Жұмабай ШАШТАЙҰЛЫ: ӘДЕБИЕТТЕ ШЫНШЫЛ ШЫҒАРМА ҒАНА ҚАЛАДЫ
Жұмабай ШАШТАЙҰЛЫ: ӘДЕБИЕТТЕ ШЫНШЫЛ ШЫҒАРМА ҒАНА ҚАЛАДЫ
Жұмабай Шаштайұлы — қазақ журналистикасының қара қазанында қайнап келе жатқан қаламгер ағаларымыздың бiрi. Қазақ журналистерiн көрнектi қаламгер Шерхан Мұртаза "Қазақ журналистерi де түйе сияқты. Жегенi жантақ, арқалағаны алтын" деген екен. Жантақ жемесе де, алтын арқалап жүрген бүгiнгi қазақ журналистерiнiң көбi Жұмабай ағаның қанатының астында болып, сол кiсiнiң рухани тәрбиесiн көргенiне мақтанады. Қазақ журналистикасында өзiндiк қолтаңбасы қалыптасқан қаламгер ағамызбен әңгiмемiз әдебиеттен басталды.
— Жұмабай аға, жалпы, жазушы болу үшiн адамға не қажет деп ойлайсыз? Өмiрдi көбiрек тану қажет пе, әлде қиындықты көбiрек көру керек пе?
— Жазушылыққа келудiң оңай емес екенi рас. Барлығы да балалық шақтан басталады екен. Менiң баспада iстейтiн бiр ағайым болды. Өзi Талдықорғанның тумасы болатын. Нұрмолда Алдабергенов туралы деректi роман жазған кiсi. Сол кiсi маған «туған жер туралы очерк жазып бершi» деп тапсырыс бердi. Әлгi очерктi он бес күндей отырып, жазып шықтым. Жаздым да, қоя салдым. Бiр күнi әлгi очерктi машинкаға бастырып, қайта оқысам, жүрегiмдi жылытып, өткен күндердi көз алдыма келтiрсе бола ма? Көз жасыма ие бола алар емеспiн. Бiр кездерi Маяковский Горькийге өлеңдерiн алып келiп, оқытады екен. Сонда Горькийдiң әлгi өлеңдердi оқып жылағанына Маяковский мәз болып кетедi дейдi. Сөйтсе бiреу: «Горькийдiң әдетi сол, кез келген нәрсенi оқыған кезде жылайды» деген екен. Мен де өзiмнiң көз жасыма ерiк бергенiмнен қорқа бастадым. «Түсiнiксiз мiнездер пайда бола бастаған жоқ па? Тым боркемiктенiп бара жатқам жоқ па?» деген қорқыныш пайда болды. Содан әлгi очерктi «Егемен Қазақстан» газетiне шығарды. Сол очерк шыққаннан кейiн қазақтың зиялы қауымының өкiлдерiнiң бiразы хабарласып, жылы пiкiр айтты. Мұның бәрi менiң кешегi өзiмнiң басымнан өткiзген жағдайлар едi. Менiң әке-шешем өмiрбақи малдың соңында жүрген адамдар болатын. Қой бақты, сиыр, жылқы бақты. Сонда кiшкентай болсам да, Құдайдан «әкем мен шешем малға бола ренжiспесе екен,үйде ұрыс-керiс болмаса екен» деп, жиi тiлейтiн едiм. Мал жоғалып кетсе де, үйде үлкен ұрыс-керiс туатын едi. Шешем жұмысқа қырсыздау болды да, әкемнен көбiрек таяқ жейтiн. Бiрде бiр қойынан айрылып қалып, ол қой көршi ұрының қойына қосылып кетiп, таба алмай қалдық. Әкем келген соң, қойдың жоғын көрiп, шешемдi сабады. Кiшкене болсам да, шешеме араша түстiм. Сөйтiп, әкем мен шешем ажырасатын болып, екi баланы алып кеттi де, керiсiнше, менi әкемнiң жанында қалдырып кеттi. Анам менi ерекше жақсы көредi деп ойлаушы едiм, сөйткен шешем менi әкемнiң қасына тастап кеттi. Анамнан қалмай, соңынан ерiп, бiраз жерге дейiн жылап барыппын. Осының бәрiн жаңағы очеркiмде сөз еткем ғой. Осындай көзбен көрген дүниелер, сезiнген дүниелердiң бәрi адамды жазушылыққа алып келедi екен. Бiрақ, мықты жазушы болу өте қиын екен. Кейiн қарасам, өзiм ойлаған дүниелерiмнiң көбiн жаза алмаған екем. Пендешiлiктер болды ма, әлде басқа жағдайлар әсер еттi ме, өзiме қатысты көп дүниелердi жасай алмай қалыппын. Жалпы, пендешiлiк деген дүниеде өте жаман. Бiреулердiң тiреуiштерi мықты сияқты көрiнетiн ол кезде. Кейiн ойлап қарасам, мұның бәрi жай нәрселер екен.
