Мынау уақыт дейтін ағысы қатты дарияға ескексіз қайықпен жолға шыққан көп пенденің мен де бірі едім. Дәл бүгін артыма бұрылып қарағанымда, зулап өте шыққан 30 жылдың бел-белестері көз алдымнан өте бастады. Сонда «өткен өмірдің бәрі өмір емес, тек есте қалғандары ғана өмір» деген аталы сөзге тоқтар болсам, есіме алдымен 1993-1994 жылдарда, халқымыздың ардагер азаматы, белгілі драматург, қоғам қайраткері Қалтай Мұхамеджанов ағамызбен еларалық «Zaman-Қазақстан» және Túrkistan газеттерінде бірге істеген кездегі айтулы оқиғалар орала берді.
Қазақ елінің егемендігін бірінші болып алақайлап әлемге жар салып таныған бауырлас Түркия, оның көреген президенті Тұрғұт Өзал бірден сөзден іске көшіп, Қазақстанда алғашқы қазақ-түрік лицейлерін ашып, түріктің түрікшіл азаматтарының қаржылай көмегімен «Zaman-Қазақстан» дүниеге келді.
Мен Алла сәтін салып, Қазақстаннан үш айлық түрік тілін үйрену, Түркиямен танысуды мақсат еткен 21 адамдық топпен бірге наурыз айында Түркияға барған едім. 45 күн Ыстанбұлда түрік тілін үйрену курсынан өтіп, тележурналист Молдабек Сағымбеков екеуіміз түрік ағайындармен келісіп алған жоспар бойыншаТүркияның басты қалалары мен тарихи орындарын аралап, арнайы телетүсірілімдер жасадық. Елге келгеннен кейін бірнеше бөлімді тарихи-танымдық хабарлар дайындап, «Алатау» арнасынан көрсеттік. Сол кездегі жағдайды еске алсам, Қазақстанда Фадри Әлиден басқа түрікше-қазақша аударма жасай алатын тілші маман да, журналист те жоқ екен. Шынын айтқанда, енді ғана ұйымдастырыла бастаған қазақ-түрік лицейлеріндегі ұстаздар мен «Zaman-Қазақстан» газетінің бас редакторы Қалтай Мұхамеджановқа аудармашы ретінде күндіз-түні тынбай еңбек етуге тура келді. «Zaman-Қазақстан» газетінде жарияланатын шұғыл хабарлар мен танымдық мақалаларды аудару маған жүктелді. Үш-ақ айлық курстан өткен мен үшін бұл оңайға түскен жоқ.
Мен Ыстанбұлға барғаныма үш күн өткенде күнделігіме баяғы Сұлтанмахмұт әкемше: «Оллаһи, ант етемін Алла атымен, түрікшені үйренем һәм хатымен» деп жазып қана қоймай, Түркияда болған 90 күнде тек түрікше ойлап, түрікше түс көріп, бар ынтаммен ол тілді кәдімгідей меңгеріп қайтқан едім. Түрік тілін тез меңгеруіме 1961-1966 жылдарда Қытайда Шыңжан университетінің қытай-ұйғыр тіл әдебиеті факультетінде жетік игерген ұйғыр тілінің көмегі ерекше болды. Менің бір таңғалғаным, ұйғыр тілінің грамматикасы мен пәлен мың шақырым шалғайдағы, мың жылдықта
қарым-қатынас болмаған түрік тілі грамматикасының атаулары – зат есім, бастауыш, баяндауыш т.б. аталымдардың 90 пайыз ұқсас болғаны еді.
Мен осыны ұтымды пайдаланып, түрік тілінде басылған кітаптар мен газет-журналдарды еркін оқитынмын.
Уақыт өте келе Қалтай аға «Zaman-Қазақстан» басылымының еларалық дипломатия мен заң ережелері шектемесінен құтылып, өз алдына бір газет шығару қажеттігін жиі айтып жүрді. Ақыры, 1994 жылдың қаңтарында Túrkistan атты газеттің алғашқы нөмірін шығарды.
Тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген ұрпақтың өткен ғасырдың 90-жылдарындағы саяси-экономикалық, рухани ахуалымыздың қандай болғанын толықтай көз алдына келтіруі мүмкін емес. Ол жылдардағы ел үшін аса маңызды мәселелердің ең өзектілері – Тәуелсіздікті баянды етудің алғышарттары қатарында отарсыздандыру саясатын жүргізу, қазақ тілінің мәртебесін нықтау, жекешелендіру аясында жерді сатуға жол бермеу, геосаясаттағы басымдықтар, дін, мәдениет мәселесі тұр еді.
Міне, осы тұста тәжірибелі қаламгер Қалтай Мұхамеджанов Túrkistan газетін қысқа ғана уақыт ішінде «оқылатын» газетке айналдыра алды. Ол Түркияда кең қолданылатын «Көрілетін газет және оқылатын газет» деген сөздің мәнісін басқалардан бұрынырақ түсіне алған тәжірибелі редактор еді. Сол жылдардағы ең зәру тақырыптың бірі – тұтас түріктік, алаштық идеяны халыққа ұғындыру арқылы кеңестік идеологтар әбден құбыжыққа айналдырған «пантүрік, панисламдық» үрейден арылту болатын. Сондай-ақ кеңестік тоталитарлық диктатурадан құтылу үшін бас сауғалап шетелге кеткен қазақтар мен орыс-қытай отаршылдары бөлісіп алған шекараның сыртында қалған қандастарымызды тарихи отанына қайтарудың нақты жолдарын зерттеп, зерделеу қажеттігі тұрғысынан Túrkistan газетінің «Қоныс» атты қосымшасын шығаруға Қалекең қаржы тауып берді. Ол қосымшаға жауапты редактор етіп танымал қоғам қайраткері Айтан Нүсіпханды тағайындады. Қысқа ғана уақыт ішінде «Қоныс» қосымшасы журналистерінің материалдарын негіз еткен мамандар «Қазақстанның көші-қон заңының» жобасын дайындап, Парламентке ұсынды. Сол қатарда қолға алынған нақты мәселенің тағы бірі – Алаш арыстарын ақтау, қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын анықтап, оларға ескерткіштер орнату мәселелерін де Túrkistan мен оның қосымшасы «Қоныс» жарыса жазып, жұртшылық, өкімет назарын аударуға бар күштерін арнады.
Қалтай аға алысты ойлап, кеңінен толғайтын парасат иесі екеніне біздің күн өткен сайын көзіміз жетіп, көңіліміз сене бастады.
Қалекең шешен тілді, сатирик қаламгер еді ғой, ұжымның әр деңгейдегі басқосуларын сірескен қатаң күн тәртібімен шаужайламай-ақ, жарасымды әзіл-қалжың мен ғибратты әңгімелермен әдіптеп-ақ, өзекті деген ой-жоспарын айтып, жастарды іске құлшындырып жіберуші еді.
Сондай бір басқосуда Қалекең өзін көптен толғандырып жүрген, Кеңес өкіметі тұсында «халық жауы, гитлерлік фашизмнің агенті, Отан сатқыны» деп қараланған, Тәуелсіздік алған бүгінгі Қазақстанда әлі күнге дейін сондай жаладан толық құтыла қоймаған, тұтас түріктің ұлы перзенті – Мұстафа Шоқайды толық ақтап алуға газет ұжымы жұмыла кіріссе, сөйтіп ардақты Мұстафа Шоқай атындағы халықаралық бір сыйлық тағайындауға өкімет алдына ұсыныс жасасақ деген ойын тебірене отырып жеткізді.
Арада бірнеше күн өткенде, Қалекең өз кабинетінде сол кезде аты шығып, ел сөзін айтып жүрген Советқазы Ақатаев, академик Камал Ормантаев, Кеңес Нұрпейісов, Әбдіраш Жәмішев, Әбілмәжін Жұмабай, Сейфолла Оспанов, Дидахмет Әшімхан секілді 7-8 адамның басын қосып, аталған Мұстафа тақырыбы жөніндегі ой-жоспарлары жазылған алғашқы ұсыныстарын таныстырды. Ұзақ та мазмұнды пікір алысу болды. Құрметті қонақтардың барлығы дерлік бір ауыздан қолдады. Жиналысқа шақырылған белсенді мұстафашыл тарихшылар Мәмбет Қойгелді, Талас Омарбековтер жұмыс бабымен келе алмапты.
Қалекең басқосуға келген әріптестеріне ризалығын айта келе, бір базынасын да айтып еді. «Мұстафамен ауыра бастағалы», – деді ол әңгімесін өзіне тән әдемі әзілмен әдіптей отырып, – кейбір академиктер мен лауреаттарға қатты ренжідім әрі сірескен кеңестік идеологияның құрсауынан шығайын деген ниеттерінің де жоқ екеніне таңғалдым. Солардың бірі, Ғылым академиясының академигі Бәйдібек Төлепбаевтың: Сен нені қоңырсытып отырсың, саған қалғаны фашизмнің итаршысы болған
М.Шоқаевты ақтау болған ба? – деп трубканы тастай салғаны жаныма қатты батты. Мейлі ғой, кім не десе, о дей берсін, уақыт деген әділ төреші бар. Ахмет Байтұрсынұлы әулиеміз: «Асықпаңдар! Артымызда қазы бар...» деп ескертіп кеткен еді ғой, – деп бір тоқтап алды да түйінді сөзге көшті.
Қалекең мәселені жай ғана ортаға салумен шектелмей, нақты жобасын жазбаша ұсынды. Негізгі мазмұны, бұл сыйлықты тағайындаудың не үшін қажет екенін, ол сыйлыққа қандай адамдар лайық екенін анықтайтын арнайы шарттар мен талаптарды бір-бірлеп атап берді. Сол талаптар мен шарт-жағдайларға лайық тұлға ретінде Айтан Нүсіпханұлын атап көрсетті. Ол үшін Айтанның кім екені, оның осы уақытқа дейін қандай өмір өткелдерінен өтіп, Мұстафа Шоқайдай ұлы тұлға тындырған тұтас түркілік, тұтас Алаштық қызметіне ұқсайтын қандай еңбегі бар екенін тәптіштеп баяндап берді.
Қалекең дайындап әкелген түйінді сөзді сол күйінде ұсынып отырмын:
Қалтай Мұхамеджанов, Túrkistan газетінің бас редакторы, Қазақстанның Халық жазушысы:
МҰСТАФА ШОҚАЙ АТЫНДАҒЫ СЫЙЛЫҚҚА ҰСЫНАМЫЗ
«Халқымыздың бір туар ұлы Мұстафа Шоқай атындағы халықаралық сыйлыққа Айтан Нүсіпханды ұсынудан бұрын, біз көп ойланып, толғандық. Мұншама беделді сыйлықтан үміткер адамға қойылатын шарттарды сараладық. Біздің түсінігімізде Мұстафа Шоқай атындағы сыйлық ең алдымен өзінің бүкіл саналы ғұмырын қазақ ұлтының, қала берді, күллі түркі жамиғатының азаттығы мен еркіндігі жолындағы күреске біржола бағыштаған, ел басына күн туған екі талай шақтарда халқының ар-намысын қорғап, сөзін сөйлеген, ешқашан жұлдызынан жаңылмаған, осы жолда айрықша сіңірген еңбегіне сай, жұрт құрметіне бөленген қайраткерге берілуге тиіс.
