Әкелер мен балалар

Отбасы – қай заманда болсын қоғамдық құрылымның басты бөлшегі, қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ететін іргелі әлеуметтік институттардың бірі. 

Қазақстандағы ерлердің отбасындағы рөлі және бала тәрбиесіндегі орны туралы ар­­найы зерттеу жүргізілген екен. Әлеу­мет­тану зерттеуіне барлығы 2 125 респондент қа­тысқан, оның 1 029-ы әйел болса, 1 096-сы – ер адам. 
Зерттеу көп отбасында баланы күту мін­деттері көбінесе әйелдерге жүкте­ле­тінін көр­сеткен. Бала күтімінің және баламен уақыт өткізудің басқа жағ­дайына да ерлер си­рек қатысады, яғни «сирек немесе ешқа­шан» және «уақыт бол­ған кезде» деген жауап­ты 70 пайыз рес­пон­дент айтқан. Әке­лер зерт­теуде көрсетілген басқа іс-шара­ларға да сирек қатысатынын жеткізген, орташа есеп­пен әкелердің шамамен 67 пайызы бала­ларға үй тапсырмасын орындауға көме­к­те­седі, ал 65 пайызы «уақыты болған кезде» ба­лаларына тамақ әзірлейтінін айтқан.  
Жалпы, бұл зерттеу кәмелетке толмаған ба­лаларды тәрбиелеу мен күтуге әкелердің қа­тысы жоқтығын көрсетеді дейді сарап­шы­лар. Ерлердің 96 пайызы басты міндеті – отбасын асырау деп түсінеді екен. Олардың арасында «Менің балаларыма қамқорлығым, негізінен, қажет кезде жұбайыма көмектесуім­нен көрінеді» (79 пайыз) деген пікір кең тара­ған. Сонымен қатар ер адам бала күтіміне ара­ласпауын жұмысбастылығымен түсін­діреді. Ал әйелдер күйеулерінің барлық істе көмектесіп, бала күтіміндегі жауапкершілікті бөлісіп, қамқорлық жасап, сыйласа, өмірлері­не қанағаттанып, өздерін бақытты сезінетінін жеткізген.    
Психолог-психотерапевт Серікгүл Сали аграр­лық революциядан бері қарай отба-сының асыраушысы еркек болғанын, сол 10 мың жыл­дан бері еркектің міндеті ақша табу, от­басын қорғау болғанын айтады. 

– Сан ғасырлар бойы еркектің отбасын асыраудан өзге рөлі болмаған. Бұл әбден са­намызға сіңіп қалған. Осының барлығы қазір өзгеріске ұшырап жатыр. Өйткені қазір әйелд­ер баланы да табады, жұмысты да істей­ді, отбасының шаруасына да үлгереді. Қазір нарықтық заманда ер мен әйел теңдей жұмыс істеп жатқандықтан, ерлердің отбасының шаруасына көмектесуі, бала тәрбиесіне араласуы біртіндеп көбейіп келе жатыр.  Бұрын осы үй шаруасының бәрі әйелдің мой­нында болып келгендіктен, ерлердің де бір­ден жауапкершілік алып, білек сыбана кірісіп кетуі – қиындау. Бұл жерде әйелдер бәрін дұрыс ұйымдастыра алуы керек. Күйеуіне үлгермей жатқанын, көмекке мұқтаж екенін ашық ай­тып, кей міндеттерді бөлісіп алғаны дұрыс, – дейді психолог. 

Маманның айтуынша, бала ішкі қорғаныс се­зімін анасы арқылы, сыртқы қорғанысты әке­сі арқылы алады. Анасы түйсігі мықты жан болса, әкенің тәрбиесін балаға беріп, екеуара байланыс орнатады. Әкесімен бай­ла­нысы күшті баланың болашақта адамдармен тіл табысуы, әлеуметтенуі де жеңіл болады. Тіпті, отбасына зорлық-зомбылық жасайтын әке­лердің өзі баласына сыртқы қорғаныс сезі­мін береді екен. Яғни, біздің психо­ло­гия­мыз бойынша ішкі жаудан сыртқы жау қауіп­ті. Мәселен, баланың әкесімен еріп жем-шөп­ке, қораға баруы, көрші ауылдан бір затты алып келуі, атқа мінуі, тоғайға баруы секілді жұ­мыстар баланы жаңа әлеммен таныс­тыра­ды. Әке беретін сенімділік сезімін ешкім бере ал­майды.

– Бүгінде әркім өзі бақытты болғысы ке­ле­ді. Ажырасқандардан себебін сұрасаң, «Мен­де мына нәрсе болмады» дейді. Ер мен әйел бір-бірінің бақытты болуын бірінші орын­ға қойып, бір-біріне қызмет етсе, бар­лық нәрсені жұбымен бөлісе алса, ол отба­сы­ның іргесі берік бола түседі, – деп қорытты ойын Серікгүл Сали.  

Иә, әке – тек асыраушы емес, ол бала­ла­ры­на өмірлік бағыт-бағдар беретін ұстаз. Егер әкенің тәрбиесі дұрыс болса, оның балалары қан­дай жағдайда да адаспайды. 

Ағабек ҚОНАРБАЙҰЛЫ, 
ҚМДБ Баспасөз хатшысы: 

АЙТПА – КӨРСЕТ, ҮНДЕМЕ – ҮЙРЕТ

Жүсіпбек Ай­мауы­­тов: «Тәрбиеге әсер беретін нәрсе – баланы жан-жақ­ты білу», – дейді. Рас, кейде баланың бол­­­мысы мен табиғатын терең танымай, айт­қаны­мыз­ға көндіруге тырысамыз. Қа­білетін ескермей,  ша­масынан тыс тапсырма жүк­тейміз. Әке мен бала арасындағы түсін­беу­шілік осыдан бас­талады екен. 
Осы ретте бала тәрбиесіне қатысты біл­сек – байқамай қалатын, сезсек – сезінбей жа­­татын бірнеше факторды ескере кеткіміз келеді. 
Біріншіден, оған сөзбен емес, іспен үлгі болу. «Айтпа – көрсет, үндеме – үйрет», – де­ген принцип осындайда ауадай қажет. Оның кө­зінше күнәлі іске бой алдырмай, барынша те­ріс қылықтарды жасаудан бас тартқан аб­зал. Өйткені бізден кеткен қателікті періш­те сәби «дұрыс екен» деп қабылдайды. Әсіре­се, біреу іздеп келгенде немесе телефон арқылы ха­барласқан сәтте баланың аузымен «әкем үйде жоқ» деген өтірік сөзді айтқызу – апатқа апаратын амал. Өзіміз өтірікке үйір болға­ны­мызбен қоймай, баланы да осыған мәж­бүр­лейміз.   
Екіншіден, жұмсақтық қажет. Бала ата-ана­сынан жылулық сезінбейінше, оның бойында мейірім-махаббат оянбайды. Қате­лігін бетіне басу – орынсыз. Өз қателігін өзі түсі­ніп, көз жеткізуі ләзім. Бұрыс басқан қад­а­мынан сабақ алған ол саналы түрде ен­дігәрі жат қылықты қайталамауға тырысады. Мінезі қырсық баланы таяқпен түзеймін деу – әурешілдік. Санасына келсе – сабасына түседі. Бала болған соң, бүлдірмей қоймайды. Оны солай қабылдауымыз қажет-ақ. 
Үшіншіден, кейде қаталдық та қажет. Қатал болғанда да өз орнымен. «Қатал бол, бірақ қатыгез болма», – деген тұжырым бар. Ол өзінің әдепсіз әрекеті үшін әкесінің ашу­ланатынын білуі керек. Жұмсақтық – жақсы, бірақ бұл ұстаным баланы босаңсытып жі­бер­меуі тиіс. Сол үшін даналықпен қаталдық жасаған абзал. Қаталдық жасау – оны қатты жа­залау деген сөз емес. Жекіп тастағаннан гөрі қабақ шытудың өзі жеткілікті. Бұл – бала­ның жаман әрекетін құптамаудың ишарасы. Сонда ол өз қателігін түсінеді. Ес­керетін жайт: сынған кесе, сызылған қабырға, т.б. ұсақ-түйек дүниелер үшін қабақ шыту – дұрыс ұстаным емес. Дүниелік заттар бала­ның жүрегін ауыртудың қасында түк те құны жоқ. Жат қылық, жаман әдет, күнәға жете­лей­тін істер үшін қабақ шыту – дүниелік нәр­­сенің қасында әлдеқайда қайырлы.           
Төртіншіден, баламен үлкен адамдарша пікірлесу, сөйлесу ләзім. Көп жағдайда оған өз ойын ашық айтуға мүмкіндік жасаған жөн. Өз пікірін жеткізе алмай өскен бала есейгенде ынжық болады. Бұған да мән бергеніміз жөн. Балаға ертегі немесе ғибратты оқиғаны әңгімелеп бердіңіз делік, айтылған жайттан алар пайдалар туралы кішкентайдың пікірін міндетті түрде сұрауымыз керек. Бұл тәсіл ой­л­ануға, ой қорытуға көмектеседі, әр нәр­сенің тағылымды тұстарынан тәрбие алуға итермелейді. Тұжырымды ой айтуға дағды­ланған бүлдіршіннің өзіне деген сенімділігі артады.       
Бесінші, бала тәрбиесімен жүйелі түрде ай­налысу қажет. Аптасына бір уақытты арнау – оның тәрбесін жүйелі қадағалауға мүмкіндік береді. Бала болған соң, бұзықтық жасайды, босаңсиды, теледидардан көргенін қайталай­ды. Бұл – бүлдіршінге тән табиғи құбылыс. Сондықтан оған ұдайы көңіл бөлген абзал. Пайғамбарымыз Мұхаммед бір хадисінде: «Балаға бір рет көңіл көліп, тәрбие беру – бір сағ (бір сағ – 2 120 граммға тең) көлемінде садақа бергеннен де жақсы», – деген.
Алтыншы, оның қолымен қайырлы істер­ді жасау. Мысалы, көшеде кетіп бара жатыр­мыз делік. Жол бойында қайыр сұраған қа­рия­ға, мүгедекке балаңыздың қолымен нан, ақша, т.б. беру. Болашақта мұндай қайырлы істер оның бойында қалыптасып, өмірінде кө­рініс табады. Отбасымен бірге науқас адам­ды зиярат етудің, қайырымдылық шараларға қатысудың маңызы үлкен.   
Жетінші, сыйлық беру. Сыйлық – кез-кел­ген жүректі жібітеді. Сыйлық беру арқылы жат­таған «тақпақты» немесе берген тапсыр­ма­ны оңай талап ете аласыз. Өйтке­ні сыйлық алған адам берушіге «берешек» боп қалады. Беру арқылы өз айтқаныңызды орындатасыз. Алла Елшісі сыйлық беру адамдар арасындағы сүйіс­пеншілік пен ма­хаббатты оятып, мейі­рім мен бауырма­шылдық сезімді арттыра­ты­нын айтқан. Мереке күндері, аптаның айтулы сәтінде, әсіресе, айт мейрамы, қасиетті жұма күн­дері отбасын қуанышқа кенелтеу, оларға сыйлық тарату – сауапты іс.   
Сегізінші, дұғагөйлік. Игі ұрпақты, құл­шылығы мен тіршілігі үйлескен үлгілі баланы Алладан тілеу – әр мұсылманның міндеті. Өйткені қайырлы ұрпақты пайғамбарлар да Жаратушыдан сұраған. «Бала бер, бала берсең сана бер. Сана бермесең ала бер», – деген қа­нат­­ты сөз қайырлы ұрпақты тілеуден туған ниет. Дұға – мұсылманның қорғаны. Қасиетті хадис-шарифте айтылғандай, әр пендеге ниет еткен нәрсесі беріледі. «Жақсы сөз – жарым ырыс».    
Тоғызыншы, балаларды алаламау, бәріне бірдей қарау, бірдей көңіл бөлу қажет. Бірін екін­шісінен артық жақсы көру – үлкен қате­лік. Мұны бала да сезеді. Дұрыс көңіл бөлін­бе­ген бала дағдарыс пен күйзелісті бастан кешеді.