— Сонда сiздiң емiн-еркiн шығарма жазуыңызға кедергiлер көп болды ма?
— Жалпы, ол кезде әдеби ортаға кiру қиын болатын. Қазiр кiтап шығару оп-оңай болып кеттi ғой. Ол кездерi бiр кiтап шығару үшiн жарты жасың кетедi. Бiрiншi рецензентке бередi, ол «жарай ма, жарамай ма» соны қарайды. Одан ары қарай бекiтедi. Оны редактор оқиды. Одан кейiн бас редакторға бередi, сөйтiп-сөйтiп, бiрнеше сүзгiден өтетiн. Мұның бәрi қаншама жауапкершiлiктi талап етедi. Қазiр осы процестердi сағынасың. Алғашқы кiтабым шығатын кезде, әлi есiмде, бiр редактор ағам менiң кiтабымды лақтырып жiберiп: «Сендердi құртқан Оралхан» деген едi. Ол кездерi өмiрi Оралханға елiктеген адам емеспiн деп ойлаймын. Сөйтсем, кез келген адамның бiреуге елiктемеуi, бiреуге солықтамауы, бiреудiң дүниесiн көрмеуi мүмкiн емес екен. Жалпы, адам көшiргiш келедi. Адам өзiнiң табиғи болмысын табуына, өзiн-өзi табуына көп уақыт кетедi. Бiреудi оқиды, бiреудi көредi, бiреудiң жазғанына сүйсiнедi, бiреудiң бiр сөзiн көшiредi. Соның бәрi жинақталып келiп, сенiң өзiңнiң болмысыңды табуыңа көмектеседi. Бiздiң жас кезiмiзде үлкен әже-аталарымыз аса шешен сөйлейтiн. Бiр-бiрiмен әңгiмелесiп отырғандарында, солардың әңгiмелерiнiң ұлттық бояуына тәнтi болатын едiм. Ата-әжелерiмiздiң бәрi дiлмар секiлдi едi ол кезде. Бiрақ, олар жазушы болған жоқ. Солай бола тұра, олардың айтқан әңгiмелерiнiң сюжеттiк құрылымы, композициясы, бәрi-бәрi керемет шығатын. Осы бiр қасиет — қазақ әдебиетiнде Сәбит Мұқановта болды. Сәбит Мұқановты кейде бағаламай жатамыз. Сәбит Мұқановтың әңгiмешiлдiк қасиетi бiздiң қазақ халқының негiзгi желiсi, негiзгi арнасы. Ешкiмге елiктемеген, өзiн-өзi тапқан. Сәбит Мұқанов бәрiн қазақша жазатын. Сәбит Мұқановты көп нәрсенi үйренуге болатын адам деп есептеймiн. Мiне, мұның бәрi бiздi жазушылыққа алып келген алғашқы жолдар болды. Әрi, бала кезiмiзде әдебиетшi қауым мықты болатын. Бiздiң арамызда «Сәбит Мұқанов мықты ма, Әуезов мықты ма?» деген пiкiрталас жүретiн. Сонда бәрiмiз Сәбит Мұқановтың жағына шығатын едiк. Бiзге Әуезовтың ауылы өте алыста сияқты көрiнетiн едi. Ол Абайды жазды. Абай өте данышпан адам. Данышпандықты жазған адам әрқашан биiкте болады ғой. Бiрақ, сол кездегi халықтың әдебиетке деген ынтызарлығы, әдебиетке деген құмарлығы бiздiң де көңiлiмiздi әдебиетке аудартты. Қазiр сол кездердегi романтиканы жоғалтып алған сияқтымыз. Ақын болуға, жазушы болуға, айтыс ақындары болуға ұмтылыс бар шығр, бiрақ, шынайы сұлулыққа ұмтылу азайып барады.
— Сiздiң де әдебиетке деген құмарлығыңыз, шынайы сұлулыққа деген ынтызарлығыңыз қой бағып жүрген кезiңiзден басталған шығар. Ең алғашқы қолыңызға iлiккенi қай кiтап едi?
— Мен өзi көп оқыған адам емеспiн. Институтқа түсе алмай қалдым. 1968 жылы қатарластарымның бәрi оқуға түскен кезде, мен қатарымнан қалып қойдым. Содан әкем ауылға апарып, қойға салды. Әжептеуiр үмiт күткен әкем менен түңiлiп кеттi. Мен олардың үмiттерiн ақтамағандай сезiндiм өзiмдi. Аудандық газетке өлеңдерi шығып, әжептеуiр малданып жүрген баланың шығармадан өте алмай қалғаны, үйдегiлердiң қабырғасына қатты батты. Шығармадан үш аламын деп ойлаған емес едiм. Ол кезде шығармадан үш алсаң, оқуға түсе алмай қаласың. Мен қой баққан жылы заманақыр қыс келдi. 1969 жылдың қаһарлы қысындай қыс өмiрi болмаған шығар. Ондай қысты өмiрiмде көрген емеспiн және адам баласы да көрмеген шығар. Жетiсудiң жерiнде екi метрдей қар жауды. Қардан тау тұрғызған жерлердi көрдiк. Сол қаһарлы қыста мен қой бақтым. Қой бағып жүрiп, Тургеневтiң «Отцы и дети», «Накануне» шығармасын, Бальзактың шығармаларын, тағы басқа шетел әдебиетiнiң классиктерiнiң шығармаларын оқып жүрдiм.
— Ол кiтаптардың бәрiн қайдан алдыңыз?
— Кiтапханада бәрi болатын. Ауылдан қоржын-қоржын кiтап алып кетемiз. Қой бағып жүрiп, қолымнан кiтап түспейдi. Кейiн сырттай оқуға түскенiмде, бiзге әлем әдебиетiнен Сагалович деген ұстаз сабақ бердi. Ол кiсiмен қосылып, шет ел әдебиетiн бiрге айтып отыратын едiм. Оған ұстазым таң қалатын. Бiрақ, көне әдебиетке өте нашар екем. Қазiр ойлаймын, балаға жақсы тәрбие беру үшiн көне тарихты, көне мәдениеттi үйрету керек екен. Пушкин қалай шықты? Абай қалай шықты? Өз қоғамының мәдениетiмен бiрге көне әдебиеттi, көне мәдениеттi меңгергенiнiң арқасында, бiлiмдерi ұшан-теңiз болды. Бiздiң кемшiлiгiмiз осында жатыр. Әскерде жүргенiмiзде Қасым Аманжоловпен қатты «ауырдық». Елге келсек, Мұқағали Мақатаевтың дәуiрi басталып кетiптi. Әлемдiк әдебиеттiң ағысында, әдебиеттiң желiсiнде кiм әдiлеттi, кiм әдiлетсiз деген дүние болады екен. Бiреудi артық қою үшiн, бiреудi кемiтiп жатамыз. Халықтың талғамының қаншалықты әдiлеттi, әдiлетсiз екендiгiн осыдан аңғаруға да болады. Мәселен, Жұмекен Нәжiмеденов сәнге айналды ма? Өзiңiз айтыңызшы…
— Дәл Төлеген Айбергенов пен Мұқағали Мақатаевтай болмаса да, Нәжiмеденовтың өз кезеңi болған сияқты.
— Мүмкiн. Бiрақ, маған Жұмекеннiң осы қарапайым қалпы қатты ұнайды. Неге десең, ол кiсi бар мәселеде адамгершiлiктi биiк ұстаған сияқты көрiнедi. Оның өз бойындағы тектiлiгi шығар деп ойлаймын.
— Бiрақ, Мұқағали мен Төлегендi биiкке көтерген халықтың өз талғамы емес пе?
— Оған да дауласа алмаймын. Кезiнде Қасым Аманжоловтың сәнге айналғанын көзiмiз көрiп қалды. Менi таңғалдыратын нәрсе, қазақ халқының соғыс кезiндегi психологиясын дәл берген жалғыз адам — осы Қасым Аманжолов. Толстойдың «Война и мирiн» оқып шықтым. Ондағы махаббат мәселесi менi қатты толқытты. Кейiнiрек, Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұясын» оқып отырып, мына бiр эпизодты көзiм шалып қалды. «Соғыс және бейбiтшiлiктегi» атақты батыр Денисов деп айтады. Сол романды оқып отырғанда, сол Денисовтың атақты батыр екендiгiн байқаған жоқ болатынмын. Демек, бiр романдағы берiлу стилiн бiр адам байқамайды. Ол үшiн Белинский сияқты сыншы болуың керек. Толстой өз суреттеуi арқылы, батырлықтың жаңа үлгiсiн көрсетiп отыр. Толстойдың мықтылығы да осында. Өзiңнiң сезiмiңдi бiлдiру үшiн де батырлық керек емес пе? Батырлықты бәрiн жасай алатын адам ретiнде көресiң ғой. Ал, қазiр батырларды атқа мiнгiзiп қойып, қолына қылыш ұстатып қойғандарды батырлық деп түсiнiп жүрмiз ғой. Iшкi батырлығының арқасында рухани мықтылығын көрсететiн батырлардың ерекше мiнезiн жасау – бiздiң әдебиетiмiз үшiн өте маңызды.
— Ал, сiз қалай жасадыңыз?
— Бала кезiм. Қой бағып жүрген кезiмде менi ағам суға жұмсады. Су өте терең. Түйемен барасың. Қолы жоқ бiр кiсi менiмен ере барды. Бiр қолын соғыста жоғалтқан кiсi. Әлгi кiсiнiң жалғыз қолымен тереңiнен су алып шыққаны, түйенiң қомынан күрек алып, жалғыз қолымен аяқ жолды тазалап шыққаны әлi күнге көз алдымда. Сол көрiнiс өмiрбақи менiң көз алдымнан кетпей қойды. Алғаш, сол бiр эпизодты пайдалана отырып, әңгiме жаздым. Оны Рафат Әбдiқұлов деген жолдасыма көрсетiп едiм, ол менiң әкемдi танытып сынап тастады. Сосын қайтадан жазып шықтым. Жиырма беттей болды. Рафатқа көрсетiп едiм, ол бұл жолы мақтады. Содан әлгi әңгiменi оқу бiтiретiн жылы Рымғали Нұрғалиевке апарып бердiм. Рымғали Нұрғалиевтiң қаншалықты оқығанын бiлмеймiн, бiрақ, әйтеуiр, «сенiң әңгiмеңдi бiлгiштерге бердiм» дедi. Сөйтiп, менi мақтап-мақтап қойды. Бiр күнi Рымғали аға iздеп жатыр деген соң, бардым. Барсам: «Сен қайда жүрсiң? Мен сенi iздеп жүрмiн ғой» деп, ұрсып алды да, «Осындай он әңгiме жазсаң, қазақ әдебиетiнiң тарихында қаласың» деп бiр желпiнтiп қойды. Қатты қуанып қалдым. «Ертең маған кел» дедi. Ертесiне өз-өзiме деген сенiмiм мол, алдына келiп отырмын. «Саған мына әңгiменi қайтадан жазу керек» дедi. Бiртүрлi көңiлiм жабырқап қалды. Ойланып-ойланып, жиырма беттей тағы қосып, қайта апарып бердiм. Ол кiсi оны бiреулерге бердi ме, бермедi ме, бiлмеймiн. Жалпы, бiзде бiр жаман қасиет бар. Аға ұрпақ, кейiнгi ұрпақты оқымайды ғой. Баяғыда Тургеневтi орыстың бiр корифейi оқыған екен. Сонда әлгi кiсi Тургеневтi оқып болып: «Орыс әдебиетi қайда кетiп бара жатыр? Құриды ғой» деген екен. Сол сияқты көзқарастар бар ма деп ойлаймын. Сонымен, әлгi әңгiмем кейiн ұжымдық жинаққа шықты. Менiң әңгiмем жоспар бойынша ең соңғы жағында тұрған екен, оны редакторы алдыңғы беттерiне шығарып жiбередi. Жыл қорытындысында, мен туралы «қазақ әдебиетiне талантты жас келдi» деп жылы пiкiр бiлдiрдi. Смағұл Елубай баяндама жасады. Сол кездегi менiң көңiл-күйiмдi сөзбен айтып жеткiзу мүмкiн емес. Көп ұзамай «Қызыл қар» деген повесiм шықты. «Қызыл қар» қалай шықты, солай соққыдан көз аша алмай қалдым. Үш жыл бойы соқты.
