Ғалымжан ЖАҚИЯНОВ: ТIЛ МӘСЕЛЕСI – ҰЛТТЫҚ ҚАУIПСIЗДIК МӘСЕЛЕСI
Ғалымжан ЖАҚИЯНОВ: ТIЛ МӘСЕЛЕСI – ҰЛТТЫҚ ҚАУIПСIЗДIК МӘСЕЛЕСI
Биыл Қазақстан Республикасы Тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығы, Желтоқсан көтерiлiсiнiң 20 жылдығы. Өкiнiшке қарай, елiмiз екi бiрдей ұлттық мерекелерiмiздi тойлаудан бұрын бас қалаларымызда Жаңа жылдық шыршаны безендiрумен ғана болды. Әрине, осынау жылдар iшiнде Қазақстан кеуде қағып мақтанатындай дәрежелерге де қол жеткiздi. Бiрақ, екiншi жағынан, елiмiзде шешiмiн таппаған мәселелер де аз емес. Қазақтың жүрегiн сыздатып келе жатқан басты мәселе – тiл мәселесi. Бұл мәселенi 15 жыл бойы билiк шеше алмай келе жатса, оппозиция табанды түрде талап ете алмай отыр. Ұлттық мәселелерге қатысты сауалдарымызды бiз Павлодар облысының бұрынғы әкiмi, белгiлi саясаткер Ғалымжан Жақияновқа қоюды жөн көрдiк.
– Сұхбатымызды 1986 жылғы Желтоқсан көтерiлiсiнен бастасақ. Халық бұл көтерiлiс сырының толықтай ашылмағанын бiледi. Әлi күнге дейiн жапа шеккендердiң нақты саны белгiсiз. Оның үстiне жастарды басып-жаншуға қатысқан кейбiр коммунистiк шенеунiктер бүгiнде де билiктен қол үзе қойған жоқ. Жалпы, сiз тәуелсiздiк жылдары бiз неге қол жеткiздiк, неден қалыс қалдық деп ойлайсыз? Сiз үшiн бұл көтерiлiс пе, әлде оқиға ма?
– Желтоқсан көтерiлiсi қоғамымызда шешiмiн таппаған, барған сайын қордалана түскен отаршылдық, тоталитарлық жүйенiң зардаптарынан туындады. Империялық саясат шағын ұлттардың тiлiн де, дiнiн де, салт-дәстүрiн де бiр орталыққа тәуелдi еттi, болмысына нұқсан келтiрдi. Мәскеу тұтас халықты ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстады. Мұндай қорлыққа төзбеген қазақтар, әсiресе, тың көзқарастағы жастар өз құқықтарының тапталмауын, азаматтық ар-намыстарының кемсiтiлмеуiн билiктен батыл талап еттi, алаңға шықты. Олардың қолында суық қару болған жоқ. Сөйте тұра азаттық, еркiндiк, дербестiк аңсағандарды iргесi сөгiлгелi тұрған режим қатыгездiкпен қатаң жазалады. Ұрып-соқты, итке талатты, жалаңаш қарға отырғызды, қуғын-сүргiнге ұшыратты. Халықтың жiгерiн жасытқан сол аласапыраннан берi 20 жыл өтсе де, ол әлi өзiнiң саяси бағасын алған жоқ. Оның басты себебi – сондағы билiк басында отырғандардың бүгiнде де басшылық тiзгiнiнен айырылмауы. 1986 жылғы көтерiлiстiң қыр-сырын ашуға құштар емес адамдар билiкте отыр. Жастарды қанға бөктiрушiлердiң бiрде-бiрi тиiстi жазасын алған жоқ, керiсiнше, лауазымдары жоғарылатылды. Әйткенмен, ақиқат бүгiн болмаса, ертең өз шындығын көпшiлiкке жария етедi. Тарихи құбылыстың тасада қалуы мүмкiн емес. Мен оған сенiмдiмiн.
Желтоқсандағы көтерiлiстi жай оқиғалар қатарына қосу әдiлеттiлiкке жатпайды. Ол – Сырым Датұлы, Кенесары Қасымовтың Ұлт-азаттық көтерiлiстерiнен кейiнгi республика тұрғындарын дүр сiлкiндiрген, халқымыздың өз құқын қорғауға деген ұмтылысын әлемге танытқан елеулi Ұлт-азаттық көтерiлiс. Оны ешкiм де жоққа шығара алмайды.