Айтан Нүсіпханның өмірі мен қызметі осы айтылғандардың бәріне сәйкес келеді».
Амал қанша, осынау аса маңызды бастама белгілі-белгісіз себептерден кедергілерге тап болып, әрі қарай Қалтай ағаның денсаулығына және Айтан Нүсіпханұлының мезгілсіз қазасына (1999 ж) байланысты аяқсыз қалған еді. Мен 1996 жылдан былай қарай Ғылым академиясына ауысып, Túrkistan газетінен алыстап кеттім.
Талғампаз Алаш азаматтарының сүйікті газеті Túrkistan газетінің 30 жылдық мерейлі күндерінде Мұстафа Шоқай рухын асқақтататын, марқұм Қалтай аға армандаған халықаралық сыйлық тағайындауды өкімет алдына, Президентіміздің алдына қойсақ деген ұсынысты жаңғыртып отырмын.
Құдайға шүкір, Қалекең ұсынған шарттар мен талаптарға сай келетін өлі-тірі Алаш азаматтары баршылық. «Түріктің түріктен басқа досы жоқ» екенін өсиет етіп кеткен Мұстафа Шоқай рухы дәл бүгін қажеттінің қажеттісі екенін ескерсек, Қалтай аға аруағы да, Алаш арыстарының аруағы да риза болар еді.
***
Қалтай ағаның өзім куә болған басқосуда аса тебіреніспен күйіне де, күйзеле қайталап айтқан бір сөзін оқырман назарына ұсынудың реті келген сияқты:
– Ойпырай, сіздер мен біздер, сондай-ақ біздің алдымызда өмір сүрген ұрпақты мына 70 жыл «Зұлымдық империясы» атанған Кеңестік жүйе тарих алдында, ұлт алдында, өркениетті әлем алдында әбден ұятқа қалдырған екен-ау! Біз 70 жыл бойы тарихымызды, тарихи ұлы тұлғаларымызды, кешегі Алаш арыстары мен Мұстафа Шоқайларды шімірікпей «Халық жауы» деп жарыса шулаппыз, олардың жарқын есімдерін тек қазақтың қас жауы етіп көрсетуге жарысқа түскендейміз. Солардың қатарында мына күнәһар пақырларыңыз да жүрген еді.
Бүгінгі мына азат елде, сөз еркіндігі берілген Тәуелсіз Қазақстанда өмір сүріп жатқан сіздер мен біздер сол айып, сол қылмыстарымыз үшін қасиетті аруақтардан кешірім сұрап, рухани «Арылуға» тәуекел ете алмасақ кім болғанымыз?! – деп дауысы қарлыға тоқтады.
Túrkistan газеті қадірлі Қалекеңнің сол бір жан дауысын барша оқырманға жеткізеді деп сенемін.
Қалтай аға «Арылудың» орысша Лев Толстойша қолданыстағы «Исповедь» мағынасынан әлдеқайда басқаша, ұлттық-исламдық мән-мағынадағы анықтамасын тарата әңгімелеп еді.
Мен сонда «Арылудың» қара жердей аса ауыр сөз екеніне онша тереңдеп бара қоймаған екенмін. Бізді 70 жыл бойы билеп-төстеген компартияның көсемдері мен қандықол жазалаушы генералдарының бірде біреуі «Арылу – кешірім сұрау» деген сөзді айта алмаған екен...
Қадірлі Қалтай ағаның өмір жолын еске алғанда, жоғарыдағы «Арылу» – кешірім сөзін айтуға себеп болған нәрсенің бірі – өзінің 1966 жылы жазып бәйге алған «Жат елде» пьесасы мен әр кезде сөйлеген артық-кем сөздерін, сондай-ақ замандастарының да кінәсін мойындаған алғашқы қазақ, алғашқы коммунист, алғашқы тәубаға келген мұсылман екеніне көзім жеткендей болып еді.
Әлімғазы ДӘУЛЕТХАН,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі