ТӘУЕЛСIЗДIКТI БАЯНДЫ ЕТУ – БАСТЫ МҰРАТ

Бүгiн – Қазақ елiнiң Тәуелсiздiк күнi. Бұл күн – қазақ елiнiң азаттық туының желбiреп, азаттық таңының атуын армандап кеткен Алаш арыстарының жеңiстi мерекесi. Тiлiмiз бен жерiмiздi қасық қаны қалғанша қорғаған есiл азаматтардың ерлiгiн қалай дәрiптеп жүрмiз? Тәуелсiздiк алғанымызға 19 жыл толса да, қазақ тiлi өз тұғырына қонды ма? Ата-бабамыз аманаттап кеткен жерiмiздi қалай қасиеттеп жүрмiз? Мiне, осы сынды өзектi мәселелер жөнiнде белгiлi сыншы, жазушы Тоқтар Бейiсқұлов, белгiлi көсемсөзшi Сарбас Ақтаев, экономист-ғалым Тоқтар Есiркепов ойларын ортаға салды.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Тәуелсiздiкке бәрiмiз қарыздар екенiмiздi соңғы 19 жылда түсiне бастадық. Кейiнгi ұрпақ, кейiнгi жастар мұны көп бiле, түсiне бермейдi. Бiз, орта буын қаламгерлер ретiнде, тәуелсiздiкке дейiнгi талай қиыншылықтарды, талай зорлық-зобалаңды, дүлей қорқыныштың бәрiн басымыздан өткiздiк. Ал бiзден бұрын қалам ұстап жүрген азаматтар да көрмегендi көрдi. Тәуелсiздiкке қарыздар екенiмiздi түсiндiк, ал парызымыз не? Бiр нәрсеге қарсымын. Ол – не нәрсенi жоққа шығару. Бiзде керiауыздар көп. Жақсылықтан бұрын тек қана көлеңкелi жақты ғана көргiсi келедi. 19 жылда бiздiң қолымыз неге жеттi? Басқаны былай қойғанда, 12 жылда Арқаның төсiне Астанадай үлкен қаланы салып шығу үлкен ерлiк. Әрине, Тәуелсiздiк мерекесi қарсаңында өзiмiздiң iшiмiзде жүрген өкiнiштi жайларды да айтуға болар. Дегенмен, асатпай жатып құлдық ұрмасақ та, жақсылық жағын көбiрек айтуға болатын шығар. Сарбас аға, өз басыңыздан өткенiңiздi айтыңызшы. Шынында да, тәуелсiздiк бiзге не бердi?

Сарбас Ақтаев: – Тәуелсiздiк деген тәттi сөз. Соған әлi күнге тамсанумен келемiз. Бiрақ оның қадiр-қасиетiн бiлмей келемiз. Оған бiр мысал. Дәл қазiр Алматыны аралап шығыңызшы. Қыздар педагогикалық институтының маңдайшасындағы "Тәуелсiздiк күнi" деген сөзден басқа ешбiр жерде тәуелсiздiк туралы не ұран, не жарнама жоқ. Есесiне, бiз Жаңа жылдың қамын күйттеп жатырмыз. Бүкiл жерде шырша, бүкiл жерде жағылған шамдар, барлық жерде Жаңа жылмен құттықтаған орысша-қазақша жазулар. Ал, талай жыл сарыла күткен тәуелсiздiгiмiз қайда қалды? Тәуелсiздiктi жақсы көремiз. Аузымыз жеткенше сөйлеп, аяғымыз жеткенше жүргендi ұнатамыз. Бiрақ соны қадiрлеудi бiлмеймiз. Демек, бұл бiздiң билiктiң ғана емес, баршамыздың ортақ кемшiлiгiмiзден, салғырттығымыздан болып отыр. Қазақта "Өзiңдi өзiң сыйласаң, жат жанына түңiлер" деген сөз бар. Өзiмiздi өзiмiз сыйламаймыз. Бұл тәуелсiздiкке аңсап жеттiк. Басқан жерiмiз аңдулы болды. Қашан газетiмiз шығып, ертесiне сағат 10 шамасында Орталық партия комитетiнен "Мына нөмiрлерiң дұрыс екен" деген хабар келгенше ұстараның жүзiнде жүретiнбiз. Егер бiр қате кетсе, қаншама сөзге қалатынбыз. Алайда, сол кездiң өзiнде бiз кемшiлiктi көре бiлдiк, сынай бiлдiк. Қазiр бiр газеттен фельетон деген жанрды көресiңдер ме? Жоқ. Фельетон – өмiрдегi бар фактiлердi, келеңсiздiктердi сынайтын керемет жанр. Әлде, бiзде кемшiлiк жоқ па? Билiк маңайындағы кейбiреулер ойына келгенiн iстеп жатыр. Министр ауысқан сайын бағдарлама жасайды. Жұрт әбден ығыр болды. Бұл өзi керек пе?

Динара Мыңжасарқызы: – Сарбас аға, сонда тәуелсiздiк алғаннан кейiн бiздiң қоғам құрдымға кетiп жатыр деп ойлайсыз ба?

Сарбас Ақтаев: – Құрып кеттi дей алмаймын. Тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi жылдары осындай өз бетiмен өгiз айдайтындар көбейдi. Бақылау жоқ. Тiптi, оқулықтың өзiн айтсақ, орыс мектептерiне арналған қазақ тiлi оқулығын оқушы тұрмақ, өзiм түсiнбеймiн. Сонда өзге ұлттың баласы қазақ тiлiн қалай үйренедi? Қазақ тiлiнде қалай сөйлейдi?

Дидахмет Әшiмханұлы: – Кеңестер Одағы кезiнде баспасөзде сын материал шығатын болса, оның нәтижесi көрiнетiн. Мысалы, "Ара" журналында бiр совхоз туралы фельетон шығатын болса, ертесiне ол совхоздың директоры жұмыстан кететiн едi ғой.

Динара Мыңжасарқызы: – Қазiр қазақ баспасөзi ой еркiндiгiнде тәуелдi ме, тәуелсiз бе?

Сарбас Ақтаев: – Өз басым тәуелсiз деп айта алмаймын. Билiкке байлаулымыз. Ал, сол билiктi сынай алмаймыз. Мәселен, "Егемен Қазақстан", өздерiңнiң газеттерiң, тағы басқа толып жатқан газеттер бiр министрдi сынады ма? Ал, облыстық газеттер қарапайым бiр департаменттiң бастығын сынай алмайды. Қазiр керiсiнше сынға қарсы шабуыл күштi. Өйткенi, "БАҚ туралы" Заңның өзi артық ауыз сөз айттырмайды.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Бұл жерде мынандай мәселе бар. Әрине, қай баспасөздi кiмдер қаржыландырып жатса, оған ешкiм ештеңе дей алмайды. Бiрақ та, бiзде оппозициялық газеттер де бар ғой. Олар жоғары билiктiң басынан бастап сынап жатады. Бiр қызығы, бұрынғыдай цензура жоқ деп, ойына келгенiн айтуға дейiн барады. Жарайды, айтсын. Бiрақ оппозициялық бiр газеттен жылы бiр сөз таппайсың. Тек қана сынау бар. Ал, оған жоғары жақтан көңiл аударып жатқан ешкiм де жоқ. Сiз айтқан газеттердi қаржыландырып отырған үкiмет қой. Ақшасын алып, асын iшiп, қазанын теппейсiң ғой. Мәселенiң бiр жағы – осы.

Сарбас Ақтаев: – Мәселен, Үкiмет "өзiнiң мүшелерiн сынамаңдар" деп шарт қоймайды ғой. Рас фактi болса, неге ашып жазбасқа? Олардың да жеп-iшiп отырғаны халықтiкi емес пе?!

Дидахмет Әшiмханұлы: – Ұзақ жыл баспасөзде iстедiңiз. Талай уақытты бастан кештiңiз. Хрущевтiң заманын да көрдiңiз. 1917 жылы Патшалық Ресейдiң отарынан құтылдық дедiк. Бiрақ кейiн кеңестiк отарлаудың ыңғайына түстiк. Мысалы, тың игерудiң қандай зобалаңдары, қандай жақсылықтары болды? Әрбiрден соң, бұл отарлаудың ең бiр әдемi тәсiлi болды. Хрущев: "Патшалық Ресейдiң 200 жыл атқара алмаған шаруасын мен 2-ақ жылда атқардым" дедi. Осы туралы айтыңызшы.

Сарбас Ақтаев: – Қазақ жерiнiң өзiн кесiп-кесiп шұнтиттық. Қазақтың екi астанасы Ресейге кеттi. Батыс қазақтарының астанасы – Орынбор, терiстiк қазақтарының (Сiбiр қазақтары) астанасы – Омбы кеттi. Содан кейiн Қорған, Селебi, Барнаул, Новосiбiр кеттi. Бiзге тек пұшпағы ғана қалды.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Оның өзiне қанағаттанып отырған жоқ қой…

Сарбас Ақтаев: – Иә, соның өзiн мiсе тұтпады. Хрущев кезiнде Қарағандыны қосып, бес емес, алты облысты алмақ болған. Сол кезде марқұм Жұмабек Тәшенов өзiн де, атақ-лауазымын да құрбан етiп, қарсы шықты. Соның арқасында қазiргi құнтиған жерiмiз өзiмiзде қалды. Қазiргi кезде тәуелсiздiгiмiзге жол салып берген Алаш арыстарының атын атамаймыз. Екi-үш күндiкте ғана Алаш үкiметiнiң құрылғанына – 90 жыл толды. Бiзге негiзгi жолдың көзiн ашып берген Алаш партиясы өзiнiң алғаш бағдарламасында: "Қазақтың, Алаш республикасының астанасы Ақмола болу керек, қазақтың тұңғыш университетi Ақмолада салыну керек" делiнген. Бiз осыған жаңа келдiк. Ал, сол қаланың "Ақмола" деп аталғанын бiлмей ме, бiрiншi Целиноград, сосын Ақмола, одан кейiн ғана Астана болды деп соғады. Кезiнде ақындарымыз: "Ақмола – алтынды астық астанасы" деп жыр жазбап па едi?! Сол астана бiздiң отарлануымыздың шегi едi. Бүкiл жерiмiздi дал-дұл етiп жыртты. Егiн шыға ма, шықпай ма, оған бас қатырған жоқ. Бүкiл Кереку өңiрi эррозияға ұшырап, егiншiлiктен қалып қойды.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Дұрыс айтасыз, жаңа Жұмабек Тәшеновты айтып өттiңiз. Бiздiң бекiтiлiп қойған территорияны алып қоя жаздаған кезде жанын шүберекке түйiп, қарсы шыққан азаматтың нақ өзi. Осындай ұлан-ғайыр жерiмiздi бекiтiп алуға Алаш арыстарының қандай рөлi болды? Әсiресе, Әлiмхан Ермеков жөнiнде не айтасыз?

Сарбас Ақтаев: – Әлiмхан Ермеков деген азамат осы мәселе жөнiнде тура Лениннiң алдына барған. Көзi ашық, оқыған, орысша сауатты сөйлейтiн, қазақ тарихының жiлiгiн шағып, майын емген, заңгер әрi математик едi. Арнайы делегациямен барған ол бұл жерлер "бiздiң жер" деп тайсалмай айтқан. Ертiстiң бергi жағы қазақта қалсын, арғы бетi Ресейге кетсiн" деген мәселе көтерiлгенде Алаш арыстары барып, жер тұтастығын қорғап қалған. Соколовтың естелiгiнде: "Алаш арыстары Ертiстi түгел алайық десе, Сталин: "Мұндай үлкен қоныс аударудың қажетi қанша? Одан да осы қалпында тұрсын. Шекараны жәй ғана бөлiңдер" деп айтқан делiнген.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Сонда, Сталиннiң сөзi дұрыс болды ғой…

Сарбас Ақтаев: – Дұрыс болды. Әйтпесе, кешегi Солжыницын: "Қазақ малын айдап өткен жерiн өзiнiң жерi деп санайды" деп көлгiрсидi. Алайда, бұл жерлер ата-бабамыздың қанымен, жанымен қорғап қалған жерлер. Мынау Ташкент деген кешегi Оңтүстiк қазақтарының астанасы болған. Сталин оны бiр-ақ күнде өзбектерге берiп жiбердi. Сондай-ақ, тың игерудiң бiзге бергенi де бар, алғаны одан көп. Рас, бiз астықты өңiр атандық. Бiрақ сол астығымыз Қазақстанның өзiне ғана жұмсалса, жететiн едi. Тың кезiнде иен жатқан жер деп, баса-көктеп, ойдан-қырдан қашқанды тоғытты. Олардың iшiнде баскесерлерi де болатын. Тiптi, трактормен Есiл өзенiне қойып кеткендерi де бар. Киiз үйдi де таптап кеткен. Тыңға келгендердiң көбiнiң 7 жылдық бiлiмi болмаса да, аудандық комсомол комитетiнiң хатшысы, партия комитетiнiң нұсқаушысы қызметiн атқарды. Ал жоғары бiлiмдi қазақтар ештеңеге iлiкпедi.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Тыңның ең үлкен зобалаңын айтайын. 1960 жылға дейiнгi ұлттық интеллегенцияның шоғырымен шыққан жерi – Арқаның жерi болса, кейiн бұл жерден қолына қалам ұстайтын бiрлi-жарым адам ғана шығып отырды. Неге? Бәрi де тыңның арқасында орыстанып кеттi. Бүгiнге дейiн "тiл" деп зарлап отырғанымыз сондықтан. Қазақтың менталитетiн өзгертiп жiбердi. Не орыс, не қазақ емес, ортада шөре-шөре болып қалғандар көп. Баянауыл жерiнен бiр кездерi Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан бастаған академиктер шықты. Қазiр кiм бар? Олардың түбiне жеткен – тың игеру. Мұның бәрiне Хрущевтiң зобалаңы әсер еттi. Ұлттар достығының түбiне су құйған да сол.

Тоқтар Бейiсқұлов: – Зобалаң деген сөзден шығады. Қазақтың басынан өткермеген қиындығы жоқ. Тарихқа көз жүгiртсек, бiз өмiр-бақи зобалаң көрiп келемiз. Әрине, бiз сол кезде қандай азаматтар болды, қалай күрестi, қандай қиыншылық көрдi, айтуымыз керек. 300 жыл бойы Патшаның отарлауында болдық. Бұл да оңай болған жоқ. Патша хандықты, сұлтандықты жойды да, болыс, старшиналарды шығарды. Жердiң бәрi отарланып кеттi. 1870-80 жылдары патшаның Сiбiрге, Жетiсуға байланысты ережелерi бар. Соның бiрiнде: "Қырғыздардың көшiп-қонып жүрген жерлерi мемлекеттiк меншiгi болып табылады" дейдi. Демек, қазақ жерiн Ресей мемлекетi меншiктеп алды. Бұл мәселенi шешу оңай болған жоқ. Талай-талай көтерiлiс болды. 1929-30 жылдары алашордашылардың бәрiн отырғызды. 1937-38 жылдары репрессия кезiнде сүт бетiндегi қаймақтарды қырып жiбердi.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Өзiңiздiң тақырыбыңыз ғой. Бейiмбет, Iлиястар тек Совет үкiметiнiң сөзiн сөйледi деген әңгiмелер айтылды. Осыған не дейсiз?

Тоқтар Бейiсқұлов: – Иә, оның рас. Сондай пiкiрлер айтылған соң, ақыры зерттеп жүрмiн ғой дедiм де, бәрiн қарап шықтым. Сөйтсем, олардың әңгiмесiнде де, өлеңiнде де, тiптi пьесасында да сынап, ащы айтқан жерлерi бар екен. Әсiресе, Бейiмбеттiң фельетоны мен оқшау сөздерiнде сын деген тұнып тұр. Бiздiң екi жанды жерiмiз бар. Бiрi – тiл, екiншiсi – жер. Осы екеуiнен айырылсақ, қазақ болып қаламыз ба, жоқ па деген мәселе туындайды. Жақында жазған "Өгейлiк тiлiмiздi көгертпейдi" деген мақаламда Бейiмбеттiң "Олай емес казахский язык" деген фельетонындағы мысалды келтiрдiм. Губернияда iстейтiн Киселев деген шенеунiк қазақ тiлiндегi қағазды көрсе лақтырып тастай бередi екен. Сонда Бейiмбет: "Қазақ ұлты Кеңестер Одағындағы тең құқықты ұлттың бiрi. Қазақ тiлi де тең құқықты тiл" дейдi. Қылышынан қан тамып тұрған уақытта осылай жазу оңай емес. Кейiн ол осының зардабын тартты. Киселевтi сынап келедi де, "Киселевте бас асаулық бар тәрiздi. Киселев жолдас әлi күнге қазақ тiлi деген сөзге аузын алдырмаған секiлдi. Қазақ тiлiн менсiнбей миығынан күледi бiлем" дейдi. Тағы бiрде "Құр қалып кететiн асау жоқ. Аяқастынан отырып, пыш-пыштап жұмысқа кеселiн тигiзiп, отаршылдық саясаттың иiсiн аңқытатын болса, ондайды ұластырмай, қырқып тастау керек" дейдi. Бейiмбет неге олай жазды? Бәрi де тiлдi қалай сақтаудың жолын iздеген ғой. Тәуелсiздiк алғалы берi тiл жөнiнде көп айтылып жатса да, тiлiмiз тұғырына толық қона алмай отырған сияқты. Жоғары жақтан бастап бәрi қазақша сөйлемесе, тiлдi көгерте алмаймыз.

Сарбас Ақтаев: – Тiлдi бетiмен жiберiп, өзi бiлсiн деуге салдық. 2001-2010 жылдарға арналған бағдарлама қабылданды, одан кейiн 2011-2020 жылдарға арналған жаңа бағдарлама ұсынылды. Ендi қазақ тiлiнде 2020 жылы сөйлеймiз дейдi. Тiл туралы заң, декрет керек. Кезiнде Лениннiң өзi орыс тiлi туралы декрет шығарды ғой. Мәселен, Ататүрiк те түрiк тiлiн декретпен бекiттi. Тәуелсiздiктiң бiзге берген басты байлығы – Кеңес үкiметi құлап, Горбачевтың орнынан таюы. Ол аузы-мұрны қисаймай, "тың игерiлген кезде Ресейдiң бес облысы Қазақстанға кiрiп кеттi" дедi. – Бұға берсе, сұға бередi демекшi, ол билiкте отырса, соны алмай тынбайтын едi. Анау Маңғыстауға да көз салды. Олар түркiмендерден хат түсiртiп, "Маңғыстау – түркiменнiң жерi" дедi. Бiз одан да айырылатын едiк. Бiз үшiн басты байлық – осы жердi қорғап қалуымыз.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Бiздiң ұлт зиялыларының iшiнде ерекше аталып жүрген төрт-бес адам бар. Олар Жұмабек Тәшенов, Бауыржан Момышұлы, т.б. Баспагер ретiнде Әди Шәрiпов туралы естелiктер кiтабын шығарып жатырмын. Сонда көзiмнiң жеткенi жүрегi ұлт деп соққандар бiр-бiрiне жақын болған. Сәбит Мұқанов кез келген уақытта, тiл, жер десе жүрегiн жалау етiп ұстаған. Бiр кезде Щербаков деген аралас мектеп құрамын дегенде, Әди Шәрiпов Сәбит Мұқановқа: "Сiздiң сөзiңiз дуалы ғой. Сiз сөйлессеңiз, мен қолдаймын" дейдi. Келiсiп алып, Щербаковқа екеуi қарсы шығады. Мiне, бiз соларды ұмытпауымыз керек. Жердi отарлаудың неше түрлi құйтырқы саясаты жасалды. ХVIII–ХIХ ғасырдан бастап феодал шонжарлар алым-салық, зекеттен босатылған. Мойындарына жылтыратып медаль таққан, атақ-дәрежесiн көтерген. Бұл әр жерде болды. Империяның улы жемiсi деп қазiргi күнi екi сөздiң басын қазақша қоса алмайтындарды айтамыз. Бұл әлi күнге жалғасып келедi. Ресей – бiздiң оң қанатымыз, қорғанышымыз деп есептейдi. Түпкi тарихты бiлмейдi. Алаш рухынан сусындаған азаматтар жоқ емес, бар. Алаш рухын қайта тiрiлтсек, патриотизм қалыптасады. Сонда ғана бiзден қара күштер именедi.

Динара Мыңжасарқызы: – Тоқтар аға, жаңа тың игеруге байланысты бiраз мәселе айтылды. Экономист-ғалым ретiнде сiз не айтасыз?

Тоқтар Есiркепов: – Мемлекеттiң бiрден-бiр арқауы – жер. Жерге деген халықтың, билiктiң қатынасы қоғамның кез келген дамуында орын алады. Өзiмнiң тiкелей зерттегенiм – нарыққа өткеннен кейiнгi жер мәселесi. Бiзде жер – халықтың, мемлекеттiң, қауымның меншiгi болды. Кеңес үкiметi орнағаннан кейiн колхоз, совхоздар құрылып, жердiң бәрi мемлекеттiң меншiгiне айналды. Нарыққа көшер кезде кез келген революцияның арқауында жер кiмге берiледi, кiм алуы тиiс деген сұрақ тұрды. 1917 жылы төңкерiсте жердiң иесi – соны қолданатын адам деген принцип болды. Колхоз, совхоз тараған кезде бiраз елде осы принцип негiзге алынды. Ресей, Украина, Кавказ елдерiн қарасаңыз, бәрiнде жердi шаруаға беремiз деп, пай-ға бөлдi. Ал, бiзде бұл 1990 жылдың басынан қолға алынғанымен, қағаз жүзiнде қалды. 1993-1994 жылдан бастап Елбасының екi жарлығы, Үкiметтiң қаулысы шығып кеттi. Қарапайым шаруаға қағаз жүзiнде берiлген жер ауылдың активтерiне, яғни, совхоз директорларының қолына өте бастады. Елбасының жарлығы жарияланғанда, жетi адам жұмыс тобына кiрдiк. Бiз жердi бермеуге тырыссақ та, шаруаның қолынан тартып алынды.

Динара Мыңжасарқызы: – Демек, осы кезден бастап шаруалардың көбi жерге иелiк етуден қалды ғой…

Тоқтар Есiркепов: – Үкiмет "уступка" деген ұғымды ойлап тапты. Экономикалық-әлеуметтiк жағдайдың күрт қиын кезi. Ат төбелiндей топ жерге иелiк жасады. 1997 жылдың басында колхоз, совхоздың орнына ұжымдық шаруашылықтар пайда болды. Бұл атына заты сай болмады. Одан кейiнгi жылдары пайда болған қожалықтардың бәрi банкротқа ұшырады. 1998 жылы Үкiмет арнайы қаулы қабылдап, банкротқа ұшыраған шаруашылықтарды сауықтырамыз дедi. Дәл сол кезде әртүрлi астық компаниялары пайда болды. Банктен, саудадан ақша жинаған капитал ауылға келдi де, жердi қолға түсiре бастады. Шаруашылықтың 86 пайызы банкротқа ұшырапты. 2003 жылы қабылданған "Жер туралы" кодекстiң 70-бабының, 3-тармағында жер пайдалану құқын сатып алғандарға жер тегiн берiлсiн дедi. Шамасы 4 немесе 4, 5 млн. гектар құнарлы жер алпауыт компаниялардың меншiгiне өтiп кеттi. 1999 жылы "Жер туралы" кодекстiң жаңа нұсқасы дайындалып, қабылданайын деп жатқан кез. Сол кездегi экс-премьер Балғымбаевқа хат жазып, жердi жекеменшiкке өткiзудiң болмайтынын айтып, екi шартты келтiрдiк. Бiрiншiсi, жердi жекеменшiкке беру туралы заңды қайтып алыңыз дедiк. Балғымбаевтың азаматтығы десем болатын шығар, 1999 жылы заңды қайтып алды. Яғни, үкiметтен кеткенге дейiн, 2003 жылға дейiн заң қабылданған жоқ.

Динара Мыңжасарқызы: – Сөзiңiз аузыңызда, айтыңызшы, Қазақстанда қанша құнарлы жер бар?

Тоқтар Есiркепов: – Есептеп қарасақ, елiмiзде 31 млн. гектардай құнарлы жер бар екен. Оның 57 пайызы Қостанай, Ақмола, Солтүстiк Қазақстан облысында. Ал, осы жерлерде кiм отыр?.. Екiншi шартымыз – бұл жерлерге алдымен қазақтарды көшiрiп апару. Содан кейiн ғана жердi жекеменшiкке бөлуге болады деп айттық. Бiрақ билiк бiзге құлақ аспады. Керiсiнше, жердi астық компаниялардың қолына тегiн бердi.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Мәскеудiң бұрынғы мэрi Лужковтың әйелiнiң де жерi бар деген әңгiменi естiп едiм. Сол рас па?

Тоқтар Есiркепов: – Бiздiң қоғамда ақпарат ашықтығы жетiспейдi. Ең бiр жабық тұрған нәрсе – жердiң құрылымы. Дәлiрегiн айтқанда, жердiң қожайыны кiм? Меншiкте ме, жалға алды ма, ондай мәлiмет жоқ. Жердi басқару туралы агенттiктiң жыл сайынғы мәлiметтерiне сүйенсек, қазiр ауылшаруашылығына пайдаланылатын 92 млн.-дай гектар жер болса, ресми мәлiмет бойынша соның бiр пайызы да жекеменшiкке кетпептi.

Динара Мыңжасарқызы: – Бұл негiзi жаңсақ па, әлде…

Тоқтар Есiркепов: – Бұл негiзiнде шындық. Сатылған дейдi. Ал, заңда сату емес, тегiн беру деген бар. "Жер туралы" кодекстiң 175-бабы бойынша қанша жер жекеменшiкке тегiн берiлдi. Бұл туралы ештеңе айтылмайды. Ал, Лужковтың әйелi Елена Батуринаның Солтүстiк Қазақстан облысында 16 элеваторы бар. Бұл өңiрдiң астықты өлке екенi белгiлi. Әр ауданда 2 элеватордан болса, бүкiл ауданның элеваторы сол Батуринаның қолында деген сөз.

Динара Мыңжасарқызы: – Астықты алқап болып саналсақ та, астыққа тәуелдi болып отырғанымыз сондықтан шығар.

Тоқтар Есiркепов: – 2000 жылдың басында есептегенде, 40-тай астық компаниясының тiзiмiн алдық. Соның iшiнде он шақтысының 1 млн. гектарға дейiн жерi бар екен. Қостанай облысында "Ивольга" деген холдингтiң 500 мың гектар жерi бар. Бұдан басқа қазақ елiнде Ресейдiң де 500 мың гектар жалға алған жерi бар дейдi.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Жердi ойып-ойып шетелге берiп қойсақ, онда қай жерiмiз тәуелдi? Мұның түбi қайда апарады? Қандай қауiп бар?

Тоқтар Есiркепов: – 2007 жылы нанның бағасы қымбаттап, Үкiметте күн сайын жиналыс болып жатты. Сонда дәл осы жылы қанша астық сатылғанын есептеп көрсем, астықтың 54 пайызын 5-ақ компания сатып алыпты. Санаулы ғана компанияның, ат төбелiндей топтың қолында жер де, астық та бар. Олар бiлгенiн iстеп жатыр. Ал, оларға Үкiметтiң шамасы жетпейдi-ау деймiн.

Сарбас Ақтаев: – Бiз нарыққа көшкен кезде ауылшаруашылық жағынан да абдырап қалдық. Ең алдымен, мал шаруашылығын тұралатып алдық. Жерге – мал, малға – жер керек. Басқа малды айтпағанның өзiнде, 36 млн. қойдан қазiр бүкiл меншiктi қосқанда 11-12 млн. қой қалыпты. Ұжымшарды, кеңшарды таратқан кезде солардың басшыларына шаруашылықтың байлығының 25 пайызын бердiк. Сол дұрыс па едi? Бар қателiк осыдан басталды. Олар мұншама байлықты қалай игередi? Содан кейiн бiртiндеп сата бастады.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Жер дегенде еске түседi. 1996 жылы екi облысты бiр облыс, екi-үш ауданды бiр ауданға қосып жiбердi. Ең өкiнiштiсi, қазiр шекараның маңайы бос қалып отыр. Мұны бұрынғы қалпына келтiруге болмай ма?

Сарбас Ақтаев: – Әрине, қосылып кеткен аудандарды бұрынғы қалпына келтiретiн уақыт жеттi. Басқару жұмысын жетiлдiру үшiн, өмiрге етене араласу үшiн керек. Көкшетаудың Рузаев, Куйбышев, Чистополь деген үш ауданы қосылғанда мемлекетке 100 млн. пұт астық бередi. Мiне, сол ауданнан орталыққа жету қиын. Қызылжарға бару үшiн Көкшетау арқылы жүру керек. Осы дұрыс па? Бұл жерлердi қалай басқарады?

Тоқтар Бейiсқұлов: – Шын мәнiнде, оның пайдасы болмаса, неге қалпына келтiрмеске?! Ал, қазақтың ең жанды жерi тiл мен жерi екенi көрiнiп тұр. Қазақ деген халықтың тағдыры қалай болады? Ұлт сақтала ма, сақталмай ма, осы мәселелер басымнан шықпайды. Тiлдiң жайы анау. Қашан қазақ тiлiнде сөйлейтiн күн туады. Тәуелсiздiк деген – ұлы ұғым. Бiрақ оны қалай сақтаймыз? Халық өз жерiне иелiк жасай ала ма? Жер – халықтiкi. Қазақ ұлтының жерi. Сондықтан елге, тiлге иелiк етуiмiз керек. Бiзге кесiрiн тигiзiп жатқан жағдайлар бар. Бiрiншiсi – мәдени интервенция. Телеарналар үнемi орыс тiлiнде хабар бередi. 50х50 пайыздың өзiн сақтамайды. Сонда бұл интервенция емей немене? Бұл жастардың рухани тоқырауына әкеле жатыр. Екiншiден – шетелден кiтаптар да, газет-журналдар да қаптап келiп жатыр.

Динара Мыңжасарқызы: – Мемлекетiмiз тәуелсiздiк алғанмен, әлi күнге тiлiмiздiң тәуелсiздiгiне қол жеткiзген жоқпыз дейсiз ғой…

Тоқтар Бейiсқұлов: – Толық жеткен жоқпыз. Ол үшiн әлi көп жұмыс iстеу керек. Нәтиже жоқтың қасы. Жоғары билiктегiлердiң көбi ресми тiлде сөйлейдi. Үшiншiден, миссионерлiк (рухани) интервенция. Қазiр миссионердiң неше түрi келiп жатыр. Бiрiмiз бiлсек, бiрiмiз бiлмеймiз. Бұл да өте қауiптi. Мiне, осының бәрiн тежеуiмiз керек.

Динара Мыңжасарқызы: – Ал, экономикалық жағынан тәуелсiздiгiмiздi қалай баянды етуге болады?

Тоқтар Есiркепов: – Былтыр 1 млн. гектар жердi Қытайға беру туралы әңгiме шыққан едi.

Динара Мыңжасарқызы: – "Жел тұрмаса, шөптiң басы қимылдамайды" демекшi, бұл шындық па, әлде құр қаңқу ма?..

Тоқтар Есiркепов: – Әзiрше басылып тұр. Бiрақ түбiнде қайта айналып келетiн мәселе. Жыл сайын халықтың саны өсiп жатыр, миграциялық процестер де қарқындап келедi, климат та өзгерiс үстiнде. Соған байланысты ауылшаруашылығының жерлерi азайып жатыр. Ал, мамандардың есептеуiнше, Қазақстанда, Украин мен Ресейде 100 млн. гектар құнарлы жер бар екен. Соны iске қосу арқылы халықты асырайтын жағдай бар. Соңғы жылдары елiмiзге Сауд Арабиясынан, тағы басқа елдерден мамандар келiп ауылшаруашылығы өнiмдерiн өндiретiн жер сұрап жүр. Бiрақ, бiзде жер шетелдiктерге сатылмайды. Шетелдiң, дамыған елдердiң жердi шетелдiктерге беру тәртiбiн зерттедiм. Бiраз елде шекаралық аймақтарға ерекше статус бередi екен. Ресейдiң заңдарының өзiнде шекаралық облыстарға шетелдiктердi жiбермейдi. Меншiкке, жалға бермейдi. Керiсiнше, өз халқын қоныстандыру саясатын жүргiзiп жатыр.

Динара Мыңжасарқызы: – Тоқтар аға, қазақ елiнiң Кедендiк одаққа енгенiне бiр жылдан асты. Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк құрамыз деп жатырмыз. Бiз экономикалық тәуелсiздiктен айрылып қалмаймыз ба?

Тоқтар Есiркепов: – Кеңес үкiметi кезiндегi мамандардың зерттеуi бойынша, одақ тарайын деп жатқанда, Ресей 67 пайыз өзiнде өндiрiлген тауарымен қамтамасыз етсе, Қазақстан 27 пайыз, ең қиын жағдайда қалған Украинада 16 пайыз ғана. Тәуелсiздiктiң бiзге берген бiр жемiсi – Қазақстан өзiнiң жер, табиғи байлықтарын басқа елдерден бөлiп алды. Былтырдан бастап көптен берi сөз жүзiнде келген Кедендiк одақ iске кiрiстi. Бiрыңғай экономикалық кеңiстiк, бiрыңғай валюталық одақ құрамыз деп жатырмыз. Бұл бiржақты қарауға болмайтын күрделi құбылыс. Ал, оның арғы жағы не болады деген сұрақ туындайды. Сонда бiз саяси одаққа келе жатқан жоқпыз ба? Нәтиже бола ма, жоқ па? Мұның бәрi ұйымдастыруға байланысты. Кейбiр мамандар мұны Қытайға жұтылып кетпеудiң бiрден-бiр амалы ретiнде қарастырады. Бiздiң тәуелсiздiгiмiзге, экономикамызға зияны тимесе, ешкiм қарсы емес. Бiрақта тәуелсiздiктiң бiр бөлшегiнен айрыламыз. Қазiрдiң өзiнде Кедендiк одақта Ресейдiң билiгi басым болып тұр. Тәуелсiздiктiң негiзiне әсер ететiн мұндай шешiмдер тек қана билiктiң қатысуымен ғана шешiлiп жатыр. Одан халық, азаматтық қоғам, мамандар, ғалымдар тыс қалып жатыр. Үкiметтiң, министрлiктiң сайтында құжат туралы ешқандай хабар болған жоқ. Бiзде талқылау, жариялылық жетiспейдi.

Дидахмет Әшiмханұлы: – Мiне, бүгiн сiздермен сұхбат барысында Тәуелсiздiгiмiз алдындағы қарызымызбен қатар бiраз парызымыз да тiлге тиек етiлдi. Бiрақ не айтсақ та, елге, ұлтқа деген жанашырлығымыз жағынан сөз қозғадық. Бiз сiздерге "Дөңгелек үстелге" қатысқандарыңыз үшiн рақмет айта отырып, барша оқырманымызға ең қасиеттi де қымбат мерекемiз – Тәуелсiздiк күндерiңiз құтты болсын демекпiз.

Серіктес жаңалықтары