«Суымызды...» сұрай аламыз ба?

XXI ғасырдың ортасына қарай адамзат мұнайға емес, суға таласуы мүмкін. Қазақстан тұтынып отырған тұщы судың 40 пайыздан астамы сырттан келетінін ескерсек, біз осынша мөлшерде шетелге тәуелдіміз деген сөз. 
Еліміздегі су ресурстарының негізгі қоры жерүсті және жерасты көздерінде шоғырланған және өңірлер бойынша әртүрлі орналасқан. Атап айтсақ, шығыс ауданына барлық су ресурстарының – 34,5, солтүстікке – 4,2, орталыққа – 2,6, оңтүстік-шығысқа – 24,1, оңтүстікке – 21,2, батысқа 13,4 пайызы тиесілі. 
Біздегі тұщы судың жалпы қоры – 539 млрд текше метр. Оның 101 млрд текше метрі өзендерге тиесілі. Ал өзендердің тең жартысына жуығы өзге мемлекеттерден ағып келеді. Мәселен, Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық, Тобыл, Есіл, Шу секілді ең ірі өзендер көрші мемлекеттерден бастау алады. Кейінгі кезде Ертіс пен Іленің суын Қытай молынан қолданып, бөгеттер салып, біздегі су мәселесі ушыға түсті. Сырдарияның бойында Орталық Азияның төрт елі күнелтіп отыр: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы және Тәжікстан. Осы төртеуі Сырдың суын 150 пайызға дейін пайдаланады. Арал теңізі неге тартылып кетті деген сұрақтың бір жауабы осында жатыр. Қазір Арал түгіл, Жайық-Каспий бассейніндегі су тапшылығы да билік пен халықтың бас ауруына айналып отырғаны – ащы да болса шындық. 