Тәуелсiздiкке келетiн болсақ, ұтқанымыздан ұтылғанымыз басым. Оны саралап, тәптiштеп жату бiраз уақыт алар едi. Билiктiң, мемлекеттiк ақпарат құралдарының мәлiмдеулерiне сенсек, бiздiң ел дүние жүзiндегi өркениеттi, дамыған елдерден кем емес, тiптi, кейбiр салада озып та кететiн сияқты. Ал бiздегi шындық басқаша сыр тартады. Бұған азамат ретiнде өкiнiш бiлдiремiн.
>– Жалпы, соңғы кездерi түрлi ұлт өкiлдерiн квота арқылы Парламентке өткiзу мәселесi айтылуда. Қазiргi Парламентте өзге ұлт өкiлдерiнiң саны 30 пайыз екен. Бiрақ олардың үлесiн 30 пайыздан да көбейту мәселесi қойылуда. Сiз бұған қалай қарайсыз?
– Мемлекетiмiзде ұлт мәселесi өзiнiң толық шешiмiн тапқан жоқ. Республикамызда 100-ден астам ұлт және ұлыс өкiлдерi тұрады. Әрқайсысының өз тiлi, дiнi, мәдениетi бар. Олардың саны да әр түрлi. Сондықтан, ұлтаралық саясатта, ең алдымен, мемлекетiмiздiң өз стратегиясы болуы керек. Бiз қандай мемлекетпiз? Ұлттық мемлекетпiз бе, әлде басқа мемлекеттiң түрiне жатамыз ба? Мемлекеттiк құрылыс қандай болуы керек? Осы тұста айта кетейiн, жалпы мемлекеттiң құрылысы бiз өмiр сүрiп отырған XXI ғасырдағы кезеңге сай келе бермейдi. Бiз – унитарлы мемлекетпiз. Сөйте тұра, Парламентiмiзде Мәжiлiс те, Сенат та бар. Ол федералдық мемлекетке тән емес пе?!
Екiншiден, ұлтаралық қатынасқа қатысты тiл мәселесiн алдымен шешiп алуымыз керек. Бiзде мемлекеттiк тiл – қазақ тiлi деп жарияланды. Бiрақ, өкiнiшке қарай, қазақ тiлi – бiздiң ана тiлiмiз – қоғам iшiндегi өз дәрежесiне жете алмай отыр. Бұл ақиқат. Бұл ащы болса да, шындық. Мұны мойындауымыз керек. "Тiлдi керемет дамытып жатырмыз" деген бос сөздi қоя тұрып, нақты iске көшу қажет. Бiз 15 жылдың iшiнде тiл туралы не iстеп, не қойдық, осыны анықтап алған ұтымды. Ауызға алғанға қаншалықты ауыр болса да, қазақ тiлiнiң қазiргi жағдайы мүшкiл. Мемлекеттiк тiлдiң тәуелсiздiгi – мемлекеттiң тәуелсiздiгiнiң кепiлi. Өз тiлiнде, мемлекеттiк тiлде сөйлемеген халық бiртұтас тәуелсiз, азаматтық қоғам құра алмайды. Ата-баба мұрасының алтын қазынасынан айырылған ұрпақ, әлемдiк бәсеке кезiнде, өз мүддесi үшiн күресе алатын күштi ұлт құрауда дәрменсiздiк танытады. Ал толыққанды, кемелденген мемлекеттiк тiлi жоқ ел басқаның тiлi арқылы ұлттық озық мәдениет, әдебиет, өнер жүйесiн қалыптастыра алмайды. Бiз бұл мәселенi халықаралық тәжiрибеге сүйенiп шешуiмiз шарт.
Рас, кейбiр Венгрия, Хорватия сияқты мемлекеттердiң Парламентiнде шағын ұлттардың квотасы болады. Болгарияда түрiк этносы тұрады, олардың саны жалпы халықтың көп бөлiгiн алмаса да, түрiк партиясының ұсынуымен түрiк өкiлдерi Парламентке және Үкiмет мүшелiгiне кiрiп отыр. Онда бiздiң елiмiздегiдей 30 пайыз деген сөз жоқ. Олар Парламент депутаттарының он пайыздайын ғана құрайды. Яғни, бұл елдерде ұлтаралық мәселесi осылайша шешiледi. Бiрақ жоғарыда атап өткен елдердiң барлығы да – демократиялық мемлекеттер. Бұлардың Парламентi өкiлеттi де, пәрмендi және қуатты орган. Мемлекеттiң аса маңызды барлық шешiмдерi Парламенттен өтедi. Парламентке кiрген әралуан ұлт өкiлдерiнiң депутаттары бiлiктi. Бiзге келетiн болсақ, өкiнiшке қарай, Қазақстан Парламентiнiң ондай қуаты жоқ. Оның үстiне демократиясы дамымаған мемлекетпiз. Бiзде авторитарлық жүйе орныққан. Сондықтан Парламентке квота арқылы енгiзiлген депутаттар, шағын ұлт өкiлдерi көп мәселе шеше алмайды. Керiсiнше, жалпы мұндай жағдай ұлтаралық қатынастардың шиеленiсуiне жол ашуы, текетiреске ұшыратуы мүмкiн. Неге десеңiз, бiзде саяси мәдениет әлi дамымаған, жоқтың қасы. Қазiргi кезеңде шағын ұлт өкiлдерiн Парламентке квотамен енгiзетiн болсақ, ол кәдiмгi екiншi Халықтар Ассамблеясына айналады. Ол ешқандай мәселенi шеше алмайтын, қуатсыз орган болады. Бiздiң Парламенттi кейбiреулер "қалталы Парламент" деп тегiн айтпаса керек. Бұл Парламенттiң дәрменсiздiгiн көрсетедi.
– Сiз Павлодар облысын басқарған кезде "Алтын тiл" бағдарламасы жүзеге асқан едi. Тұрғындардың айтуынша, солтүстiк өңiрде ол кезде тiл мәселесi бiртiндеп шешiле бастапты. Дегенмен, қазiр жаңа әкiм келдi, жаңадан тiл бағдарламасы қабылданған. Жалпы Солтүстiк облыстарда күнi бүгiнге дейiн тiл мәселесiнiң толыққанды шешiмiн таппай келе жатқанына қандай себеп бар деп ойлайсыз?
– Ең бастысы, билiк басында тiлге жанашыр адам отырса, жағдай түзеледi. Басшылықта тiл мәселесiн шешуге бейiм адам көп болуы керек. Бүгiнде немкеттi түрде "тiл бағдарламасын қабылдаңдар" деген нұсқау "жоғарыдан келген екен" дегендей саясат барлық облыста жүрiп жатыр. Соған сүйенiп дайындалған бағдарламаны қоғам, халық қолдамайды, өз iшiнен шыққан шешiм ғана өмiршең болады. Өйткенi, тiл мәселесiне бүкiл қоғам болып, тұтас халық қатысуы керек. Жай ғана шенеунiктердiң шешiмi болса, оған өзге ұлт өкiлдерi де, өз ұлтымыздың өкiлдерi де немқұрайдылық танытып, белсендiлiк көрсетпейдi, тiл бағдарламасының iс жүзiне асуына атсалыспайды. Оны өткен уақыт дәлелдедi. Әлемдiк кеңiстiкке бағыт түзегенiмiзге 15 жылдан асса да, мемлекеттiк идеологияны анықтай алмаған бүгiнгi билiк жүйесiнен қазақ тiлiнiң қазiргi жағдайын жақсартуды бұдан әрi талап ету жiгерiңдi құм қылып, жаныңды ауыртады. Мемлекеттiк тiлдi дамытуға қазiргi билiк таңдап, тағайындаған, ұлты қазақ бола тұра, ана тiлiн бiлмейтiн және оған арланбайтын, намысы жойылған кадрлар дәрменсiз. Таяуда Үкiмет қаулысымен елiмiздегi мемлекеттiк тiл саясатын одан әрi жетiлдiру жөнiнде комиссия құрылды. Оған Премьердiң өзi төрағалық етедi екен. Мен бiлетiн сол комиссияның төрағасынан бастап, мүшелерiнiң жартысы мемлекеттiк тiлдi толық меңгермеген. Қазақ тiлiнде жаза алмайды.
Бәрi де ана тiлiне деген жанашырлықтан, сүйiспеншiлiктен басталуы керек. Бiздiң "Алтын тiл" бағдарламамыз – жоғарыдан түскен нұсқау емес едi. Бiз жергiлiктi ағайындармен, ақсақалдармен, бiлiктi азаматтармен ақылдасып, алдағы ұрпақтарға ана тiлiмiздi қалай жеткiземiз, кейiнгiлерге не қалдырамыз деген сауалға байланысты бiрнеше жиын өткiздiк. Ақырында "Алтын тiл" атанған бағдарламаны қабылдадық. Қазақ тiлiнiң аясын немкеттi, көзбояушылық түрде емес, нақты iс-әрекетпен кеңейту керек. Бұл тұрғыда мөрлердi ауыстырып, не дүкендегi заттардың жарнамасын қазақшалағаннан тiл мәселесi шешiле қоймайды. Мемлекеттiк мекемелердiң iс-қағаздарын мiндеттi түрде мемлекеттiк тiлге аударғанда, сол мекеменiң өзiне бiр аудармашыны алады да, тiлдiк жауапкершiлiктi соған артады. Ол ай сайын жалақысын алып, орысша жазылған құжаттарды қазақшаға аударып бередi. Бiрақ, мекеме iшiндегi қағаздар орысша жазылады да, оның көлеңкесiнде қазақша нұсқасы жүредi. Мұнымен қазақ тiлi дами ма? Орысша құжаттың астында жатқан бiр парақ қазақша қағазды кiм оқиды?
Дәл осы арада менiң ойыма танысымның айтқан бiр сөзi түсiп отыр. Танысым дүкен ашқан. Бiрде оның дүкенiне облыстық тiл департаментiнiң маманы келiп, тауарлардағы жазуларды тексере бастайды. "Түркиядан алынған киiмдердегi жазу неге қазақ тiлiнде емес, сол үшiн айып төлейсiз, жазуды өзгерттiрмесеңiз, дүкенiңiздi жапқыздырамын" дейдi. Танысым киiмнiң сыртындағы жазуды өзгертуге дәрменсiздiгiн айтады. "Онда маған 5 мың теңге берiңiз, содан кейiн саудаңызды жасай берiңiз". Екеуi мәмiлеге келедi. Тауардағы сөздер өзгерiссiз-ақ сатылып жатады. Дәндеген "тексерушi" келесi бiр келгенiнде жүз доллар сұрайды. Дүкеншi бұған келiспейдi. Тiл маманы көп ұзатпай дүкендi жапқыздыртады. "Осы дұрыс па?" – деп сұрады танысым. Мемлекеттiк тiлдi бұлайша саудаға салуға, параның көзiне айналдыруға бола ма? Қоқан-лоққы жасап алынған теңге ешбiр бюджетке түспейдi, жеке қалтаға сүңгiтiледi. Сонда бұдан қазақ тiлi дами ма?
– Сонда тiлдi дамытуға қатысты қандай шешiм керек?
– Тiл мәселесiн шешу үшiн оның қолданыс аясын кеңейту керек. Мәселенi бiрден содан бастаған жөн. Ол үшiн тiлдi насихаттауды зорлықпен емес, сүйiспеншiлiкпен қарайтындай дәрежеге жеткiзу тиiмдi. Басқа ұлт өкiлдерiн қазақ тiлiне сүйiспеншiлiкпен қаратқызып, оқыту шарт. Және оларға тiлдi бiлу – олардың ертеңгi болашағы екенiн парасаттылықпен түсiндiру парыз. Қазақ тiлiн бiлiп, меңгерген адамдардың өз балаларын қазақ бала-бақшаларына, мектептерi мен жоғары оқу орындарына беретiндей дәрежеге жеткiзу жемiстi нәтиже бередi. Ал, жай ғана көзбояушылық түрде немесе орталықтың ықпалымен мемлекеттiк тiлдi атүстi оқыту пайда бермейдi. Бiз бәрiн де бiлiм саласынан бастауымыз керек. Қазақ тiлiнде өтiлетiн барлық пәннiң бiлiм сапасын көтеру қажет. Бала-бақшадан бастап, мектептегi, жоғары оқу орындарындағы бiлiм сапасын арттырсақ, сонда ғана тiлге деген ықылас туады.
– Тiл мәселесiн айтқанда, латын әлiпбиiнiң де мәселесiн тiлге тиек етпеске болмас. Сiздiң осы мәселеге қатысты айтқан сөзiңiзде: "Тiлдiң астарында дiн тұр. Кириллицаның астарында – православие дiнi, араб әлiпбиiнiң астарында – ислам дiнi, ал латын әлiпбиiнiң астарында католик және протестант дiнi тұр" – деген едiңiз…
– Бұл – тарихи фактi. Кезiнде дiнге басқа ұлт өкiлдерiн тартып, дiннiң қолдану аясын кеңейту үшiн әлiпбидi пайдаланған. Сондықтан, олардың тараған жерлерi мен тарихи жолдарын қарап отырсаңыз, әр әлiпбидiң тарауы да дiнге байланысты боп шығады. Мысалға, бiз бүгiнгi күнi пайдаланып отырған кирилл әрпi мен православие дiнiн алайық. Оның шыққан Отаны – Грекия, Византия жерлерi. Оған кейiн болгарлар, уақыт өте орыстар, белорусьтар, украиндар қарады. Ал, христиан дiнi iшiндегi протестанттар мен католиктердi алсақ, олар Римнен тараған, жазуын латын әлiпбиiнен бастаған. Оған қарайтындар – француздар, ағылшындар, итальяндықтар, испандар, немiстер. Араб жазуы ислам дiнiнiң тарауынан шыққан. Оған араб елдерi, Қиыр Шығыс мемлекеттерi және Орталық Азияның кейбiр елдерi, әйтеуiр ислам дiнi тараған жер араб әлiпбиiне қараған. Оны өзгертем дегендер болды. Олардың алдыңғы қатарында Түркияның бiрiншi президентi Мұстафа Кемал Ататүрiк тұр. Ол кiсi өз ұлтының тiлiне латын жазуын арабтан арылу үшiн, исламнан сақтандыру үшiн енгiзген едi. Ататүрiк фундаментализм деген дүниенiң қоғам санасына тым кiрiп бара жатқанын байқап отырып, Еуропаға кiру үшiн латын әлiпбиiн енгiзген. Екiншiден, Ататүрiк Құранды түрiк тiлiне аударғызған. Құранды түрiкше оқып, халық бiлсiн деген ниетте болған. Тiлдiң өзiне реформа жүргiзiп, арабша пайдаланылатын сөздердi түрiк сөздерiмен ауыстырды. Мысалы, "мектеп" деген араб сөзiн ол кiсi түрiкше "оқул" сөзiмен, "қант" сөзiн – "шекер", "нан" сөзiн – "екмек" деген сияқты түрiк сөздерiмен ауыстырды. Ол кiсi ежелгi түркi сөздерiн тауып, соларды тiлге қайта енгiзiп отырған. Бұл – реформаның бiр мысалы.
Таяуда Ресей президентi Владимир Путин бiр топ шығармашылық зиялыларды қабылдады. Тiл туралы аса өзектi мәселе қозғады. Келесi жылды "Орыс тiлiнiң жылы" деп қабылдайтынын айтты. "Орыстың дiлi, жаны, мiнезi, болмысы, жинақтап айтсақ, орыс халқының күллi ұлттық құндылығы – орыс тiлiнде. Орыс тiлi – орыс мемлекеттiгiнiң түпқазығы…" деп неге айтты? Орыс тiлi соншалық бейшара күйде ме?
Мәселеге тек дiни немесе саяси көзқараспен ғана қарамау керек, бұған келешек тұрғысынан қараған абзал. Тiлдi дамыту жағынан қарауға тиiспiз. Сондықтан әлi де тiлдi дамытпай тұрып, оның қолдану аясын кеңейтпей жатып, әлiпбидi ауыстыру мәселесiн көтеру ертерек деп ойлаймын. Бұл орайда бiз өзiмiздi түрiк елiмен салыстырып көрейiк. Кезiнде Ататүрiк түрiк тiлiн араб әрпiнен латын әрпiне ауыстырған кезде Түркияның халқы 100 пайыз түрiк тiлiнде сөйлейтiн. Сол себептi оны ауыстыру көп қиындыққа соқпады. Өйткенi, тiл сақталып қалды. Ал, бiздiң жағдайымызда халықтың жартысынан көбi қазақ тiлiнде сөйлей алмайды. Бұдан тiлге қауiп төнедi. Мәселе осында жатыр. Егер халқымыз 100 пайыз немесе 80-90 пайыз қазақша сөйлеп жатса, сонда бәлки, әлiпбидi өзгертудi ойлануға болар. Ал, қазiр мұндай деңгейге жетпей тұрып, әлiпбидi ауыстырғанымыз қауiптi деп есептеймiн. өз тiлiн бiзге қарағанда әлдеқайда жақсы меңгерген өзбектер бұдан бiраз жыл бұрын ресми түрде латын әлiпбиiне көшкен едi. Қазiрде оның пайдасы шамалы болып отырғанына қынжылатын сияқты.
– Таяуда бiз Кереку өңiрiнде болған едiк. Сонда Мәшһүр-Жүсiп мешiтiне де кiрiп шыққанбыз. Бұл мешiт сiздiң бастамаңызбен ашылған мешiт екен. Дiни ғибадатхана Павлодардың бас көшесi – Кутузовтың бойында орналасқан. Бұл өзi Алматыдағы Фурманов көшесiнiң бойында ойып тұрып мешiт салумен пара-пар дүние сияқты. Мешiт салайық деп бастама көтеруiңiзге не түрткi болды?
– Бұл мәселенi өзiм ғана шешiп қойдым деп айта алмаймын. Облысқа қызметке барған кезiмде, жергiлiктi мешiтке кiрiп, жамағатпен сөйлестiм. Олар өз жағдайларын айтты: жергiлiктi мешiт өте тар, ауласы да кiшкентай… Намаз уақыттарында, әсiресе, Ораза кезiнде адамдар мешiтке сыймай, сыртта мiнәжат етедi екен… Жергiлiктi ақсақалдармен, сол өңiрдiң беделдi азаматтарымен ақылдаса келе, мешiт салу жөнiнде шешiм шығардық. Бұл өте үлкен, сәулеттi мешiт болатындықтан, оның қаржы мәселесiн де шешу керек болды. Мешiт бюджеттен қаржыландырылмайды, бұған азаматтардың ниетi, демеушiлiгi, оларды жұмылдыра бiлу қажеттiлiгi туындады. Осыны ойластыра келе, жергiлiктi тұрғындарға да үндеу жасайық деп, мешiт салу мәселесiн көтердiк. Әйтеуiр, сәтi түсiп, мешiт салынып, оған Мәшһүр-Жүсiп атамыздың атын бердiк. Оның алдында жергiлiктi жамағатпен, дiни басқармамен кеңестiк. Бұл өзi ортақ шешiм болды.
– Ал, сiз өзiңiз дiншiлсiз бе? Дiнге қалай қарайсыз? Мешiтке жиi барып тұрасыз ба?
– Бүгiнгi жағдайда мешiтке жиi барып тұрамын деп айта алмаймын. Өзiмдi айтарлықтай дiншiлмiн деп те есептемеймiн. Бүгiнгi дiн мәселесiн сөз еткенде, негiзiнен дiн саласының басы-қасында жүрген азаматтарды сынауға болмайтын шығар, дегенмен дiндi кейбiр кезде саясаттың қолшоқпарына айналдырып жiберетiн сияқты. Дiн дегенiмiз – саясаттан бөлек, мемлекеттен бөлек, тiптен, одан да жоғары тұруы тиiс сала. Ол ендi көктегi ауада қалқып тұрған, барлық адамдарға бiрдей ортақ құрылым болуы керек. Ал, бiздiң жағдайға келсек, бүгiнгi дiн жүйесiнде жүрген азаматтар қатардағы мемлекеттiк шенеунiктерге ұқсап кеткендей. Бұған қоғам өте сақ болғаны, жұртшылық сын көзiмен қарағаны ләзiм. Имам бола ма, молда бола ма, ол, ең алдымен, дiнге қызмет етуi керек.
– Ал, мешiтке өзiңiз үшiн бармайсыз ба? Қанша дегенмен, бiз Аллаға мұқтажбыз ғой…
– Мен сiзге бiр нәрсе айтайын, дiннiң не екенiн Құсмұрын түрмесiнде отырып ұмытқан емеспiн. Құран бiлетiн, әруақтарға бағыштап дұға оқитын азаматтар арамызда болды. Солармен бiрге отырып, бас қосып, дiн мәселесi жөнiнде әңгiме-дүкен құратынбыз.
– Қанша дегенмен, елiмiзде әлi де ұлттық мәселелердiң толыққанды шешiмiн таппағанын бiлемiз. Тiл, дiн мәселесi де кемшiн қалуда. Соңғы кездерi елiмiзде күллi дiндер мен ағымдардың басын тоғыстыру әрекетi де байқалады. Бұл ненiң ықпалы деп ойлайсыз?
– Бұл алдында айтқан мәселеден шығады. Бiзде билiк дiндi саясаттың шоқпарына айналдырып отыр. Дүниежүзiнiң алдында көрiнiп қалу үшiн ел басшылары, тiптi, бiздiң елiмiзде жоқ дiни конфессиялардың жетекшiлерiн де Қазақстанға шақырды. Мұндай әрекеттi ерсi деп бiлемiн.
– Негiзi бүгiнде "билiктiң тiлi – орыс тiлi, оппозицияның да тiлi – орыс тiлi" деген түсiнiк бар. Шынымен-ақ, билiкте де, оппозицияның өзiнде де соңғы кездерi ғана қазақша сөйлеуге мәжбүр болып жүрген азаматтар баршылық…
– Мен дiн де, тiл де саясаттың қолшоқпары болмауы керек деген ұстанымдамын. Тiлдi де, дiндi де бiз өзiмiз үшiн оқып, меңгерiп, бiлiп, сөйлеуiмiз қажет. Қазақ тiлiнде сөйлейтiн болсақ, бiз, ең алдымен, өзiмiз үшiн сөйлеймiз, жазамыз. Әрине, саясаткер болғаннан кейiн көпшiлiктiң көзiне түсу үшiн бiрер сөздi қазақша айтатындар бар. Ондай әрекетi аз-маз болса да септiгiн тигiзiп жатса, бұған несiне ренжуiмiз керек?! Ол да дұрыс шығар. Бiрақ бұдан астар iздеп, саясатқа айналдырып жiберу пайдасыз. Саясат деген – қоғамда болып жатқан iс-әрекеттердiң айнасы, жағдайдың көрiнiсi. Бүгiнде қоғам негiзiнен орыс тiлiнде сөйлейдi. Саясаткерлер де көбiнесе орыс тiлiнде сөйлейдi: билiк те, оппозиция да солай. Ал, бұған, керiсiнше, саясаткерлердiң өздерi үлгi көрсетейiк деп өз ана тiлiнде сөйлеп тұрса, ғанибет емес пе!
– Сiз өзiңiз оппозицияның майдаланып кетуiне не себеп деп ойлайсыз? Кезiнде, шынымен-ақ, оппозиция үлкен күш едi, бiрақ ақыр аяғында бөлiнiп-жарылып кеттi…
– Негiзiнен бұған бүгiнгi күннiң жағдайымен қарап, оған баға беру әлi ертерек деп ойлаймын. Әр мәселенiң өз кезеңдерi болады. Айталық елiмiзде Парламент, Президент сайлаулары өттi. Онда оппозиция қарқынды жұмыс жасап, халықтың алдында өздерiн айтарлықтай көрсете алды. Оппозицияның бар екенiне, оны халықтың көпшiлiгiнiң қолдайтынына көбiнiң көзi жеттi. Оппозиция дегенiмiз – бiр топ адам емес, ол халықтың өзi. Оппозиция ұлттың мұң-мұқтажын айта алатындай, ашық жариялайтындай, билiкке халықтың пiкiрiн жеткiзетiндей қызмет етедi. Шынайы оппозицияның халыққа қызмет ететiн уақыты алда. Оны болашақ көрсетедi.
– Кезiнде сiздiң Павлодар облысын басқарғаныңызды жұртшылық жақсы бiледi. Негiзiнен басшылық қызметiнде жүрiп, ненi әлi де жасап үлгермедiм деп ойлайсыз?
– Атқаратын дүниелер көп. Осымен iс бiттi, болдым, толдым дегенге сенбеңiз. Бұлай айтқан адам – түк iстемей отырған адам. Мен Семей және Павлодар облыстарының әкiмi қызметтерiнде жүргенiмде бiр нәрсенi түйiндедiм: мемлекетiмiзге демократия жетiспейдi. Жалғыз Семей, Павлодар облыстары арқылы өзгерiс енгiзуге болмайтынына көзiм жеттi. Бiр ғана мысал келтiрейiн. Кезiнде Екiбастұздың "Богатырь" деген көмiр өндiретiн кенiшiне американдық "Access industries" деген компания келдi. Мiне, халықтың емес, солардың қамын ойлаған сол кездегi премьер-министр Тоқаев оларға жер мәселесi бойынша жеңiлдiк бердi. Оны бiзбен кеңеспей үстiмiзден жасады. Негiзiнен мұны шешетiн жергiлiктi әкiмдер болуға тиiс едi. Тiптi, облыс әкiмi емес, мұны Екiбастұздың әкiмi мен қалалық мәслихат шешуге құқылы-тын. Мұның қай есiктен кiргенiн бiлмеймiн, бiрақ "Access industries" компаниясының адамдары Тоқаевқа жолығып, қолына атышулы № 53 қаулыны ұстап, бiздiң бюджетiмiздi, бiзге түсiп жатқан салықты алып, бiз үшiн премьер-министр бәрiн шештi. Бiз соған наразы болдық. Мiне, демократияның жоқтығы сондайда бiлiнедi. Халықпен ақылдаспай, жергiлiктi халықтың қамын ойламай, жоғарыдан шешiмдер шығып жататыны, бұл елде демократияның жоқтығын бiлдiредi. Кешегi "Шаңырақ", "Бақай" мәселесi, Атырауда болған қазақ пен түрiк арасындағы қақтығыс осыдан туындады. Негiзiнде бұл ағайындас ұлттар. Бiрақ төбелеске дейiн барды. Нелiктен? Әдiлетсiздiктен. Әдiлетсiздiк қайдан туындады? Әдiлетсiздiк билiктiң жергiлiктi халықпен ақылдаспай, олардың мүддесiн көздемей, дербес шешiмдер шығаруынан көрiндi. Яғни, халықтың сыртынан, халықтың үстiнен келiсiмшарттарға қол қойылып кеткен. Бұл – демократияның жоқтығы. Сiздiң сауалыңызға жауап беретiн болсам, Павлодар өңiрiнде орындай алмай кеткен бiр арманым болса, ол – мемлекетiмiзде демократия, азаттық жолының жоқтығына өкiну. Жұртшылықтың арасында оппозицияның мүлт кеткен тұстарына ренiш бiлдiру, өкiну бар. Менiң пiкiрiмше, оппозицияға өкiну – өз халқыңа өкiнумен бiрдей. Жоғарыда айтқанымдай, оппозиция деген – өз халқымыз. Сынайсың да, кемшiлiк болса, ренжисiң де. Бiрақ ол – өзiмiздiң халық, өзiмiздiң оппозиция. Өкiнетiн болсақ, өз-өзiмiзге ғана өкiнемiз. Кемшiлiктердi көрiп жатсақ, қолымнан келмедi дегендей ойға келiп жатсақ, өкiнемiз… Бiрақ мұны өзiмiзден көруiмiз керек.
– Бүгiнде елiмiзде адам құқы дегенде, көбiне шағын диаспора өкiлдерi мен секталардың құқын алға жиi тартады. Ал, қазақ тiлiнiң, қазақ халқының, ислам дiнiнiң "адами құқы" ескерiлмейдi. Қазақ тiлiн айтсақ, әр ұлт өз ана тiлiнде сөйлеуi керек деп қарсы шығады. Сонда Қазақстанда адам құқы басқаларға қатысты да, қазаққа қатысты емес пе?
– Адам құқы деген сөз – әр адамның, азаматтың құқы. Бiздiң елiмiзде қазақ тiлi – мемлекеттiк тiл. Бұл – бiздiң бiрiншi басты құқымыз. Бұл да басқа құқтармен бiрге қатар қолданылуы, қорғалуы керек. Оған да қорған керек. Оны алдыңғы қатарға қою шарт. Бұл тiптi, құқық ғана емес, қазақ тiлiне келер болсақ, бұл – ұлттық қауiпсiздiк мәселесi. Өйткенi, тiл болмаса, ұлт болмайды деп айтамыз ғой. Ұлт болмаса, мемлекет те болмайды. Сондықтан, тiлдi сақтау, тiлдi дамыту – ол ұлттық қауiпсiздiк мәселесi деп есептеймiн. Бiзде пәленбай мыңдаған адам жұмыс iстейтiн, пәленбай мыңдаған қаржы бөлiнетiн атауы дардай Ұлттық қауiпсiздiк комитетi деген мекеме бар. Ұлттық қауiпсiздiк жөнiндегi кеңес те бар. Осындай мемлекеттiк органдардың барлығы да қазақ тiлiн дамытуға атсалысуы керек. Неге екенiн кiм бiлсiн, қазақ тiлi туралы сөз қозғалса, билiк түлкi бұлаңға салатын әдетiнен танбай келедi. Тiлдiң мәртебесiн арттыру ең басты негiзгi мәселе болуы шарт. Бұл жалғыз ғана адам құқын қорғайтын қоғамдық ұйымдардың ғана мәселесi емес. Олардың қолынан не келедi? Бұл – мемлекеттiң, мемлекет басшыларының құзырындағы мәселе.
– Әңгiме соңында, келер күннен не күтесiз?
– Бiздiң сұхбатымыз Қазақстан Тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығы кезеңiнде өтiп отыр. Алдағы уақытта елiмiз нағыз тәуелсiз ел болып, мұнда азаттық орнап, адам құқы, халықтың мүддесi өзiнiң оңды шешiмiн табатынына үмiтпен қараймын. Мемлекетiмiздiң саяси жүйесi келешекте демократиялық жүйеге айналатынына күмәнданбаймын.
Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТОВА
