Біз сіздерді ұмытпаймыз!

«Қазақтың тарихы – тілінде» деген қалыптасып қалған ұлағаттың ақиқатын айтуымызға да, жазуымызға да ауыр, бірақ ешқашан айналып өте алмайтын, халқымыздың басынан кешкен қасіретті заманы туралы толғанғанда, анық көзімді жеткізе түскендей боламын. 

Анығын айтар болсақ, біздің буын әде­биетке құмар болдық,  жұртымыздың көне мұра­ларын оқып отырғанда, қайғы-зар си­патталатын, елінің трагедиясы ананың за­ры­мен айқындалар тұстарда жүрегіміз шы­мыр­лап, жүйке-жүйеміз босаңсып сала беру­ші еді!
Шындығында, қуанышы мен шаттығын, қай­ғысы мен мұң-зарын қазақ сияқты шы­найы да әсерлі бейнелеп бере алатын халық жоқ-ау, сірә?!
Елдің де, жекелеген азаматтың да қара басын қадір тұтып, жоқтай білген, естіртуіне де мән берген жұрттың өкіліміз. Ата-баба­ла­ры­мыздың жүріп өткен жолдарына құр­мет­пен қарауымыздың сыры да осында жатса керек. Асан қайғы, Бұқар жырау, одан берідегі Дулат, Шортанбай, Мұрат ақындардың ке­ле­шекті анық болжаған өлең-жырларының тууы таңғалдырмай қоймайды. Отаршылдық им­перияның зауал тудыратынын Мұрат ақын қалай тауып айтқан десеңізші: «Еділді тар­тып алғаны, Етекке қолды салғаны, Жайық­ты тартып алғаны, Жағаға қолды сал­ғаны. Ойылды тартып алғаны, Ойдағысы бол­ғаны», – деп зарлаған Мұрат ақынның кө­ріпкелдігі әлем жұрты аңыз қылған Нострадамустың сәуегейлігінен еш кем емес.
Әрине, кез келген ел перзенті секілді, ту­ған топырақ, ардақты ата-бабалар тар­и­хы­на үлкендеріміздің айтуымен қанықтық, өз бетімізбен де оқып-тоқып өскен жайымыз бар. Қазақта Бекасыл деген әулие өткенін ер­теден естіп өстік. Атақты Мәшһүр Жүсіп әу­лиенің ниеттес сырласы болғанын, діни ілім алғанын көпшілік білсе керек. Сол Бека­сыл бабамыз, біз сөз қылғалы оқталған зұл­мат заман туралы былайша ақтарылған екен:
«Зұлмат заман келе жатыр, құл-құтан кө­теріліп, ылғи жалаңаяқтар ел басқарып, қа­ныңды судай шашады. «Жылан тақыр» бо­ласыңдар. Көмусіз адам көбейеді. Қырғын со­ғыс болады. Сөйтіп, көрер көзге жарқын, бір­ақ іштен іріп жатқан бір заман басталады. Көлік төрт дөңгелекті темір болады. Аспан жол болады. Имандылық азаяды. Өнеге тоза­ды, қасиет азады. Жастар ит ішпейтін су­сын­ға құмар болады. Тірі жетімдердің саны ар­та­ды. Бірақ осының бәріне ертелі-кеш Алла­ның бір тыйымы болады».
Ал енді осылардың бәрінің қолмен қой­ған­дай шындыққа айналғанына күмәніміз бар ма?!
Ойламаған жерден омыраулап келіп, қа­зақтың өз жерін қаншама аранын ашқан жау­ларынан қорғаймын деп, әлсіреген, қан­сыраған шағында, көптігіне, күшінің ба­сым­дығына сүйеніп, озбырлық танытқан, біресе сая­си қитұрқылықпен момын халықты ал­дап-арбаған, біресе ашық басынып, зорлық-зом­былық көрсеткен империяның шылауы­на түсуі – бұл осы қайсар жұрттың басына түс­кен бұрын-соңды кездеспеген сынақ бо­ла­тын.
Міне, біздің халқымыздың басына түс­кен аса қасіретті кезең туралы көреген, да­на­ларымыз көне замандардан бері қарай, осы­лайша болжам айтып, жұртына ескертіп, сақ­тандырып келген екен, амал нешік, басқа түс­кен ауыртпалықтан ешбір халық құтыла ал­маған. Мәшһүр Жүсіп империя озбыр­лы­ғын хатқа түсіріп, «Сарыарқаның кімдікі еке­ні» деген сияқты отаршылдық саясатты әш­керелеген, қарғыс айтқан бірнеше поэма, дастандар жазып қалдырған адам, мұның бәрін ол, түптің түбінде жұртым империяның анық пиғылынан хабардар болсын деп, сақ­тандырып, ескертіп жазғанға ұқсайды. Дана­лар­дың ондай сәтте үнсіз қалмайтыны анық.
Ең таңғалдыратыны, елім деп емірен­ген­дердің баршасы отаршылдың нысанасына ай­налған шақта, Мәшһүр атамыздың импе­рия­ның қырағы көзінен аман қалғаны. Әу­лие өз ажалымен өмірден өткені мәлім. Бұл сол кездегі озбыр қоғам үшін таңданарлық жайт. Кездейсоқтық па, әлде, Алланың сүй­ген құлына жіберген періштесінің желеп-же­беуі ме, кім білсін?!
Енді, осындай дана, көреген әулиелері­міздің құтын қашырып, санасы сергек жұрт зия­лыларын қынадай қырған осы бір зұлмат кезең – тарих арнасындағы болмай қалмауы мүм­кін емес заңдылық па, әлде Сталин се­кіл­ді озбыр тиранның жеке шешімімен іске ас­қан қырғын ба, осы сұрақтың жауабы, біз­діңше, әлі толық ашылған жоқ. Сол тари­хи озбырлықтары үшін ешкім де кешірім сұ­рап, ұрпақ алдында кешу сұрамады. Ал не­міс халқы көрегендік танытты. Екінші дү­ниежүзілік соғыстағы фашистік Гер­манияның саяси қателіктері үшін бүкіл дүние жүзі халықтарының алдында кешірім сұрады. Гитлердің озбырлығы үшін әлем ал­дында бас иді. Одан ұтпаса, ұтылған жоқ.
1937-1938 жылдарда бүкілодақ бойынша қан­ды террор-репрессия жүргенде, осы рес­пуб­ликалардың ішінде өзгелерден әлденеше есе қиянат шеккен қазақ халқының жазығы не еді? Ойлаудың өзінен ойың түршігетін зұл­матқа неге тап болдық? Халқы тұтастай ашар­шылыққа ұшырап, жұртының ең таң­даулы оқыған зиялылары жазықсыздан жа­­­­­зықсыз жалған жала жабылып, «халық жауы» атанып, көздері жойылғаны заман үшін әділет пе?
Біздің зерделеуімізше, бір халыққа деген осын­шалық озбыр пиғыл, жеккөрініш, жауыз көзқарас ешбір мемлекеттің тари­хын­да болмаған!
Әрине, әрқандай пікірге дәлел керек еке­нін білеміз. Онсыз да бұрынғы қызыл им­перия саясатына бүйрегі бұратындар қазақ көр­ген қиянатты ескергісі келмейді, ұлтын сүйетін, оның тағдырына жаны ауыратын әр­бір адал жүрек мұны аңғармай қалмайды ғой. Сол үшін де салыстырмалы деректерге жү­гінеміз, сонда біздің айтқанымыздың ақи­қаты айқындала түспек.

Қазақстанда лагерь көбейген...

1937-38 жылдары бүкілодақтық есеп бойын­ша, он бес республикада қызмет істе­ген азаматтардың ішінде «халық жауы» ата­нып, жазаға іліккендердердің жалпы саны­нан, орташа есеппен алғанда, қазақ өкілдері екі есе көп болып отырған. Нақтылай түссек, қа­зақтан шыққан «халық жаулары» гру­зин­дер­ден екі есе, орыстардан үш есе артық, та­тар­лардан төрт есе, ал өзімізбен туыстас жұрт өзбектерден бақандай бес есе көп бол­ған!
Осы деректердің өзі, Сталиндей тежеусіз би­лікке ие болған аяусыз қатыгез дикта­тор­дың қазақ халқына «айрықша назары түс­ке­нінің» айғағы болмай ма? Бұл – біздің еш­қан­дай да бояуын қалыңдатып көрсетуіміз емес!
1985 жылдың сәуірінен басталған «қайта құру» заңсыз қуғын-сүргінге ұшыратқан оқи­ғалардың құпиясының бетін ашып, та­рих «ақтаңдақтары» (орысша «белые пятна») ақы­рындап ашық айтылып, жариялана бас­тады. Осы кездерде, газет-журнал, кітап бетін ашпайтындардың өзі оқымыстыланып кет­кендері есімізде. Өйткені халық әбден ақи­қатқа шөліркеп, шынайы тарихты аңсап, зары­ғып күткен болатын! Өйткені, әсіресе, қа­зақ отбасында «халық жауы» аталмаған, осы қарғыс атқыр саяси жазаға ілікпеген шаңырақ немесе әулет жоқ еді. Не атасы, не әкесі, не ағасы, тіпті, әжесі мен анасы, бауыр­лары осындай қаһарлы жазаға іліккен. 
Қаншама жыл бойы «халық жауы» неме­се «халық жауының баласы», «ұрпағы», «туы­сы» деген жалалы, зәбірлі атақпен өмір сүру, жа­зықсыздан-жазықсыз әлдекімдер сауса­ғымен нұқып, көзіңе шұқып көрсеткен на­ла­сымен жер басып жүру оңай болып па?!
Сталиндік жазалау машинасы өз сая­са­тына бағынбағандар былай тұрсын, өзгеше ой­лайтын, саналы, білімді, жан дүниелері та­за, ізденгіш, озық ойлы адамдарға қырғи­дай тиді, ақылдыларды өздерінің жауы сана­ды. Осы залымдық салдарынан миллионда­ған адам – халық үшін еңбек еткен қоғам қай­раткерлері, ғалымдар мен ақын-жазу­шы­лар, қысқасы өз қоғамының ең озық ойлы, таң­даулы зиялылары соқыр саясаттың ны­са­насына ең алдымен ілікті. Ең сұмдығы – олар­дың өздері ғана «халық жаулары» ата­нып қойған жоқ, олардың бала-шағасы, жа­ры, үрім-бұтағы, әкесі мен шешесі тегіс қу­даланды. Сол шақта зиялы қауымның өз­деріне, әйелдеріне, балаларына арналған лагерьлер пайда болды.
Жүйені құрушылар бұл оспадарлықтарын ақтау үшін «коммунистік мемлекеттік ап­па­рат қатарын тазарту» деп атады. Әуелгіде, «біз ең әділетшіл, ең бейбітшіл, адам мүддесін қор­ғаушы, коммунизмге келе жатырмыз» деп ұран­датқан саясаттың, шын мәнінде, жүріп өткен жолдары жосылған қан болып қалға­нын тарих көп ұзамай дәлелдеп, өз орнына қойды. 70 жыл өмір сүрсе де, адамдар сана­сы­на ұзақ уақыт бойы жазылмас жара сеуіп кетті.
Олар бұл зобалаңды бақыламады, адам­дар­ды қыру мен қинауды «шолақ белсен­ді­лер» «өз еріктерімен жүзеге асырды. Мемле­кет­тік жүйе тек қана сталиндік культ бағы­ты­мен жүрді. Сталин көсеуді өзінің жендет­тері­нің қолымен көсеп отырды. Оның за­ман­дастары: «Сталин партиялық бюроларда мүлде момақан түр көрсеткенімен, жиналыс тек қана оның алдын-ала құрған сценарийі бойынша жүргізілетін. Ол өзінің серіктестері Берия, Каганович, Молотов, Ежовтардың ауы­зымен «халық жауы» деген жала жабылу­ға тиіс адамдарына ең әуелі қара күйені бат­­­­­тастыра жақтырып, бұлтартпастай қы­лып кінәні үйіп-төгіп, «әзірлеп» алатын, со­сын өзі қорыта сөйлеп: «Ну что же, раз члены политбюро так решил, куда я могу деваться? Мы только соответствующие меры будем при­нимать наверно, как вы думаете?» деп тағы соңғы сөзді өзінен басқа партия мү­ше­леріне тіреп, барлық мәселелерді солар ше­шіп отырғандай көрсете білетін», – деп ес­теліктер қалдырған.
Міне, осылай оқыған-тоқыған зиялы арыс­тарымыз Сталиннің зымиян саясаты­ның кесірінен отқа оранып, оққа байланған.
Оның ақ-қарасын айырған «су ағып, өзен тасып», талай дәуір өтіп кетті.
Осы нәубетті жылдарда Сталиннің ең бірін­ші жендеті, «темір нарком» атанған 
Н.Ежовтың абырой-беделі аса жоғары болған. Үкім соның қолымен атқарылған. Сол Н.Ежов­тың ұйымдастыруымен саяси тұт­қын­дарды ұстау үшін 7 одақтық изолятор, барлық облыстардан түрмелер ашылған, 50-ден астам ГУЛАГ лагері, 420-дан астам түзету ко­ло­ниясы жұмыс істеген. Әсіресе, Қазақ­станда лагерь, түрме еселеп артқан, яғни, республикамызды жазалау лагерьлерінің орталығы деуге болар еді.
1930-50 жылдар аралығында Қазақстан жерінде ОГПУ-НКВД жүйесіне бағынышты лагерьлер мен олардың бөлімшелері жұмыс істеген. Мысалы, Қарағандыдағы КарЛаг 780 миллион гектар аумаққа орналасқан екен. Қа­зақстанның тоғыз бірдей облысы бүкіло­дақтық ГУЛАГ жүйесіне кірген. Осыдан-ақ Ста­линнің Қазақстанды нағыз жазалау оша­ғына айналдырып, жергілікті жұртты көбі­рек жазаға тартуға бар күшін салғаны анық байқалады.

Мың тағзым, аяулы аналар!

Қазақстандағы «халық жаулары» тақы­ры­бын зерделесек, алдымыздан ұзын-сонар тізім шығады, бұл туралы мәлімет көздері жетерлік.
Қарағандыға таяу орналасқан АЛЖИР ла­герінің тарихын төбе құйқаң шымырламай жайбарақат тыңдау мүмкін емес. Құдай-ау десеңізші, аяулы арыстарымыздың өздері тартқан азап аздай, олардың жарларын осын­шалық қинау, балаларын қуғындау де­геніңіз шектен шыққан жауыздық қой.
Арыстарымыз тірек тұтқан аяулы жар­ларының қайсарлықтары туралы айту – өз алдына бөлек тақырып.
Қазақтың тұңғыш кәсіби режиссері Жұ­мат Шанинның жесірі Жанбике Шанинаның АЛЖИР-де өзі сияқты тұтқын әйелдердің көңілін көтеріп, ән айтқаны туралы оқыдық, Мағ­жанның жалынды жырларын жатқа ай­тып, тұтқындарға жүрек жылуын сыйлаған Мә­риям Есенберлинаның өжеттігіне таң­дандық. Мағжанның өлеңін оқымақ түгіл, есімін атаудың өзі үлкен қатер болып төнген заман еді ғой! 
Сұлтанбек Қожановтың жары Күләндам Қожанова тұтқында отырып, өлеңдер жазып, жаны қаяулы құрбыларының қайғысын аз­дап болса да жеңілдетуге тырысыпты. Атақ­ты қоғам қайраткері Темірбек Жүргеновтің же­сірі Дәмеш Жүргенова осы АЛЖИР-де жә­не Нижний Тагил лагерінде тұтқындарға се­гіз жыл бойы дәрігерлік қызмет көрсеткен. Күйеуімен бірге бес бірдей баласынан айы­рыл­ған Бейімбет Майлинның жесірі Күн­жа­мал Майлинаның өз трагедиясына қарамас­тан, құрбыларының көңілін демдеп, рухтан­дырғаны туралы оқып отырып, қалайша толқымайсың?!
Сол сияқты, Гүлбаһрам Сейфуллина, Мәриям Тоғжанова, Рәзия Меңдешова, Әзиза Рысқұлова, Рабиға Аспандиярова, Шахзада Шонанова (бұл кісі түрмеде жендеттердің қо­лынан қаза тапқан екен) сияқты арыс­тары­мыздың аяулы жарлары бастарына түс­кен ауыр тағдырларына мойымай, сол жа­залау орындарының қатаң тәртібіне сы­нып кетпей, қайсарлық пен төзімділіктің үлгісін көрсеткен. Қайсарлық демекші, қазақ әйелінің керемет образы дерлік Ілияс Жан­сүгіровтың жары Фатима Жансүгірова қо­лындағы кішкентай баласын тартып алмақ­шы болған жендеттерге сес көрсетіп, «Сен­дер­ге тірідей ұстатқанымша, одан да өз қо­лым­мен буындырып өлтірейін!», – деп сә­биі­не ұмтылғанда, жендеттер райынан қайтып, сә­биін аман алып қалған екен. Лагерьде ажал­дан аман қалған сол сәби аман-есен ер­жетіп, кейін жазушы, режиссер болды. Бұл – Болат Жансүгіров еді. Міне, адам баласы төз­гісіз сын сағаттарда, арыстарымыздың жарлары биік рухтарымен адамдық өнегесін таныта білген. Мың тағзым, сендерге аяулы аналар!
Ал енді, «мақсатымыз-теңдік», «бостан­дық», «әділет» деп дүниеге жар салып, ұран­дат­қан коммунистердің ерін де, әйелін де, ба­ласын да осыншалық қатыгездікпен қина­ғанын қалай түсіндіріп бере алар едік?!
Кейбіреулердің әлі күнге дейін сталиндік сая­сатты ақтап сөйлейтінін түсіне де, қабыл­дай да алмаймын. Жарайды, біздің әке-ше­шелеріміз жабулы қазан жабулы күйінде тұрғанда, көп нәрсеге көздері жетпей, өмір­ден өтті, сондықтан оларды айыптау қисын­сыз, ал біздің замандастарымызға не жорық?!
Тарихымызды терең байыптай аларлық мүмкіндік әлдеқашан туған жоқ па, қашанғы осыншалық көрсоқырлықпен өмір кешуге болады?
Мені заңгер ретінде тарихта бұрын-соң­ды болмаған мемлекеттік сұмдық террордың – қанды репрессияның қалай заңдастырыл­ғаны ойландырады. Сталин бастаған диктаторлық жүйе осыншалық залым қанқұйлы жос­парын заң аясына қалай сыйғызды, әлемдік көзқарас, көлденең көздің сынынан қалай қаймықпаған, аяғын тартпаған деген ойлар жиі мазалайды.
Ең құрымаса, келешек ұрпақ алдында жауап­тымыз-ау, біздің осы істегеніміз үшін ке­лер ұрпақ қарғыс айтады-ау деп кез келген екі аяқты пенде ойланса керек еді ғой?!

«Мұны Сталин білген жоқ»

Сол кезеңдердегі заңнамалық материал­дарға көз салып отырсақ, Сталин бұл тұрғы­дан өте әккілік танытқан тәрізді. Сырт көзге бә­рінің де жауабы дайын, жас үкімет даму тұр­ғысынан қырағылық шараларын мықтап қол­ға алған, әсіресе, ішіміздегі «халық жау­лары­мен» күресу, оларды әшкерелеу «тарихи міндет» саналған. Міне, үкіметтің қолға ал­ған «тазарту шаралары» сырттан қарағанда заң­ды, халық мүддесіне лайықты шешім, ас­қан қырағылық пен тәртіпке негізделген, «әй­бат сипатты» болып көрінеді. Бірақ бәрі қа­ғаз жүзінде ғана құжатталған! Ал іс жү­зінде мәселелер мүлде басқаша шешіліп отыр­ған. Сталиндік режимнің авторлары НКВД-ның жергілікті жердегі қанішерлеріне «ха­лық жауларын аулау, ұстаудың нақты жос­парын» ұсынған, ал шаш ал десең, бас ала­тын жендеттер сан толтыру жоспарымен ай­рықша қатыгездік танытқан, ешкімнің ау­руына, жасы келгеніне, отбасылық жағ­дайы­ның қиынына қарамаған және оларға физикалық күш көрсетуге де құқылы болған.
Демек, бұл солақай заңнамада ешқандай адам­дық фактор есепке алынбаған, істің ақ-қарасы сарапқа салынбаған, тек ж­о­ғары­дан берілген нұсқауға ғана мән берген. Осы сталиндік жоспарды жеделдетіп, іске асыру үшін жер-жерде «үштік», «екілік» топтар жұ­мыс істеген. Бұларға үкімет атынан тежеусіз би­лік, шешім шығару құқығы берілген, яғни, олар кез келген жерде сот ашуға, үкім шы­ғара салуға, яки, өздері соттап, ату жазасына тартуға және орындауға құқылы болған. Ер­теректе егде кісілер осындай сталиндік жен­деттердің адам «аулауға» шығып, өздері сот­тап, өздері үкімдерін орындап жүргенін әңгі­мелеп отыратын, аңқау қазағым, «әттең, Ста­лин мұның біреуін білмей отырды ғой, біл­се сазайларын тарттырып, әкелерін та­нытар еді ғой!» деп әңгімелейтін. Гәптің бәрі сол Сталиннің өзінен басталғанынан ел іші ха­барсыз болғаны рас еді. Сондықтан да олар сталиншіл болды, оған қалтқысыз сенді. 
Ресми мәліметтер бойынша, 1930 жылы тұт­қындалғандар саны – 179 мың, 1935 жы­лы – 839, 1936 жылы – 4 мың, 1937 жылдың ая­ғында 996,4 мың болған. Сол кезеңдерде жүр­гізілген бұл мәліметтерге сену қиын. Зерт­теуші тарихшы ғалымдар лагерьлердегі жазаланғандар саны 2-3, 5 млн.-нан 16 млн.-ға дейін өскенін жазған. Мұның өзінің нақ­ты емесі туралы болжамдар да айтылып жүр.
Енді Қазақстанға қатысты деректер кел­тірейік. 1937 жылдың басына қарай Қа­зақ­стан­ның партия ұйымынан 1936 адам қуы­лып, тұтқындалған, 1938 жылы тағы да 16 мың адам қуғын-сүргінге ұшыраған. 1935-1938 жылдар аралығында Қазақстанда бар­лығы 30 387 коммунист партиядан шы­ғары­лып, тұтқынға алынған. Олардың ішінде 
4 602 адам «халық жауы», 3 942 адам кулак құйыршықтары, ақ гвардияшылар және басқа да таптық жат элементтер, 8 мыңнан астам троцкистер, ал 9 800-і ұлтшылдар деп көрсетілген. Осы деректердің өзі, үкіметтің «жау жоқ жерден жау іздеген» сойқан сая­сатының дәлелі секілді. Баяғыда Троцкийдің кім екенін білмейтін қазақтың қарапайым шаруа баққан адамы айдалып кеткені тура­лы естіп едік. Сонда айдалып бара жатып айтыпты дейді, «Троцкий дегенді айтып, ауызы-басыма тепкілеумен болды, ол енеңді ұрайынды білмеймін ғой, көрсем, көрдім деп айта салмаймын ба?» деп, сірә, Троцкийді көр­мегенімнен жазаландым деп ойласа керек. Оның жай әшейін ойдан шығарылған жала екенін үкіметке берілген, жан-тәнімен сенген аңқау сорлы түсіне алмаған күйі кете барған. Мұндай мысалдарды көптеп келтіру­ге болады.
Студенттік жылдарда, ұстаздарымыздың тап­сырмасымен, кейін қызметке кіріскенде, өз бетімізбен, сол кезеңдердің газет тігінді­ле­рін талай ақтарған уақыттарымыз болды, қа­зір де уақыт аз болса да, көңіл бөлуге ты­ры­самыз. Мен сол кезеңдегі кеңестік идео­логияның, әсіресе, баспасөз саласының ком­мунистік саяси ұраншылдыққа қосқан шек­сіз үлесіне таңғалып, бас шайқаумен ке­лемін: Баспасөз беттері толған ұран­шыл­дық: «Халық жауларына аяушылық бол­ма­сын! Жауларға еш рақымшылық болмасын! Ха­лық жауларының көздері тездетіп жойыл­сын! Совет жері залым сатқындардан тезірек тазартылсын! Стереть с лица советс­кой зем­ли подлых изменников родины!».
Кеше ғана халқына жанын салып қызмет еткендер, ұлтымыздың марғасқа ұлдары, өз бауырларымыз, туысымыз адам айтса нан­ғысыз жексұрын бейнеге айналып шыға кел­геніне қарап тұрып жағаңды ұстайсың!
Міне, теріс ақпараттың құдыреті! Міне, сая­саттың сұрқиялығы! Адам баласының биі­гінен құлап, қоғамының ең сүйкімсіз, жа­ғымсыз тұлғасына айналуы өте тез екен. Ақ­параттық пропаганда халықтың жадын жуып, өзінің сүйікті ұлдарын жауға айнал­дыруға қауқарлы екен.
Осының бәрін өзіміз сияқты ет пен сүйек­тен жаралған адам баласының ойлап тап­қанына, кейде, адамзат ішінен осынша­лық аяусыз қатыгездік шығатынына таңдан­бай тұра алмайсың.
Ойымызды жинақтар болсақ, 31-мамыр – салтанат құратын мереке емес, бірақ халқы­мыз­ды арда ұлдарына-арыстарымызға тағ­зым етер күн. Олардың ерлігін, болашақ ұр­пақ үшін жасаған шексіз еңбегін еш ұмы­туға болмайды!
Сөзімнің соңын таяуда ғана өмірден өт­кен, осы қазақ арыстары туралы талай тол­ғанып жыр жазған, қазақ поэзиясына Көк Түріктер сарынын әкелген дарынды ақын Темірхан Медетбектің дәл осы біз қозғаған тақырыпқа арнаған «Қуғын-сүргін заманы» жырының от шашырап тұрған жалынды, кестелі шумақтарымен түйіндей кеткім келеді:

«Ұлы Далам, Ұлы Елімді қуғынға салды, Көз көріп, құлақ естімеген Қырғынға салды, Тұла бойын түгел тінтіді, Киіздей қақты, Тулақтай сілкіді. Адамдарын бірін-біріне айтақтады, Қан жоса қып қаптырды.  Бірін-біріне Мал құсатып бақтырды. Жайқалған шалғыным дөңкиген тасқа толды, Елімнің омырауы Қып-қызыл қанға боялып, Етегі жасқа толды. Құтырып алды, Арыстарымның терісін – Тірідей сыпырып алды, Әруақтарымды күңірентіп, – Аяғынан сүйреп – Моладан шығарды, Неткен халық ек шыдамды?!
Көген қырқылып, Керме мен желі үзілді... Қара нарларымның – Омақасып! – Белі үзілді. Қазанаттарымды Қыл бұрау салып шырқыратты, Сай-сүйегімді сырқыратты. Жүрмесін деп Табанымды тіліп, Жылқының қылын Қиып салды, Басын көтермесін деп, Мойнына құрық салды, Сөйлемесін деп – Аузына! – Кірдің тасындай ап-ауыр құлып салды!».

 Сірә, қанша талпынғанымызбен, сол қасіретті жылдарды, нәубетті кезеңді Темірхан ақындай осыншама дәл сипаттап, шырқырап жеткізе алмасақ керек.
Тек мұндай қасірет келешекте ұрпағымыздың басына орнамаса екен деп тілейік!

Досжан ӘМІР,
ҚР Судьялар Одағының төрағасы