— Бұл тоқпақты не үшiн жедiңiз? Кеңестiк идеологияға жат дүние жазғаныңыз үшiн бе?
— Сондағы айтқандары, «қойшылардың өмiрiн жаман көрсеткенi үшiн» дейдi. «Қой қырылған, қой бiрiн-бiрiнiң жүнiн жедi» деген сюжеттер бар едi. Сол кездерi өте жақсы көретiн ағаларымның өзi менен сырт айналып қашты. Сөйтсем, бұлар өте сақ адамдар екен ғой. Өйткенi, 37 жылдардың салқыны, елуiншi жылдардағы қозғалыстың бәрiн бiлетiн адамдар, осындай тағы бiр аласапыран басталып кете ме деп қорыққан ғой. Мен соған әлi таң қалам.
— Ол кiсiлердiң бойындағы үрейдiң әлi кете қоймаған кезi шығар…
— Ол кiсiлерде үрейдiң болғаны рас. Содан ол кiтапқа деген әдебиетшiлердiң бойында салқындық пайда болды. Сол жылдары менi екi адам ғана қорғапты. Оның бiрi — Қуанышбай Құрманғалиев, екiншiсi — Нұрқасым Қазыбек. Баспаларды басқаратын комитеттiң бастығы келiп, «неге мұндай кiтап шығарасыңдар?» деп дүрсе қоя бергенiнде, Қуанышбай аға қарсы шығып: «Неге жас балаға сонша шүйлiгесiңдер?» деп қарсы дау айтыпты. Мұны маған көрген адамдар айтты. Сол жылы әдеби жыл қорытындысында Нұрқасым Қазыбек ортаға шығып, маған соққы жасаған адамдарға қарсы сөз айтты. Жалпы, ол кездерi сынға ұшыраудан қорқады екенбiз. Ал, негiзi сынның да пайдасы болады екен. Сенiң атыңды танытуда да сынның ролi жоғары екен. Оның бәрiн кейiн бiлдiк. «Торғайды зеңбiректiң оғымен атқан сияқты болды» деген сөз бар ғой. Сол айтқандай, мен сияқты торғай адамды зеңбiректiң оғымен атып жiбердi.
— «Қызыл қардың» кейiнгi тағдыры не болды? Сын тоқпағынан құтыла алды ма?
— Бес-алты жылдан кейiн барып «Жала мен нала» деген кiтабым жарыққа шықты. Бұрынырақ қаламгер жақсы кiтап жазса, әдеби орта өздерi бағалап, өздерi бағасын бередi деп ойлайтын едiм. Және соған сенiп жүрдiм де. Сөйтсем, ондай болмайды екен. Бағаңды алу үшiн өзiң баруың керек екен, өзiңдi өзiң ұсынуың керек екен. Мұндай қадамға бару менiң қолымнан келе алмады. Ол кездегi әдеби ортаның мұндай кемшiлiктерi болғанмен, тигiзген пайдасы да болды. Қазiргi әдебиетте ынталандырудың әдеби механизмi жоқ. Әдеби ортаға танылу деген өте қиын болатын едi бiздiң кезiмiзде. Қазiр әдеби ортаның тануы шарт емес. Соншалықты маңызды емес сияқты көрiнедi маған.
— Сiздердiң кездерiңiздегiдей ме?
— Иә, сол кездегiдей. ХIХ ғасырдағы Санкт-Петербургтегi, Париждегi әдеби салондар, бертiндегi орыс әдебиетiнiң ортасы, Мүсiреповтiң, Сәбит Мұқановтардың үлкен ауралары сезiлмейдi. Қазiр де бiзде үлкен тұлғалар бар. Бiрақ, ол тұлғалардың бүгiнгi мақсаттары мүлдем басқаша сияқты көрiнедi. Ол өмiрлiк заңдылық па, қазiргi жүйе солай ма, оның бәрiн ашып айту өте қиын.
— Үш жылдық соққы сiздiң әдебиетке деген қарқыныңызды бәсеңдетiп тастаған жоқ па? Жалпы, көркем шығарма жазғыңыз келмей, қағаз-қаламды ұстағыңыз келмей қалған сәттерiңiз болды ма?
— Қарқынымды бәсеңдетiп тастамаса да, түсiнбеушiлiктiң салқыны тидi. Жақсы көретiн адамдарыңыз қабылдамай тастаса, редакторларыңыз түсiнбей жатса, мұның бәрi адамның iшкi сезiмiне әсер етедi екен. Жалпы, барлық нәрсе, осы «түсiнбей жатса» дегеннен шығады. Дымымызды құртатыны да — түсiнбеушiлiк. Жiгiт адамның басынан бәрi де өтедi ғой деп қабылдадым. Бiрақ, кейбiр редакторлардың сынынан кейiн тауым шағылған сәттер де болды. Сол адамдардың жазғанын кейiн оқып қарасам, олардың да бойында қарапайымдылық бар екен. Өзiмнiң екi томдық шығармалар жинағымды дайындап жатырмын. Сол екi томдықты оқып отырып, өзiме деген алпыс пайыздай жақсы көру сезiмiм төмендеп кеттi. Өле бастаған екем деп ойладым. Жазушының тiрi кезiнде өлуi деген өте қиын. Ол — үлкен трагедия. Гоголь өзiнiң шығармасын өртедi. Бiрақ, олардың шығармалары осы күнге дейiн оқылып жатыр. Осы мәселе менi ұзақ ойландырады. Толстой: «Менiң шығармам жиырма бес жылдан кейiн адам жүрегiн толқытса, онда менiң өлмегенiм» деген екен. Өзiм ұзақ жасайтын сияқтымын да, шығармаларым өлiп қалатындай қорқам.
— Бұл не сонда? Тоқырау ма, әлде өлмейтiн мәңгiлiк тақырыптың болмауы ма?
— Бұл — тоқырау емес. Бiз жазып жүрген кезде, мәңгiлiк тақырыптарды игеру мәселесi болмаған сияқты. Мәңгiлiк тақырып дегенiмiз не? Шекспирдiң драмаларындағы қайшылықтар, айқастар, сарай iшiндегi оқиғалар әлi күнге дейiн маңызын жойған жоқ. Мысал үшiн, Бейiмбет Майлин өлмейдi. Әуезов өлмейдi. Әсiресе, Бейiмбет Майлиндi оқыған кезде таң қаласың. Бiз қазiр шетелдiк қаламгерлердiң сюжеттiк сиқырлығына көбiрек ден қоямыз да, Майлиннiң сиқырына, шеберлiгiне таң қалмаймыз. Құдай бiледi, Майлин дүниежүзiнiң әдебиетiн оқымаған да шығар. Үлгерген де жоқ шығар, қайдан оқиды? Бiрақ, сол кездегi әдеби ағымның бүкiл адамзаттық мәселеге жауап беретiндей деңгейi болыпты.
— Бiрақ, ол кiсiлердiң ең басты қасиетi — әдебиетке деген адалдығы деп ойламайсыз ба?
— Рас, ол кiсiлердiң бойында әдебиетке деген адалдық болды, тазалық болды. Ол кезде коррупция болған жоқ. Тағы бiр ерекшелiгi — қазақ халқының мықтылығында жатыр. Аймауытовтың, Майлиннiң, Сейфуллиннiң, Жансүгiровтың шығуының өзi әдебиетте үлкен жарылыс болды.
— 37 жылдар мен 60 жылдардың арасындағы аздаған үзiлiстен кейiн де, қазақ әдебиетiнде үлкен жарылыс болды емес пе?
— Рымғали аға алпысыншы жылдарды «қазақ әдебиетiнiң алтын ғасыры» деп атады ғой. Жалпы, шындығында да «ХХ ғасырды қазақ әдебиетiнiң алтын ғасыры» деп атауымызға болады. Кубалықтар жиi-жиi антология шығарады екен. Себебi, ескерiлмей қалған шығармаларды оқырманның есiне салып отыруы үшiн шығарады. Бiз осы мәселенi көбiрек ойланбай жатамыз. Алпысыншы жылдарда демографиялық жарылыс деген сияқты, рухани жарылыс болған бiзде. Адамзаттық құбылыстың бәрi ортақ болады екен. Бұл құбылыс қазақ әдебиетiн де айналып өтпей қалған жоқ. Жапон әдебиетi, Латын Америкасының әдебиетi деген сияқты, көрнектi әдебиет өкiлдерi де сол бiр жылдары дүниеге келдi.
— Жазам деген дүниелерiңiздi жаза алмағаныңыздың сыры уақытыңыздың көбiн журналистикаға арнауыңызда жатқан жоқ па?
— Алты повесть, он шақты әңгiмем, екi романым бар екен. Тахауи Ахтановтың да көп шығармасы жоқ екен. «Қаһарлы күндер», «Боран», «Шырағың сөнбесiн» деген романдары. «Шырағың сөнбесiндi» соғыс жылдарындағы қазақ әйелiнiң психологиясын берген мықты шығармалардың бiрi деп есептеймiн. Бiрақ, маған «Боран» романы көбiрек ұнайды. Журналистикада көбiрек жүруiм де себеп болған шығар. Журналистикада жүргенiмде қазақ журналистикасының бағалануы, қаламақылық тұрғыдан бағалануы өте әдiлетсiз екенiне көзiм жеттi.
— Бүгiнгi қаламгерлерiмiздiң көбi Шерағаңның, Сейдахмет Бердiқұловтың шекпенiнен шыққанын мақтан тұтады. Сiз кiмнiң шекпенiнен шықтыңыз?
— Мен Сейдағаңның тәрбиесiн көрдiм деп айта аламын. Бiрақ, мен ол кiсiнiң қарамағында үш-ақ жыл қызмет iстедiм. Сол кiсiнiң отырысы мен тұрысы, қабылдауы мен қорытындылауы қатты әсер еттi маған. Көп жыл бiрге жүрген адамдардың Сейдағаңнан не үйренгенiн бiлмеймiн, менiң үйренгенiм көп болды. Ол кiсi ешкiмнiң бетiнен қақпайтын. Тақырыбына ғана тиiскенi болмаса, ешкiмнiң қолтаңбасын өзгерте бермейтiн адам едi.
— Сiз сол үйренгенiңiздi бүгiнгi шәкiрттерiңiзге үйретесiз бе?
— Бұрын әрбiр шыққан дүниемiзге баға берiп отыратын. Бақылау болатын. Қазiр сол бақылау жоқ. Қазiр бiр қауiптi құбылыстарды байқаймын. Қазiргi жастар өздерiнiң жақсы көретiн сөздерiне жабысып алады да, ол сөздiң этимологиясын түсiне бермейдi. Сол қауiптi.
— Жастарымыздың аға буын әдебиет өкiлдерiн жағалауы байқала ма?
— Жоқ, байқалмайды. Бiз үлкендердiң бағалауына зәру болдық. Олар бағаласа ғана, өзiмiздi жазушы деп есептедiк. Қазiр ондай жоқ. Қазiр бiрдi-екiлi адамдар өздерi-ақ бiрiн-бiрi мақтай бередi. Жауапсыз мақтау деген қайда?..
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА
