Тоқтар ЕСIРКЕПОВ: ТӘУЕЛСIЗДIГIМIЗГЕ КЕЛЕР НҰҚСАН БАР

ХХI ғасыр – интеграцияның заманы. ТМД, ЕурАзЭҚ, Ұжымдық қауiпсiздiк жөнiндегi келiсiмшарт ұйымы, АӨСШК, ШЫҰ – бұл интеграциялық құрылымдардың кейбiрi Қазақстанның бастамасымен құрылып едi. Ендi мiне, былтырғы жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан, Ресей мен Белоруссия арасында Кедендiк одақ жұмыс iстей бастады. Келесi жылы ол Бiрыңғай экономикалық кеңiстiкке ұласпақ.

Бұл өзгерiстердiң астарында не бар? Экономика ғылымдарының докторы, профессор Тоқтар Есiркепов интеграциялық құрылымдардың иiрiмдерiне ой жүгiртуге үндейдi.

– Былтыр Қазақстан, Ресей, Белорусь мемлекеттерi арасында Кедендiк одақ құрылды. Ендi мiне, Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк құрылмақшы. Бұл интеграциялық құрылымның Қазақстанға берер не пайдасы, не зияны бар?

– Қазiргi таңда бүкiл әлемде ғаламдастыру процесi жүрiп жатыр. Бұл жаңалық емес әрине. Бүкiләлемдiк ғаламдастырудың арқасында трансұлттық компаниялар мен трансұлттық банктер ынтымақтаса тiрлiк етуге дайындалу үстiнде. 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында КСРО ыдырағалы берi, яғни 19 жылдан берi бiзде де ауқымды процестер жүрiп жатыр. Бұрын 15 одақтас республика болса, ендi Балтық жағалауы елдерi Еуроодаққа қосылуды талап қылып, бөлек кеттi. Қалған 12 мемлекет Тәуелсiз мемлекеттер достастығын (ТМД) құрды. Кейбiр сарапшылар ТМД құрылуын КСРО тараған кездегi "ажырасу" процесiн оңайлату үшiн қажет болды деп есептейдi. Бұл пiкiрдiң жаны бар сияқты. Интеграциялық және кооперациялық байланыстарды тереңдету талпыныстары бұдан кейiн де болды, бiрақ нәтижесi шамалы.

Алты мемлекет: Украина, Белорусь, Әзiрбайжан, Молдова, Грузия, Армения Еуроодаққа кiруге ынтық. Бiрақ Еуроодақтың өзiнде iшкi қайшылықтар бар. Дегенмен түптiң түбiнде, бұл елдердiң бәрi Еуроодаққа мүше болады. Олар адам құқығы, демократиялық даму, көппартиялық сайлау, сөз бостандығы т.б. құндылықтарды дамытуға мүдделi болмақ. Түбiнде бiз де осы жолға түсуiмiз керек.

Осыдан бiрнеше жыл бұрын бiз "Еуропаға жол" деген бағдарлама қабылдадық. Былтыр 1-2 желтоқсанда Астанада ЕҚЫҰ Саммитi өттi. Осылайша Қазақстанның халықаралық ролi күшейiп, әлемдiк саяси аренада дербес ойыншыға айнала бастады. Көршiлерiне ғана емес, Еуропаға да өз ойын ашық айтып, саяси ұсыныстар бiлдiре алатындай дәрежеге жеттiк. Ең бастысы, Саммиттiң декларациясында "Владивостоктан Ванкуверге дейiн" еуразиялық ортақ қауiпсiздiк кеңiстiгiн құруға талпыныс жүзеге асты. Ресей премьер-министрi Владимир Путин жақында "Владивостоктан Португалияға дейiн" экономикалық кеңiстiк құрсақ деген ой айтты. Еуроодақ пен Еуразиялық одақты қосып, ортақ нарық құру туралы iргелi идея айтылып жатыр.

Бiр жағынан қарасаңыз, Еуроодақ сияқты одақтар құрылып жатыр. Оның бiрi – АСЕАН. 1970 жылдары құрылған ұйым құрамында 10 мемлекет бар. Осы ұйымның 1976 жылы қабылданған Бали декларациясында АСЕАН мүшелерi арасындағы негiзгi қағидалар бекiтiлген. Олар: 1. Тәуелсiздiктi мойындау; 2. Бiр-бiрiнiң iшкi iсiне араласпау; 3. Теңдiк; 4. Территориялық бiртұтастықты мойындау; 5. Кикiлжiңдердi бейбiт жолмен шешу. Ендi 2015 жылға дейiн АСЕАН мүшелерi одақ құрмақшы. Қытай, Жапония, Ресей – ұйымның серiктестерi. АСЕАН мен оның серiктестерi Шығыс Азияда еркiн сауда аймағын құрады. Бұл дегенiңiз – 3 млрд. халық пен әлемде өндiрiлетiн өнiмнiң 25 пайызы. Басқаша айтқанда, жер шары халқының 50 пайызы осы аймаққа кiредi.

– Мұндай экономикалық одақтардың тиiмдiлiгi қандай?

– 10 ел мен 6 ел экономикалық блок құратын болса, оның iшкi жалпы өнiмi 1,3 пайызға өседi екен. Оның iшiнде АСЕАН аясында өнiм шығару 3,83, ал Таиландта 4,78 пайызға жетпек. Қарап отырсақ, бұл – бiр жағынан ғаламдастырудың ыңғайына жығылу, екiншi жағынан оған қарама-қайшы процесс – аймақтық iрiлену процестерi жүрiп жатыр. Соның бiрi –АСЕАН, екiншiсi – Еуроодақ, тағы бiрi – сiз айтып отырған Кеден одағынан басталатын Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк, одан соң ортақ валюта болайын деп тұр.

Алты мемлекет Еуропаға бет алса, қалған елдер де солай қарай бет бұрғысы келедi. Ресей президентi Дмитрий Медведев өткенде Португалияға ресми сапармен барды, сол жолы Америкамен үлкен келiсiм жасалды. Бұған дейiн НАТО трансатлантикалық мемлекеттер үстiндегi қолшатыр қызметiн атқарса, ендi Ресей де сол қолшатырдың астына кiрмекшi. Ресейдi қамтыған соң, бұл қолшатыр оның төңiрегiндегi елдердi, оның iшiнде Қазақстанды да қамтиды ғой? Елбасы айтқан Ванкуверден Владивостокқа дейiн бiр кеңiстiк – бiр қолшатыр құрылуы мүмкiн, екiншi жағынан аймақтық iрiлену де жүрiп жатыр. Сондықтан бiр жағынан, Кедендiк одақ, Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк ойдан шығарылған құрылым емес, бұл – заман ағысымен болып жатқан объективтi құбылыстар.

– Сонда да бiрiгудiң қажеттiлiгi туралы айтқанда… Мiндеттi түрде Ресеймен бiрiгуiмiз керек пе?

– Ресеймен ғана бiрiгу мiндеттi емес әрине. Бiрақ әйтеуiр аймақтық iрiленудiң, бiрiгудiң қажеттiлiгi туғаны айқын. Ол одақ қандай одақ болуы мүмкiн? Бүгiнге дейiн Қазақстанның жүргiзiп келе жатқан саясаты – көпвекторлы саясат. Ол экономиканы да, саясатты да, қоғамның басқа да салаларын да қамтиды. Ресеймен, Қытаймен, Еуроодақпен, АҚШ-пен, Орта Азия елдерiмен де жақсы қарым-қатынастамыз, мұның бәрi көпвекторлы саясаттың арқасы.

Ал тағы бiр балама бағыт – Қытай. АСЕАН туралы айтып отырмыз ғой, оған 10 ел кiретiн болса, соның бiрi – Қытай. Қазiр 10+3 деп айтылады, он ел, тағы үш iрi серiктес. Бiрақ осы ұйым 12+1 болып кетпей ме деген қауiп соңғы кезде көбiрек айтылып жүр.

– Қытай – бiр төбе, қалғаны – бiр төбе дейсiз ғой…

– Басқаша айтқанда, 3 млрд. халқы бар Шығыс Азияны Қытай қол астында ұстамақшы. Ал Қытайға бет бұру керек пе, жоқ па дейтiн сұрақ туындар болса, менiңше, таразының басын Ресей басады. Өйткенi халқының саны жағынан болсын, экономикасының қарқыны жағынан болсын, қазiр олар жүргiзiп отырған, Конфуцийден басталған "жылына 1 мм болса да, жылжып отыру керек" экономикалық саясаты жағынан болсын Қытайға жұтылып кетемiз бе деген қауiп басым.

Бұдан басқа Ислам елдерi бар. Бiз биыл Ислам конференциясы ұйымына төрағамыз. Сондай-ақ жақында Түркi елдерi одағын құру идеясы да айтылды.

– Одан бөлек, Орта Азия мемлекеттерi одағын құру идеясы бар…

– Ол да рас. Бiрақ бұл идея қазiргi таңда шеттетiлiп тұр. Ал Түрiк елдерi одағы туралы идеяның болашағы бар сияқты. Түрiк мемлекеттерi арасында Кедендiк одақ құру бастамасы көтерiлдi. Бұрын дүниежүзiнде 200-дей мемлекет болса, ендi бүкiл әлем он шақты аймақтық құрылымға бөлiне бастады. Осы жағынан қарағанда, Кеден одағын, Бiрыңғай экономикалық кеңiстiктi құрудың, ортақ валюта жасаудың артықшылығы да, кемшiлiктерi де бар. Бiржақты саясат ұстануға болмайды. Ал екiншi жағынан, бiз көпвекторлы саясаттан сәл де болса ауытқи бастадық. Қалай ауытқымайсыз, егер үш ел Кедендiк одаққа кiрiп алса?

– Онда Ресейге қарай бет бұрдық қой?

– Иә. Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк дегенiмiз – Одақ құруға дайындық. Ал Одақ – интеграцияның ең жоғарғы сатысы. Ресей үкiметiнiң басшысы Владимир Путин айтты ғой: "Бiз – көпұлтты мемлекетпiз, бiрақ ондай саясат ұстайтын болсақ, мемлекеттi ыдыратып алуымыз мүмкiн". Ашып айтпаса да, олардың басты арманы – территорияны кеңейту. Оның бiр жолы – Кедендiк одақ, Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк (БЭК), соның аясында ортақ валюта. Сондықтан бұл ең әуелi – саяси жоба.

Бiр ғана мысал келтiрейiн. Кеден одағы құрылған кезде бiздiң саясаткерлер: "Ендi 170 млн. адамы бар нарыққа шығамыз", – деген едi. Таза экономикалық жағынан алғанда, бұл Қазақстанға пайдалы дейдi. Ал Ресейге пайдалы ма? Жоқ. Ресейдiң 140 млн. халқы бар. Қазақстанда бар-жоғы 16 млн. халық бар. 2010 жылдың 1 тоқсанындағы мәлiметтi қарасаңыз, Кедендiк одақ құрылғалы берi Ресейдiң импортының 7,9 пайызы ғана осы одаққа кiретiн елдерден келген. 93 пайызы басқа мемлекеттердiң үлесiнде. Ал экспорты – 6,5 пайыз ғана! Яғни 93,5 пайызы Кеден одағынан тыс басқа елдерге жөнелтiледi. Басқаша айтқанда, Кедендiк одақтың экономикалық қажеттiлiгi мен тиiмдiлiгi бiзге қарағанда олар үшiн төмен. Осының өзi-ақ Кедендiк одақтың саяси жоба екендiгiн көрсетедi. Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк те – саяси жоба.

– Ортақ валюта ше?

– Ол да, ең алдымен – саяси жоба.

– Кедендiк одақ әуелгiде Ресей, Қазақстан, Украина мен Белорусь мемлекеттерi арасында құрылуы тиiс едi ғой. Украина бұл одаққа неге кiрмей қалды?

– Жалпы Кеден одағын құру туралы идеяны Нұрсұлтан Назарбаев 1994 жылы Мәскеу Мемлекеттiк университетiнде дәрiс оқып тұрған кезде айтқан едi. Ал Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк туралы әңгiме алғаш рет 2003 жылы айтыла бастады. Сол жылы шiлде айында төрт елдiң басшылары – Украина, Ресей, Белоруссия, Қазақстан Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк құрамыз деп келiсiмге келген. Бұған қажеттi нормативтi құжаттарды бiрiзге келтiруi тиiс комиссияны Украинаның сол кездегi премьер-министрi Х.Азаров басқарған едi.

Одан соң Леонид Кучманың үкiметi саяси сахнадан кеттi де, Ющенконың үкiметi билiкке келдi. Сол кезден бастап Украинаның сыртқы саясаты өзгере бастады. Бiрiншiден, олар "бiзге Кеден одағы да, БЭК те керек емес, тек еркiн сауда аймағы болсын" деген ұсыныс бiлдiрдi.

Шындығында, Кедендiк одақ немесе БЭК құру деген сөз ұлтүстi ұйымдар құру дегендi бiлдiредi. Бұл туралы Ющенконың айтқан сөзi бар: "Бiз фискалдық, кедендiк, бюджеттiк егемендiгiмiзден айрылғымыз келмейдi, бiз ұлтүстi ұйымдарын құруға қарсымыз", – дедi. Сөйтiп олар еркiн сауда аймағынан басқа интеграциялық құрылымға кiрмеймiз дедi.

Егер Кеден одағы Украина, Белоруссия, Ресей, Қазақстан арасында құрылса, бұл күштi экономикалық блокқа айналатын едi, өйткенi бiр кездегi КСРО экономикасының негiзгi тiрегi осы елдерде болатын.

2009 жылдың 2-жартысынан бастап Кедендiк одақ құруға дайындық басталды, әртүрлi жұмысшы топтары құрылып, нормативтi құжаттар дайындалды. Жарты жылда бар қажеттi құжаттар дайындалып болды. Сол кезде Кеден одағына байланысты қайшылық туғызған мәселелер бойынша қоғамда түрлi талқылаулар жүрдi. Мысалы автокөлiктер импортына байланысты, импорттан түскен пошлиналарды бөлуге қатысты, оның қанша пайызы Ресейге, қанша пайызы Белоруссияға тиесiлi деген мәселелер талқыға түстi. Сол тұста БЭК құру алдында әлi талай мәселелер айтылады делiнген едi. Премьер-министр Кәрiм Мәсiмов мырза өткен жылдың қыркүйек айында ресейлiк "Коммерсанть" газетiне берген сұхбатында "Кеден одағының нормативтi құжаттарын дайындаған жұмыс топтары БЭК аясындағы қажеттi нормативтi құжаттарды да дайындап жатыр" деген. Бас-аяғы 20 шақты құжат екенiн айтып, оның 12-iне 2011 жылдың 1 қаңтарына дейiн қол қойылатынын да хабарлаған едi.

Сонымен былтыр 7-9 желтоқсан күндерi 17 құжатқа қол қойылды. 20 құжаттың 3-еуi қайда екенi белгiсiз. Ал осы 17 құжаттың бiрде-бiреуiн бiз көрген жоқпыз. "Көрген жоқпыз" дейтiнiм, ҚР Үкiметiнiң ресми сайтында немесе ҚР Экономикалық даму және сауда министрлiгi сайтында немесе Ресейдiң экономикалық даму министрлiгi сайтында, Кеден одағының ресми сайтында БЭК-ке қатысты бiрде-бiр құжат жоқ. Яғни бiрде-бiр бизнес өкiлi, азаматтық қоғам бұл құжаттар жөнiнде пiкiр айтқан жоқ, талқыға салған жоқ. Тiптi мынандай сұхбатта немесе мақалада айтылды дейтiндей, бiрде-бiр газет-журналда бұл мәселе жазылған жоқ. Өткен жылдың соңында "Дат" газетiнде БЭК туралы материал жарияланды. Басқа ештеңенi көзiм шалмады.

Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк құрып жатырмыз, бiрақ бұл жөнiнде қоғамдық пiкiр әлi қалыптасқан жоқ.

Тәуелсiздiк алғанымызға 19 жыл толғанын атап өттiк, 19 жыл бойы тәуелсiздiк траекториясымен келе жатыр едiк, ендi интеграциялық одаққа кiрiп жатырмыз. Бұл – тәуелсiздiктiң белгiлi бiр функцияларынан бiртiндеп айрыламыз деген сөз. Кедендiк одақ бойынша комиссия құрылды, БЭК аясында да осындай ұлтүстiлiк органдар құрылады, оларға да билiк беремiз, сонда осы мәселенiң бәрiн кiм шешiп жатыр?

Үкiмет шешiм қабылдады. Ал халық қайда? Азаматтық қоғам қайда? Мамандар қайда? Неге бұл мәселе қоғамдық талқылауға шығарылмайды? Осыған орай, ҚР Парламентiнiң, Мәжiлiсiнiң сайттарында да осы заңдардың жобасы неге жарияланбайды? Не газетке шықпаса, не интернетте жарияланбаса, сонда халықтан тығып жасап жатыр ма мұның бәрiн?

– Бiрақ БЭК 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшiне енедi деген ақпарат Кедендiк одақ құрылмай тұрып-ақ жария болып едi ғой?

– Иә, бұл ақпарат айтылды. Оны естiдiк. Ендi материалдар шығады, бiз талқылаймыз деп күттiк қой! Жоқ! Кешегi қазан айында Алматыда халықаралық семинар болды, оған Ресей, Украина, Белоруссиядан, ТМД бойынша бiрталай елдердiң ғалымдары келдi. Ресейлiк делегацияның құрамындағы екi ғалымның осы БЭК бойынша құрылған жұмысшы тобына қатысы бар болып шықты. Ал олардан басқа Академияның президентi де, басқа да ғалымдар да бұл жұмыстан хабарсыз екен. Ресейде де, Белоруссияда да талқылау жоқ дейдi.

Бiздiң Үкiмет 17 құжатты 7 желтоқсан күнi бекiттi, ал Мәскеу оларды 9 желтоқсан күнi бекiттi. Сол аралықта талқылайтын уақыттың болмағаны түсiнiктi ғой, яғни, ешкiм бұл құжаттардың талқылауға түсуiне ынталы болған жоқ.

Тағы бiр мәселе. Кедендiк одақ – БЭК – ортақ валютаға бiртiндеп, сатылап көшемiз дейдi. Бұл процесс 2010 жылдан басталды. 2012 жылдан бастап БЭК өз күшiне енсе, одан соң ортақ валюта айналымға енбек. Оның қашан енгiзiлетiнi әлi ашық айтылған жоқ. Сонда санаулы ғана жылдардың iшiнде үлкен-үлкен үш кезеңнен өтедi екенбiз. Ақыр соңында, экономикалық одақ құрылады.

Жақсы, одақ болсын-ақ. Ал оның ар жағында не болмақ? Бұл туралы ләм-мим деген сөз жоқ. Интеграциялық одақтың түр-түрi кездеседi. Оның екi жолы бар: бiрiншiсi – Еуроодақтың жолы. Бiз қазiр осы жолмен келе жатырмыз, АСЕАН да солай. Екiншiсi – Солтүстiк Америка елдерiнiң одағы (НАФТА). Олар Кедендiк одақ, еркiн сауда аймақ құрды, бiрақ онда ұлтүстiлiк органдар жоқ. Барлық қажеттi келiсiмдердi өзара кеңесе отырып, бiрге дайындайды. Яғни бiрiншiсiнде ұлтүстiлiк органдар бар да, екiншiсiнде – жоқ.

Бiз Еуроодақтың жолын таңдадық дедiм ғой. Ендi бұл одақ не, қашан құрылды деген сұрақтарға жауап iздеп көрелiк. Еуроодақтың негiзiн қалаған қағидалар 1951 жылы Париж декларациясында қабылданған. Ең әуелi "Көмiр мен құрыш қауымдастығы" құрылды, оның Кедендiк одаққа ұқсас тұстары бар, одан соң олар ортақ нарық құрды, сосын бiр саяси одаққа бiрiгемiз деген едi. Яғни Еуроодақ – саяси одақ. Өзiнiң парламентi, атқарушы органдары, соты т.б. органдары бар. Сонда Еуроодақтың жолымен жүрсек, бiз де саяси одақ құрамыз ба? Кедендiк одақ – БЭК – ортақ валюта, сосын … – Бiрыңғай одақ па? Бұл туралы ешкiм айтпайды. Бiрақ, менiңше, түбiнде соған келе жатыр.

Бұл интеграциялық құрылымға кейiн Қырғызстан да кiредi деген әңгiме бар. Өткен жолы Ресей президентi Медведев: "Басқа елдерге де есiк ашық", – деп мәлiмдедi. Сондағы мақсат – бұрынғы Кеңестiк одақта болған мемлекеттердi бауырға тарту ма? Бәрiмiз қайтадан бiрiгiп, бiр мемлекет боламыз ба? Ол қандай мемлекет болады? Федеративтi мемлекет пе, әлде конфедеративтi мемлекет пе? Неге осы туралы айтпаймыз, неге талқыламаймыз?

Осы орайда, қазiргi таңда Ресейдегi iшкi саяси ахуалды да ескеру керек. Бiрiншiден, "Ресей тек орыстар үшiн!" деген ұранды қайда қоямыз? Екiншiден, Ресейде бұрын 89 әкiмшiлiк-аймақтық бiрлiк болған, қазiр оның 84-i ғана қалды. Бұрын автономиялық облыстар, округтар, автономиялы республикалар болатын, ендi оларды Солженицын айтпақшы, "земство" арқылы ұлттық сипаттан айыруға талпыныс жасалуда. Қазiр бұл процесс сәл-пәл саябырсыды, менiңше, Ресей басшылығы әлiптiң артын бағуда, бiрақ түбiнде осы процесс күш алады. Ұлттық автономиялық округтарды бiрiктiрiп, оған сол жердiң атын берiп, ұлттың атауын жою қолға алынады. Жаппай орыстандыру бағыты басым болмақ.

Бiр ғана мысал. Башқұртстанда башқұр тiлiндегi мектептер жабылып жатыр, башқұрт бауырларымыз "туған тiлiмiздi демалыс күндерi факультативтi пән ретiнде оқытуға мәжбүрмiз" деп шырылдап жатыр. Бiз осындай одаққа кiрмекпiз бе?

Мыңдаған ғасырлар бойы армандаған тәуелсiздiгiмiздi ендi алдық, ендi тiлiмiздi, дiнiмiздi түгендеу керек деп жүргенде, мемлекеттiгiмiздiң тағдыры не болмақ? Кедендiк одақ құжаттарында "жұмыс тiлi – орыс тiлi" деп жазылған. Күндердiң күнiнде мемлекеттiк шенеунiктерiмiз “орыс тiлi – Кеден одағының тiлi, оны бiз ресми тiл мәртебесiнен айыра алмаймыз” деуi мүмкiн ғой?

Осындай қауiптердi ойлағанда, БЭК – асығыс шешiм қабылдайтын мәселе емес. Мысалы Еуроодақ кемiнде 60 жылдың iшiнде бүгiнгi жағдайға жеттi. Сондықтан 4-5 жылда бiз барлық қажеттi қағаздарға мөр басып, өткiзе саламыз деуге болмайды..

Тағы бiр мәселе. Кезiнде бiз бiр одақ болдық, экономикалық кешен де ортақ едi. Қазақстан КСРО тұсында шикiзат елi болды, әлi де сол қалпында дамуда, сонда экономикалық одақ құрылған жағдайда, тағы да шикiзаттық ел болып қалмаймыз ба деген қауiптiң басы қылтияды. КСРО кезiнде 15 одақтас республиканың барлығының құқығы тең едi ғой. Ал қазiргi Ресей – басқа Ресей. Бұл – алпауыттар-олигархтар мемлекетi. Олар Қазақстанның мүддесiне жұмыс iстей ме? Жоқ өз мүддесiн жоғары қоя ма?

– Жаңа Украинаны айттық ғой. Президент ауысып едi – мемлекеттiк саясат өзгердi. Осыған ұқсас жағдай Кедендiк одаққа мүше мемлекеттерде болуы мүмкiн бе? Болашақта мемлекеттiк саясат өзгерген жағдайда, Кедендiк одақ пен Бiрыңғай экономикалық кеңiстiктен шығудың, керi қайтудың жолы бар ма? Оның қандай салдары болуы мүмкiн?

– Сөзiмнiң басында Бали келiсiмi туралы айттым ғой. Ондағы бес қағида: тәуелсiздiк, егемендiк, мемлекеттердiң iшкi iсiне қол сұқпау, аймақтық тұтастық және кикiлжiңдердi бейбiт жолмен шешу. Осындай мазмұндағы декларация Қазақстан, Ресей, Белоруссия арасындағы Кедендiк одақ аясында да қабылдануы керек едi.

– Мұндай құжат жоқ па?

– Жоқ. Одақ құрылған кезде, оған мүше мемлекеттердiң тәуелсiздiгi, аймақтық бiртұтастығы сақталады деген мәселенiң басын ашып айту керек. АСЕАН ұйымының бiрден-бiр қағидасы – оған мүше мемлекеттер бiр-бiрiнiң iшкi iсiне араласпайды.

Қырғызстанда былтыр саяси төңкерiс болған кезде, осы елге сырттан әскер кiре ме, кiрмей ме деген мәселе туындады. Ресейдегi кейбiр саяси партия өкiлдерi әскер кiргiзудi қолдады, тiптi Роза Отынбаеваның өзi де әскер кiргiзу жөнiнде өтiнiш жасады. Сол кезде Ұжымдық қауiпсiздiк жөнiндегi келiсiмшарт ұйымының (ОДКБ) оған мүше мемлекеттердiң iшкi iсiне араласуға құқығы жоқ болатын. Жақында ОДКБ құжаттарына қосымшалар енгiзiлдi, ендi бұл ұйым басшылығының мүше мемлекеттердiң iшкi iсiне араласуға, қажет болған жағдайда, әскер кiргiзуге, барлау қызметiн жүргiзуге т.б. құқығы бар. Қырғызстанда қиын жағдай болып жатқанда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев "Мен Қырғызстанға әскер кiргiзбеуге жанталасып жатырмын" деген сөздi бiрнеше рет айтуы тегiн емес.

"Ал егер осы елдерде билiк ауысқан жағдайда, саяси кикiлжiң болған жағдайда, Ұжымдық қауiпсiздiк жөнiндегi келiсiмшарт ұйымы билiктегiлердi қолдап, оған қарсы шыққандарды қоршап, билiктiң қолшоқпарына айналмай ма?" деген қауiп бар. Сондықтан да АСЕАН-ның бес қағидасы бiзге де керек.

Жалпы мамандардың зерттеуi бойынша, кез келген одақ тұрақты дамуы үшiн үш-төрт жағдай керек екен. Бiрiншiден, оған мүше елдердiң экономикалық даму деңгейi бiрдей болуы керек немесе аса үлкен айырмашылық болмауы керек. Екiншiден, оған қатысатын елдердiң экономикалық және әлеуметтiк-саяси құрылымы бiр-бiрiне ұқсас болуы тиiс. Үшiншiден, оған кiру құқығы ерiктi түрде жүзеге асуы керек. Төртiншiден, олардың құқықтары өзара тең болуы қажет.

Кедендiк одақ, БЭК-ке кiру механизмдерi бар да, одан шығу механизмдерi бар ма екен? Бiлмеймiз. Өйткенi ол құжаттарды бiз көрген жоқпыз. Бiр анық жайт – Кедендiк одақта Ресейдiң дауысы – 57 пайыз, Белоруссиянiкi – 21,5, Қазақстандiкi – 21,5 пайыз. Желтоқсан айында 17 құжат қабылданғаннан кейiн Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк аясында кiмнiң қанша пайыз дауысқа ие екенiн бiлмей отырмыз.

Кедендiк одақ iшiнде бiр алпауыт ел бар да, екi кiшкентай ел бар. Алпауыт ел, қанша дегенмен, шағын экономикалы елдi тықсырады. Бiзде қазiр Қытайдың экспансиясы туралы көп айтылады, бiрақ Ресейдiң экономикалық экспансиясы туралы мүлде жазылмайды деуге болады. Ресей бiздiң стратегиялық нысандарды алып жатыр, бiздiң экономикалық кеңiстiктi бiртiндеп жаулап жатыр.

БЭК аясында төрт фактор – капитал, тауар, қызмет көрсету мен жұмыс күшiнiң еркiн айналымы жүзеге асады. Сонда Ресейдiң капиталы ертең бiздiң капиталды жұтпай ма? "БТА банкiсiне" қатысты көп әңгiме айтылды. Банкте шетелдiктер капиталы 50 пайыздан аспауы керек деген шектеу бар, егер ондай шектеудi алып тастайтын болса (оны да iстеуi мүмкiн) онда Ресейдiң капиталы Қазақстанда басым түспек.

– Қазiрдiң өзiнде Кедендiк одаққа сыртқы елдер серiктес болуға ынта бiлдiрiп жатыр. Өткенде Вьетнам серiктес болды. Бұл болашақта басқа да ойыншылар келуi мүмкiн деген сөз ғой. Мұның қандай салдары болуы мүмкiн?

– Кедендiк одаққа кiретiн елдер арасында кедендiк салық алынбайды. Вьетнамның бұл одаққа серiктес болуға ынтасы – Кеден одағы құрылған кезде бiзде сыртқы тарифтер екi есеге көбейдi. Оған дейiн бiздiң кедендiк тарифтер 2,6 пайыз болса, Ресейде 10,4 пайыз болған. Қазiр қымбатшылық болып жатқанының бiрден-бiр себебi осы тарифтердiң өсуiнен. Бiз сырттан келетiн тауарларға кедергi жасадық, Вьетнам тауарлары бiзге кiре алмай қалды.

– Олар Кедендiк одаққа серiктес болса, Бiрыңғай экономикалық кеңiстiкке де кiре ала ма?

– "Есiк ашық" деп айтылды ғой. Ресейдiң премьер-министрi Владимир Путин тiптi "Еуроодақпен экономикалық кеңiстiк құрайық" деген ой айтып жүр.

– Жалпы Кедендiк одақ құру туралы алғаш сөз болғанда, ең әуелi бұл отандық тауар өндiрушiлерге тиiмдi делiнген едi. Осы сөз расқа шықты ма?

– Кез келген мәселенiң екi жағы бар. Үлкен бизнестi алайық. Бұл – шикiзат бизнесi. Бiрiншiден, ол негiзiнен шетелдiктердiң қолында, екiншiден бұл салада Кеден одағына кiретiн елдермен сауда-саттық жоқтың қасы. Олар АҚШ, Еуропаға, Қытайға т.б. елдерге сатады, басқаша айтқанда, оларға бәрiбiр. Ал шағын және орта бизнеске келсек, бiз Ресей үшiн арал сияқтымыз, Ресейдiң кәсiпорындары үлкен, оларда технология, маркетинг жақсырақ дамыған, бiз олармен санаулы өнiмдер бойынша ғана бәсекелес бола аламыз.

КСРО тұсында бiртұтас экономикалық кешен болды. Шикiзат Қазақстанда шығарылып, Ресейде өңделiп, одан Украинада қайта өңделiп, ең соңынан Ресейде дайын өнiм болып шығатын едi. Осындай сабақтастық болды. КСРО тараған кезде "15 одақтас республика ертең күндерiн көре ала ма, жоқ па?" деген әңгiменiң болғаны да рас. Сол кезде Жириновский секiлдiлердiң "Әлi-ақ алдымызға жүгiрiп келесiңдер" деуiнiң жаны бар. Өйткенi мамандардың есептеуi бойынша, сол кезде Ресейдiң өзiн-өзi тауармен, қызметпен қамтамасыз етуi 67 пайыз болған, Қазақстандiкi – 27 пайыз ғана едi. Бiзге тауар мен қызметтiң 73 пайызы сырттан келiп отырған. Ең қиын жағдайда Украина қалған едi, бар болғаны 16 пайыз.

Ендi БЭК аясында бұрынғы зауыттар арасындағы байланысты, технологиялық тiзбектi қалпына келтiруге болады. Оның тиiмдi жағы бар – Ресейдiң инвестициясы, капиталы, технологиясы Қазақстанға келедi. Ал тиiмсiз жағы да бар – бұрынғыдай шикiзаттық ел болып қалу қаупi басым.

– Кедендiк одақ құрылатын тұста оған мүше мемлекеттер болашақта Дүниежүзiлiк сауда ұйымына бiрге кiредi деген әңгiме айтылған. Ал ендi Ресей президентi Дмитрий Медведев "Бiз ДСҰ-ға қарай өз жолымызбен жылжимыз" дедi. ДСҰ-ға Ресей бiзден бұрын кiретiн болса, Кеден одағы, БЭК-тiң жағдайы не болмақ?

– Ресей ДСҰ-ға кiруге 90 пайыз дайын. Биылғы жылдың 2-жартысынан бастап кiруi де мүмкiн. Ал Қазақстан бұл ұйымға мүше болуға 1996 жылдан берi дайындық үстiнде. Қазiр Кеден одағына байланысты бұл бағыттағы жұмыстар тоқтатылған едi, соңғы кездерi қайта қолға алына бастады. Екiншiден, ДСҰ тек сыртқы сауданы реттейдi. Дмитрий Медведевтiң сөзiмен айтқанда, "Ресей ДСҰ-ға кiредi, ал одақтар көп бола бередi ғой" дейдi. ДСҰ-ға Ресей де, Қазақстан да кiредi. Ал одақ қалады.

– Орта Азиялық одақ бойынша жұмыс жүрiп жатыр ма? Болашақта бұл құрылымды Ресеймен одаққа кереғар механизм ретiнде пайдалануға бола ма?

– Менiңше, Орталық Азия елдерiнiң одағы – объективтi қажеттiлiк. Қалайша қажеттiлiк болмасын, бiрiншiден, көршi отырмыз, екiншiден, мыңдаған жылдар бойғы ортақ тарихымыз бар, жалпы түбi бiр елмiз. Тәжiктер сәл-пәл бөлектеу, бiрақ Иран-Тұран елдерi бұрыннан қатар өмiр сүрген ғой, арамыз қашық емес. Жерiмiз – шекаралас, инфрақұрылымдар, көпiрлер ортақ, халқымыздың менталитетi ұқсас, былайша айтқанда, қыз алысып, құдандалы болып отырған жайымыз бар.

Экономикалық жағынан алғанда, Қырғызстанда – Ыстықкөл, Өзбекстанда – мақта, көкөнiс бар, тiрлiкте шырмауықтай араласқан елдермiз. Түптiң түбiнде, бұл интеграция жүзеге асады. Қазiр бұл бағытта субъективтi факторлар басым болып тұрған сияқты.

Бұл аймақта ортақ проблемалар жеткiлiктi, оларды ортақ келiсiмге келiп шешпейтiн болсақ, бұл жерде өмiр сүру қиын болады. Бiрақ бұл интеграция басқа түркi тiлдес елдердi де қамтуға тырысуы керек деп ойлаймын.

Әр түрлi одақтар бола бередi ғой. Еуроодақта 27 мүше мемлекет болса, кешегi кеңестiк алты елге арнап "Шығыс серiктестiгiн" ашты. Бiз де көпвекторлы саясаттан ауытқымауымыз керек. Сәл де болса, Ресейге қарай бет бұруымыз мүмкiн, бiрақ бiржола оның қолтығына кiрiп кетпеудiң жайын ойлау керек.

Гүлбиғаш Омарова

Серіктес жаңалықтары