Зейнеп апайды тыңдасақ...

Баяғыда «Қазақстан әйелдері» журналында «Жамал апайды тыңдасақ...» деген айдар бар еді. Кіл салт-дәстүрге сай ақыл-кеңес, өмірлік тәжірибе, тәлім-тәрбиеге толы әңгімелер болатын. Қазіргі айтары мол «Жамал апай» – Зейнеп Ахметова дер едім. Ол кісінің «Шуақты күндері» мен «Бабалар аманатынан» бастап кейінгі «Күретамыры» мен «Теңбіл тіршілігіне» дейін түгел тауысып оқып шыққан жан ретінде айтайын, Зейнеп апаның кітаптары да, ауызша айтар баяны, шертер сыры да түгелдей адамдыққа, қазақылыққа, ізгілікке тұнып тұр.

Сөз киесі қонған әулет

«Мына өмірде адамды ажалынан бұрын өлтіретін екі нәрсе бар, бірі – оқ, бірі – сөз» де­ген екен үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагор. Бұл жерде ақын «оқ» дегенде атың өш­кір соғысты меңзеп тұр ғой. Оғы түскірдің ой­ран салмаған жері бар ма?.. Қазақта да со­ғыс зардабын тартпаған отбасы кемде-кем шы­ғар. 
Биыл Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқ­талғанына да 80 жыл толады екен. Сол со­ғыстың қазақтан шыққан батырлары тура­лы сөз қозғағанда есімізге алдымен түсе­тіні – әрине, Бауыржан Момышұлы. Оның қаһарман қолбасшылығы, ерен ерлігі әлі күн­ге елдің есінде, ұрпақ жадында, жастар үшін – дәйім үлгі.
Бар қазақ басын иетін осы тұлғаның оша­ғы – Момышұлы әулеті – сөз қонған шаңы­рақ, қасиетті сөзді қадір тұтқан от­басы. Әлгінде «оқ» пен «сөзді» шендестірген ше­бер ақынның айтқанынан бекерге мысал кел­тірген жоқпыз. Оқтың аты – оқ. Оның бір-ақ міндеті бар – біреу атты, біреу өлді, біт­ті. Ал СӨЗ ше? Артық сөйлеп, асырып ай­тып, адамның жанын жаралап, көңіліне дық салып, жүрегін жұлмалауға да болады. Сөз де­генді солай пайдаланып жүргендер де жоқ емес. Бірақ СӨЗ деген ұғымның ең басты мақ­саты да бар ғой! Ол – адамның жанын нұр­ландыру, жүрегін ізгілендіру, ойына ой қосып, рухын көтеру, рухани байытып, үнемі алға жетелеу, өзін жетілдіре, кемелдендіре тү­суге ұмтылдыру!
Жарты әлемді машақатқа салған соғыс­тың (оқтың) зардабын көрген, әйтсе де, ертерек ес жиған Момышұлы әулеті – СӨЗ де­ген киелі дүниенің осы игі міндетін іске асы­румен келеді. Бауыржан Момышұлының оқырман жүрегін жаулаған басқа шы­ғар­маларын былай қойғанда, «Ұшқан ұясының» өзі – күллі қазақ төбесіне тұтып дәріптеуге, тө­рінен орын беруге, бала-шағасына үнемі оқы­тып, ұғындырып отыруға тиіс қадірлі кі­тап. Мына жаһандану дәуірінде қалай да қа­зақ болып қалуым керек, ұрпағымды ұлт­тық тәрбие негізінде адам ғып қалып­тас­тыр­уым керек дейтін әрбір қазақтың міндеті бұл!
Ал сол асылдың сынығы, тектінің тұяғы – аяулы аға, абзал жанды ақсақал, қарымды қа­ламгер Бақытжан Момышұлы ше? Шы­ғар­маларын орыс тілінде жазса да, кітаптары оқырман талғамынан шықты, жан дүниесін байытты, ойына ой қосты. Бірде: «Сізді жазу­шылар жиналатын жерден, жалпы қалам­дас­тарыңыздың арасынан көре бермейміз, мұның себебі неде?» – деген сауалға Бақыт­жан Момышұлы: «Қазақша жазатын жазу­шы­лар мені «орысша жазады, орыс» деп қа­тарына қоспайды. Ал орыс жазушылары «қа­зақтың жазушысы ғой, қазақ» деп көзге іл­мей, шеттетеді. Сөйтіп, ортада оңаша қал­ғанмын», – деп жауап берген. Демек, Бақыт­жан ағамызды негізінен қазақ тілінде оқи­тын бүгінгі қалың оқырман қауыммен әлі де етене жақындастыра түсу қажет. Мықты ау­дар­машы-әдебиетшілеріміз алдағы уақыт­та бұл шаруаны қолға алар деген үміт бар. 
Алайда жазу тілі орысша болғанымен, Бә­кеңнің қалам сілтесінде де, айтар ойында да, келтірер мысалдарында да, кейіпкер­лері­нің бітіс-болмысында да, бейнелеу-көркем­деу тәсілдерінде де қайран қазақы табиғат­тың жанға жақын жылы лебі есіп-ақ тұрады. Жазушы өз шығармаларында көнеден келе жатқан аңыз-әфсаналарды, дәруіштер мен тақуалар туралы танымдық тәмсілдерді, ұлы адамдар өмірінен алынған нақты мысал­дар­ды өз ойларына шебер қиюластырып, сәті­мен пайдаланып отырады. Бұдан туындының мазмұндық құны арта түспесе, еш кемімейді. Кейіпкерлер әлдебір тақырыпты бірінен соң бірі іліп ала жалғастырып, әлгі мәселені жан-жақты, егжей-тегжейлі талдайды. Олардың өза­ра әңгімесіне, қызу пікірталастарына ел­ти отырып, оқырман ақырында өзінің де дү­ниетанымының толысқанын, білім көк­жиегінің кеңейе түскенін, санасында са­па­лық өзгерістердің болып өткенін бір-ақ біледі.
Бақытжан ағаның ұлы – Ержан Момыш­ұлы да – кәсіби журналист, өз ісінің майтал­маны, дүниетанымы кең, мәдени сауаты биік азамат.

Ол – жазушы

Ал осы әулеттің түтінін түзу шығарып ке­ле жатқан Зейнеп апай Ахметова туралы әңгіме бөлек. Оны жұрт – батыр Бауыр­жан­дай айбынды кісінің бабын таба білген иба­лы келін, Бақытжандай талғампаз қаламгерге ойлы-өрелі сенімді серік болған, Ержандай ерен ұлды дүниеге әкеліп, тәлім-тәрбие бер­ген аяулы жан ретінде жақсы біледі.
Дегенмен Зейнеп Ахметова да – осы әу­лет мүшелеріне дарыған сөз өнерін қадір тұтқан жан, қарымды қаламгер. «Шуақты күн­дер», «Бабалар аманаты», «Теңбіл тір­шілік», «Күретамыр» тәрізді кітаптары арқы­лы қалың оқырман қауымға әбден танымал. Рас, өзіне салсақ, апай «Мен жазушы емеспін» деп бұртиып шыға келеді. «Мен – аманат арқалап жүрген адаммын, шырағым. Кәсіби жа­зушы емеспін. Тек атамның айтқанын, атам­ның өмірінен көрген-білгенімді баян­дау­шы ғанамын. Атам соғыс туралы әңгі­ме­ле­мейтін, тек қазақтың салт-дәстүрі жайлы айту­шы еді, «Балам, сені сөз түсінеді деп ай­та­мын, сен де жұртқа жеткізерсің, осылай­ша, ең болмаса бір үйде қазақтың иісі сақта­лып қалсын» деп аманат еткен» деп, өзіңе ұрсыңқырап тастайды.
Дегенмен бір ғана «Шуақты күндер» атты ес­телік-эссе кітабының өзі 1984 жылы 20 мың данамен, 1987 жылы 60 мың дана тара­лым­мен (толықтырылып) жарық көрген. Бұл еңбек бүгінге дейін он бір рет басылып шық­қан! Қаламгер бақыты дегеніміз осы емес пе? Қалған кітаптары да жаман таралған жоқ. Мә­селен, «Бабалар аманаты» кітабы арқылы біз Бауыржан Момышұлы бабамыздың тек ел қорғаған ерен батыр, ұрпақ жігерін жа­ныр намыс қайрағы ғана емес, керемет па­ра­сат иесі, терең білімді тұлға екенін толы­ғы­рақ біле түстік. Бұл да – тұлғаға, ұлтқа, сөз өне­ріне қызмет емес пе? Сондықтан Зейнеп апайдың «мен жазушы емеспін» дегеніне құлақ аса бермегеніміз жөн-ау.
Мен осы сөздерді Зейнеп апамыздың кі­­­­сілік келбетін ашқым келіп, лайықты баға­сын айқындап көрсеткім келіп жазып отыр­мын. Бірақ осы мақаланы оқыса, апайдың «әй, сен мені бұлай мақтай берме!» дейтінін де білемін. Өйткені ол кісінің бірде былай де­гені бар еді:
«Адамды мақтағанда да сәл абайлап мақ­тау керек, әйтпесе... сеніп қалуымыз мүмкін ғой. Жалпы, байқасаңыздар, бірінші рет өзін көзін бақырайтып қойып мақтаса, адам кәдімгідей ұялады, құлағына дейін қызарып, «жоқ, о не дегеніңіз» деп, қарадай қысылып, ыңғайсызданады. Екінші рет мақтау естіген­де, ептеп қолайсызданғанымен, іштей әлгі жы­лы сөз жанына жаға бастайды. Үшінші рет естігенде, оны солай болуы қажет нәрсеге жо­риды, «сол мақтауға лайық шығармын» деп ойлайды. Төртінші ретте біреу арнайы сөз сөйлей бастаса-ақ мақтау күтіп, дәме­тетін жағдайда жетеді. Бесіншісінде тіпті «апыр-ай, мынау мені неге мақтамайды?» деп іштей қапаланады. 
Бейпіл мақтау деген, мақтангершілік де­ген адамды құртатын дерт қой. Маған ай­тыл­ған жылы сөздердің бәріне де рахмет, бір­ақ мен оны «өзіме арналды», «өзімнің ар­қам» деп ойламаймын. Қазақтан қандай жақ­сы сөз, жарқын тілек естісем, соның бәрін «батыр атаның арқасы», «сол кісінің ша­пағаты» деп білемін. Ақиқатына келгенде, ол кісінің келіні болмасам, мені кім таныр еді? Қазақтың көп қарапайым келінінің бірі бо­лар едім. Ешқайсыңыздан айырмам бол­мас еді. Қазір көшеде, тойларда, кездесулерде көпшілік танып, амандасып жатады. Мұның бәрі – атаның арқасы. Өзіме айтылған мақ­тау сөз, жылы лебіздің бәрін мен «бұл – ма­ған емес, марқұм атаға көрсетілген құрмет» деп есептеймін де, құлағыма кіргізбей, әрі асырып жіберемін»...
Бірақ қазақ руханияты үшін осыншама ең­бек етіп келе жатқан адамды қалай мақ­­­та­майсың?! 

Қазақ келінінің үлгісі

Жазушылар одағы – иісі қазақ үшін қа­дірлі, қасиетті қара шаңырақ қой. Сонау Мұх­тар, Сәкен, Сәбит, Ғабит аталарымыздың, одан кейінгі басқа да аяулы ақын-жазу­шы­ларымыздың еденіне табаны тиген, дуалына даусы сіңген құт мекен. Бір ғажабы, осы Одақ ғимаратына кірерде Зейнеп апа иіліп сәлем салады екен.
«Мен Жазушылар одағының ғимаратына ең алғаш 1962 жылы кіріп көргенмін, – деді ол кісі бірде. – Ол кезде университеттің Фи­ло­логия факультетінде оқимын. Біреуді іздеп жүрген адамдай үш қабатты түгел аралап, қарбалас жұмыс сәтіндегі қызметкерлерге қы­зыға қарап, фойеде өзара қауқылдасып, әң­гімелесіп тұрған ағалардың жанынан жыл­дам баса жылыстай өтіп, ұлы тұлғалар жұт­қан ауамен тыныстағаныма қуанғанмын. Кейін, Момышұлы әулетіне келін болып түс­кен соң, бірде атамен бірге келдім. Ғимаратқа кірер алдында ата: «Балам, иіліп сәлем сал!» – деді. Қараймын, алдымда ешқандай кісі жоқ. «Кімге?» деппін. «Қазақ алдымен шаңыраққа сәлем береді. Бұл – қазақтың қасиетті қара шаңырағы ғой!» деді ата. Оң тіземді бүгіп, иіліп сәлем салдым. Тап сол сәтте Одақ ғимаратынан Дихан баба Әбілев шығып келе жатыр екен. Ол кісі мені өзіне сәлем салды деп ойлап қалса керек, «Ой, айналайын, көп жаса, шырағым, бақытты бол!» деп батасын беріп, қауқалақтап қуанып қалды. Сондағы атаның маған айтқан сөзі әлі есімде: «Көрдің бе, балам, менің арқамда бесплатный бата алып қалдың!» – деді. Атаның сол бір өнегесі маған өмір бойы бұлжымайтын әдет болып қалыптасты».
Қазақ келіні үшін бұдан асар үлгі-өнеге бар ма екен, сірә!
Зейнеп апайды қазір оқырмандармен жүз­десуге, түрлі басқосуларға шақырып тұра­ды. Өйткені айтары мол адам, жастарға ақыл-кеңес бере алатын ойлы сұхбаттас.
Мәселен, Жазушылар одағында өткен оқыр­мандармен жүздесуінде былай деп еді:
«Қазір телеарналарды қарап отырсаңыз, не көп – шоу көп, шу көп. Солардың бәріне қа­ра­жат бөлініп жатыр. Көпшілігі – қазаққа түк те бермейтін бостекі дүниелер. Бұ күнде те­леэфир әншілер мен әзілкештерден бо­самауға айналды. Сосын небір сұмдықты той­ға барғанда көретін болдық. «Осы өмірге лайық отты жағып, жар-жар!» деп басталатын «Жар-жар» кешегі кеңес заманында өз қыз­метін өтеді, қазір де сәннен қала қойған жоқ, бір­ақ енді «Жар-жарға» өзгеріс, жаңару ке­рек. Өйткені біріншіден, жар-жар – үйлену тойында емес, қыз ұзатыларда айтылатын нәр­се. «Сен енді біреудің жары боласың» де­ген мағынада болған оның мәтіні. Кеңес өкі­меті тұсында біз оны екі жастың бас құ­раған тойында шырқалатын әнге айнал­ды­рып жібердік. Қазір, Құдайға шүкір, кім көп, ақын көп. Соларға тапсырыс беріп, неге ұза­тылу тойында айтылатын ұлттық сипат­тағы жаңа «Жар-жар» жаздырмасқа?
Сосын, қыздар, айналайындар, тұрмысқа шы­ғатын кезде тойға иығы мен кеудесі ашық, жотасы жалаңаш, шетелдік үлгідегі ақ көйлекті кимеңдерші, бас тартыңдаршы со­дан! Неге осы біз өзгенің қаңсығына таң­сық боламыз да жүреміз? Бар ғой, қазақтың әдемі көйлектері, сәукелесі! Тіпті, арнайы тіктіруге де болады. Тойға келетін үлкен қа­рия­лардың, ақсақалдардың, ақ жаулықты әжелердің көзінше жаңа түскен келіннің ашық-шашық жүруі жараспайды. Той ал­дында беташар жасайтынымыз тағы бар. Өзі жартылай жалаңаш жүрген келіннің бетін ашуда не мән қалады?
Тағы бір түйткіл: жас келіннің гүл лақ­тыруы. Ол теріс қарап тұрады да, қолындағы шоқ гүлді арт жаққа қарай лақтырады. Ол жер­де күйеуге шықпаған бір топ жас қыз ула­сып-шуласып жатады. Сырттай қарап тұр­саң, осының өзі ерсі емес пе? Сол тойда әлгі жас бойжеткендердің әке-шешесі, аға-жең­гесі, ағайын-туысы отыр. Қанша бай­сырап бара жатсаң да, солардың көзінше «тезі­рек күйеуге тиейін» деп гүлге сонша таласып не көрінді?
Үйлену тойы әбден қызып, үлкен кісі­лердің кейбірі қайтып кетіп, қайсыбір қо­нақтардың көзіне бір адам екі адам боп кө­ріне бастаған тұста жалп етіп жарық сөнетіні бар. Сөйтсек, торт келе жатыр екен. Бір жа­ғынан, той аяғында тойып алған жұрт сол торт­ты жеп те қарық қылмайды, бекерге рәсуа болады. Екіншіден, қуаныш үстінде шам сөндіру – қазақта жаман ырым. «Шы­ра­ғың сөнбесін» деп тілейміз ғой бір-бірі­міз­ге. Мынау – енді ғана шаңырақ көтеріп, шам жағып жатқан жас отау үшін тіптен жақсы ырым емес. Сосын екі жас пен оның ата-анасы ортаға шақырылып, бір-біріне торт­тан ауыз тигізеді. Бұл қайдан шыққан салт, не сән? Алғашқы күні-ақ қайынатасы мен ене­сінің аузына қасық тыққан келін ертең олардың көзіне пышақ тығып жүрмей ме? Бұл дәстүрсымақтың орнына келін шай ұйым­дастырса қандай жақсы болар еді? Әри­не, тойдағы адамның бәріне шай құюы шарт емес. Төрдегі ең үлкен әжелер мен аталардың үстеліне барып, ол кісілерге ықыласпен бір-бір кесе құйып берсе, баталарын алар еді ғой.
Ауылда жүргенде қай-қайсымыз да тек әке-шешеміздің перзенті болдық. «Пәлен­ше­нің қызы ғой, өркені өссін!» дейді ел риза бол­­са. Әлдебір қателігің болса, «Өй, Түгенше­нің баласы емес пе, ата-анасы жақсы адам­дар, бұл нағып мұндай болды екен?» деп, кейіп жатады. Ал туған ауылдан ұзап, қалаға, басқа ортаға келген сәттен бастап бәріміз «қазақтың ұлы», «қазақтың қызы» атанамыз. Себебі бұл жақта ешкім де ауылдағы Пәлен­ше мен Түгеншені танымайды – қазақсың ба, жақсы ісің де, жаман қылығың да тікелей ұлтыңа барып тиеді. Иығыңа ата-анаңның, әулетіңнің, аулыңның ғана емес, ұлтыңның жауапкершілігі, ұлтыңның намысы артыл­ғанын сонда білесің. Қазаққа еңбек сіңірген адам деп мен ұрпағын намысты, қазақы, бі­лімді етіп тәрбиелеген адамдарды ғана айтар едім. Сондықтан қайда жүрсеңдер де «қазақтың ұлы», «қазақтың қызы» деген атқа лайық болып жүріңдер, айналайындар!»

Осыдан асырып қалай айтарсың?!

* * *
Қазақ боп қалғымыз келсе, ұлттық тә­лім-тәрбиеге сай болғымыз келсе, ұрпа­ғы­мызды ізетті де көргенді етіп өсіргіміз келсе, Зейнеп апаны тыңдайық. Алдымен өзінің туып-өскен үйінен, аяулы ата-анасынан, ұшқан ұясынан кісілік әдеп-ибаны, салт-дәстүрді үйреніп өскен ол кейін күллі қазақ құр­меттейтін әулетке келін боп түсіп, атасының «Ұшқан ұясынан» ұлы ұғымдарды бойына сіңірді. Сол ұққан-білген, көрген-түйгенін қазір қалың қазаққа насихаттап жүр. Баяғы аманатты арқалап жүр. Бабалар аманатын!

Сәкен СыбАНБАЙ