шамалы. «Хлеба и зрелищ» деген жағдай әлi де өзектi. Замандар ауысты, басқа адамдар келдi, бiрақ адам табиғаты сол күйiнде. Қарны тоқ, қайғысы жоқ болса болғаны. Ол үшiн ойын-сауық, күлкi керек. Ал кез келген коммерциялық арна ретiнде бiздiң мақсатымыз – көрерменнiң қыбын тауып, көңiлiнен шығу.