Суға талас соғысқа ұласуы мүмкін

Еліміз тәуелсіздік алып, шекарасы бекітілгенімен, трансшекаралық өзендер мәселесі күн тәртібінен түскен жоқ. Негізі, мемлекеттер арасындағы өзен-көл даулары «Трансшекаралық су арналары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану туралы конвенциямен» реттеледі. Бұл құжат 1992 жылы 17 наурызда Хельсинкиде қабылданып, 1996 жылы күшіне енді. Қазақстан осы су Конвенциясына 2000 жылы қосылды, ал құжат 2001 жылдан бастап күшіне енді. Бұл конвенцияны Өзбекстан мен Түрікменстан, сондай-ақ Ресей ратификациялаған. Қытай мен Қырғыз Республикасы бұл құжатқа қосылмаған. Ғалымдар Орталық Азиядағы сияқты транс­шекаралық күрделі су жүйесі жер жүзінде жоқ дейді. Сырдария бойындағы адам­дардың негізгі тіршілік көзі суармалы же­р­ден алынатын өнімге байланысты. Ай­мақ­тағы 67 млн халықтың өмірі суға тәуелді. Ал Сырдарияның суы төрт мемлекетке толық жетпейді. 
Бұл мәселе қатысты Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев өз сөзінде: «Ғаламдық жылынудың сал­дары мұздықтардың еруіне, топырақтың шө­лейттенуі мен эрозиясына әкеп соғады. Осы­ған байланысты Азиядағы қақтығыстар таза ауызсу көздерін бақылауға қарай ойысуы мүм­кін. Ал бұл – Орталық Азия аймағындағы тұ­рақ­сыздық тудыруы ықтимал мәселенің бі­рі екені белгілі. Осы қиын жағдайда Қазақ­стан даулы жағдайларға жол бермеу мақса­тын­да басқа мемлекеттермен бірлескен жүйе­лі жұмысқа баса назар аударады», – де­ген болатын. 
Біз жоғарыда «Трансшекаралық су арна­лары мен халықаралық көлдерді қорғау және пай­далану туралы» конвенцияға Қырғыз Рес­­публикасы мен Қытайдың қосылмағанын тілге тиек еткен болатынбыз. Содан болар Қыр­ғыз Республикасы мен Тәжікстан ағыс­тың жоғары жағындағы ел ретінде бізге ж­і­бе­рілетін су ағынын «реттеп» отыр. Әсіресе, қыр­ғыз елі өзенді біресе буып тастайды, біре­се ағыта салады. Шындығына келсек, олар осы артықшылығын саяси-эконо­ми­ка­лық қоқан-лоққы ретінде де қолдана алады. Ал Арал теңізі мен Балқаш көлі сияқты маңызды су қоймаларының экологиялық жағдайы транс­шекаралық өзендер көлемінің азаюына байланысты нашарлай түсуде.
Кеңестік кезеңде Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан жоғарыдағы Қырғыз Рес­публикасы мен Тәжікстанға мұнай, газ, көмір беріп, есесіне осы елдерден керекті суын алып тұрған. Бүгінде мұндай алыс-беріс азайды. Сондықтан Қырғыз Республикасы мен Тәжікстан қолда бар ресурсын өз игілі­гі­не пайдаланғысы келеді. 
Өзеннің жоғарғы жағында орналасқан ел­дер төменгі елдердің мүддесін ойлай қой­май­ды. Мысалы, Өзбекстан, Қырғыз Респуб­ли­касы, Қытай сияқты көршілер суды қай кез­де тежеп, қай кезде жіберуді өздері шешеді. 
Өздеріңіз білесіздер, осыдан тура 5 жыл бұ­рын көктемде Өзбекстанның Сардоба су қой­масы жарылып, одан аққан топан су Түр­кі­стан облысына жайылып, Мақтаарал ау­да­нын­да он шақты ауылды су басқан болатын. 22 мыңнан астам тұрғын қауіпсіз жерге кө­шіріл­ді. Қаншама материалдық шығын келді. Осыдан кейін біз шекаралық өзендердің бойына салынған бөгендер халықтың бас аман­дығына қатер төндіретінін, бұл мәселеге жеңіл-желпі қарауға болмайтынын түсіндік. 
АҚШ-тың Барлау жөніндегі ұлттық кеңе­сі әлемді шарпитын жаңа соғыстардың се­бе-бі энергия көзі немесе азық-түлік емес, су болады деп болжайды. БҰҰ-ның болжа­мы­на сәйкес, Қазақстан 2045 жылы су тап­шы­лы­ғын көретін елдердің қатарында. Еліміздің басым бөлігінде су тапшылығы бұрыннан бай­қалады, оның басты себебі көптеген өзен бас­тауын өзге елдерден алатынында. 
Былтыр депутат Ерлан Сайыров алдағы уа­қытта еліміздің оңтүстігі мен Орталық Азия елдерінде су тапшылығына байланысты жағ­дай қиындай түседі деген болатын. Халық қа­лаулысының айтуынша, су үнемдеу тех­но­логияларын енгізуде Қазақстан мен Өзбек­стан қарқынды түрде жұмыс жүргізуі қажет. 
– Алдағы 10 жылдың ішінде Орталық Азия елдері мен оңтүстік Қазақстан жерлері су тапшылығынан ауылшаруашылық мақ­сат­та пайдалануға жарамай қалады деген бол­жам бар. Бұл негатив сценарийге алып кел­меу үшін Қазақстан су үнемдеу техно­ло­гияларына көшуі керек. Өйткені су тұты­ну­шыға жеткенше, оның 40-50 пайызы ысырап бо­лады. Ал Сырдарияның 80 пайызын Өзбек­стан пайдаланады. Осы орайда су ысырап болмау үшін бізге екі мемлекеттің арасында су үнемдеуге қатысты ғылыми-техникалық ин­теграция орнату керек, – деген болатын Мәжіліс депутаты.
Жаһандық жылыну заманында транс­шекаралық өзендер мәселесін қа­лай шешеміз? «Бұлақ басындағы» көршілер ер­тең су көлемін азайтып жібермейтініне ке­пілдік бар ма? Бұл сауалдар билікті де, ха­лықты да алаңдатады. 

Үкіметтің әрекеті қандай?

Су ресурстары және ирригация министр­лігі баспасөз қызметінің деректеріне сүйен­сек, еліміздегі өзен-көлдің 55,7 пайызы Рес­пуб­лика аумағында орналасқан, ал 44,3 пайы­зы – шекаралық өзендер екен. Ел эконо­ми­касын дамыту және халықты су ресурс­тары­мен қамтамасыз етуде трансшекаралық өзен­дер маңызды рөл атқарады. Бұл мәселе үкі­метаралық келісімдер арқылы жүзеге аса­ды. Еліміз бұл бағытта көрші мемлекет­тер­мен ты­ғыз байланыста жұмыс істеуді жалғас­ты­рып отыр. Мәселен, былтырғы қарашада Ашға­бад қаласында Қазақстан, Тәжікстан, Түрік­мен­стан және Өзбекстан елдері өкілдерінің қа­тысуымен мемлекетаралық су комис­сия­сы­ның отырысы өтті. Онда 2024-2025 жыл­дар бойынша Нарын-Сырдария каскады, оның ішінде Тоқтоғұл, Бохри-Точик, Шар­да­ра, Чарвак, Әндіжан су қоймалары жұ­мы­сы­ның болжамды кестесі бекітілді. Кестеге сәй­кес екі жылда Шардара су қоймасына ке­ле­тін су кө­лемі шамамен 10 938 млн текше метрді құрауы тиіс, ал «Достық» каналының қазақстандық бө­лі­гіне су беру лимиті 488 млн текше метр кө­лемінде деп белгіленді. 
Былтыр Су ресурстары және ирригация ми­нистрі Нұржан Нұржігітов пен Өзбек­стан­ның Су шаруашылығы министрі Шавкат Хам­раев Сырдария өзенінің бойындағы 10 гид­­­­робекетке су есептейтін жүйе орнату ту­ралы келісті. Осы кездесуде қос тарап Сыр­да­рия өзеніндегі су бекеттерін автомат­тан­дыру мен суды есепке алуды цифрландыру мә­селесін талқылаған болатын. 
Өзбекстан тарапы Сырдария және Әму­да­рия өзендері бассейндерінің экожүйесін сақ­тау, жергілікті тұрғындарды сапалы ауыз­су­мен қамтамасыз ету, шағын және жергілікті су айдындарын қалпына келтіру және т.б. іс-шараларды іске асыруға ниетті екенін біл­дірді. 
Оңтүстіктегі су мәселесі біршама шешімін тап­қанымен, Жайыққа келгенде Ресейге тағы да тәуелді екеніміз рас. Өзен суының күрт азаюы, арнасының тарылуы, балық түрлері, со­ның ішінде бекіре тектес балықтардың азайып кетуі екі ел мамандарын алаңдатып отыр. 
Мамандар, ең алдымен, Жайықтың орта жә­не төменгі ағысындағы Қазақстан Рес­пуб­ликасы аумағының экологиялық-гид­ро­ло­гия­лық жағдайы шынайы әрі объективті ба­ға­лануы қажет, себебі табиғи ағынның бұ­зылуы Қазақстан-Ресей шекара өңіріндегі экологиялық – географиялық және геосаяси жағ­дайға теріс ықпал етуі мүмкін дейді. Осы орай­да Қазақстан Үкіметі Ресей тарапымен бір­лесіп, Жайық өзені бассейнінде зерттеулер жүр­гізу бойынша ынтымақтастықты арт­ты­ру­дың Бірыңғай жол картасындағы іс-ша­раларды жүзеге асыра бастады. Сондай-ақ та­раптар 2021-2024 жылдарға арналған Жайық трансшекаралық өзені бассейнінің эко­жүйесін сақтау және қалпына келтіру жө­­ніндегі Қазақстан-Ресей ынтымақ­тас­ты­ғы­ның бағдарламасын бекіткен болатын. 
Бірыңғай жол картасы бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізу, соның нәтижесінде су қой­маларын пайдалану ережелеріне қажетті өз­герістер мен толықтырулар енгізу жоспар­ланған. Су тасқыны кезінде өзен бассейнінде ор­наласқан су қоймаларының жұмыс режим­де­рін синхрондау көзделген. Аталған шара­лар су қоймаларын толтыруға, уылдырық ша­шатын жерлерді тазартуға және Жайық өзе­нінің экологиялық жағдайын жақсарту үшін қажет су ағынын молайтуға мүмкіндік бе­реді. 2020-2025 жылға дейінгі кезеңде 98 млрд теңгеден астам сомаға жұмыс жүргізіл­мек. Дәл осындай іс-шаралар Ресей тарапынан да қолға алынып отыр.

Қытаймен келісу мүмкін бе?

Жалпы алғанда Қытайдан Қазақстан территориясына мыңға жуық ірілі-ұсақты өзен ағып келеді екен. Екі жақтың комиссиясы бірлесе отырып осы өзендердің ішін­дегі ең ірі деген 25 өзенді белгілеген. 
Қытай үкіметі Шыңжаң-Ұйғыр автоно­мия­лық ауданындағы халық санын қазіргі 23 млн-нан 100 млн-ға жеткізуді жоспарлап отыр. Қазір аймақта ірі құрылыс жұмыстары жү­ріп жатыр, жол төселіп, көпірлер мен ғи­мараттар салынуда. Егер олар сол діттеген мақ­­­­сатына жетсе, сонша халыққа, сонша ха­лықты асырайтын өндіріске мол су керек бо­лады. Сәйкесінше, Іле мен Ертіс – Шың­жаң­ның негізгі су ресурсына айналады. Зар­да­бын етектегі Қазақстан шегуі мүмкін. Са­рап­шылар қазірдің өзінде Қытай Іле өзеніне 13 бекет, ал Ертіске 15 бекет салынған деп отыр. 
Ертіс өзені қазақ үшін өте маңызды. Ол тек шығысты емес, тұтастай шығыс-сол­түс­тік-орталық бөліктің ауыл шаруашылығы мен ауызсуына қолданылуда. Ертістің суын Қы­тайдың қалай бұрып, қалай тоғандар са­лып жатқаны ғарыштан таспаға түскен. Мұны Google картаға барлай қарасаңыз, бай­қай­сыз. Өзендердегі су мөлшері жыл өт­кен сайын азайып келе жатқанын көріп отыр­мыз. Яғни, Қытай экономикасы қарыш­тап өскен сайын, өзен суын да көбірек пайдаланады. 
Мамандар трансшекаралық өзен­дер­дің су ресурстарын бөлу бойынша ке­ліс­сөздер жүргізу оңай емес екенін алға тар­тады. Мәселен, Қытай шекара маңындағы еш­бір елмен су бөлу жөнінде келіссөз жүр­гіз­бейді. Қазақстан – Қытаймен келіссөз жүр­гіз­ген алғашқы және жалғыз ел. Қытай 1992 жы­лы қабылданған Хельсинки келісіміне қо­сылмаған, сондықтан суды өз қажетіне қан­ша пайдаланса да, санаспауға құқығы бар. Алай­да 2001 жылы Қытай мен Қазақстан үкі­­меттері трансшекаралық өзендерді пай­да­лану туралы келісімге қол қойды. Бұл әжеп­тәуір жетістік еді. Себебі келешекте өзен суын бөлуде келіссөз жүргізуге негіз болатын құ­жат пайда болды. Бірақ Ертіс пен Іле мә­селесі әлі толық шешілмеді. 2001 жылы қа­был­данған құжатта күмәнді әрі қызық бір бап бар екен. 4-бапта: «Өзара мүдделерді есеп­ке ала отырып, Тараптардың бiрде-бiрi екiн­шi Тараптың трансшекаралық өзендерi су ресурстарын тиімдi пайдалануына және қорғауына шек қоймайды» – деп жазылған. Сонда бұл Қытай Ертіс немесе Іле өзенінен қанша су алса да, Қазақстан оған қарсылық біл­діре алмайды деген сөз бе? Қисынға сал­сақ, 20 жылдан астам уақыт өтсе де, сол кез­дегі келісімдердің дұрыс іске аспай отыр­ға­ны­на көзіміз жетіп отыр. Одан бөлек, Қытай бір ғана Ілеге ондаған су қоймасын салып, 70-ке жуық гидроэнергетикалық қондыр­ғы­лар орнатқан. Қысқасы, Іленің суы да жыл­дан-жылға азая береді деген сөз. Оның үстіне былтыр АЭС салынуы мүмкін Балқаш көлінде су­дың қалыпты деңгейін сақтап тұру үшін Қа­з­ақстан үкіметі Қытаймен келіссөз жүр­гізе бастаған еді. Егер Қытай тарапы Бал­қаш көлін қалыпты деңгейде сақтауға кепіл­дік беретін су көлемінің түсуін қамтамасыз ете алмаса, АЭС салу мәселесі де кешеуілдеуі мүм­кін. Өйткені Қытайға халықаралық заң та­лаптары бойынша ешбір ел қысым көрсете ал­майды, БҰҰ-ға шағым жасай да алмайды. 
Қазақстанның орта және шағын өзен­де­рін қоспағанда, бастауын Қытай, Ресей, Қыр­ғыз Республикасы, Өзбекстан арқылы алатын Ер­тіс, Жайық, Сырдария және Іле сынды ірі өзен­дер қатты ластанған. 

P.S. 

2040 жылға қарай Сырдария мен Әмударияның суы 20-25 пайызға дейін азаюы мүмкін. Яғни, су деңгейі төмендеген үстіне төмендей береді. Бұл – өте өзекті мәселе. Сондықтан су ресурстарын сақтау және тиімді пайдалану – аса маңызды міндет. Бұл – ұлттық қауіпсіздік пен орнықты дамуды қамтамасыз ету мәселесі десек, артық айтқандық емес.