Сирек кітаптар – тарихтың мөрі...

Елімізде «Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық ор­талығы» республикалық мемлекеттік мекемесінің құ­рылғанына 6 жыл толды. Осы жылдар ішінде ор­та­лық қыруар жұмыс атқарып үлгерді. Соның бірі – әй­гі­лі Марал ишанның Кенесары ханға сыйлаған Құра­нын қалпына келтіруі. Бірақ ұлттық орталыққа әлі де мемлекет тарапынан лайықты көңіл бөлінбей отырған сияқ­ты. Біз бұған орталықты аралап, жұмысымен та­нысқанда көз жеткіздік. 

Түркі дәуірінен Қазақ хандығына дейін

Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтың көрнекті ақыны Темірхан Медетбек «Көк түр­кілер сарыны» атты кітап жазды. Оны қа­­зақ жатсынған жоқ, қайта кіндігі ба­ба­лар­дың рухына жалғанғандай дүр сіл­кінді. Өйткені өлең – оның өзі еді. Ұлттық орталықта VIII-IX ға­сырда жазылған «Ырығ бітік» атты кітап тұр. Кітап руникалық гра­фи­­­­камен, түркі тілінде жазылған. Бұл қолжазбаны 1907 жылы ар­хео­лог А.Стейн Дүнхуаң деген жердегі (Қытайдағы Гансу ауданы) «1000 буд­да үңгірі» храм қызметкерінен басқа қолжазбалармен бірге сатып алып Британ музейіне (Лондон) тапсырған. Дат түркітанушысы Ви­льгельм Томсен көне жазудың астарына үңіліп, ғылыми талдау жа­са­ған. 1951 жылы С.Малов транскрипциясымен орыс тіліне аударылыпты. Кей­бір шығыстанушылар оны «Түс жору» кітабы десе, енді бірі «Бол­жам» кітабы дейді екен. Яғни, қаған жорыққа аттанарда кітапты ашып, са­парының сәтті не сәтсіз болатыны жайлы ақпар алып отырған. 

Жалпы, орталық құрылған сәтінен бастап сирек кітаптарды жинау мә­селесімен тыңғылықты айналысқан. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйым­дастыру бөлімінің бас сарапшысы, шығыстанушы Алмат Аб­салықовтың айтуынша, мұндағы дүниелер Ортақ түркі жазба мұрасы, Қа­рахан мемлекеті, Алтын орда, Қазақ хандығы дәуіріндегі кітаптар бо­лып төртке бөлінеді. Ортақ түрік мұрасына жататын «Ырығ бітік» ту­ралы жоғарыда айттық. Ал Қарахан хандығы дәуірінде тасқа түскен «Оғыз-нама» кітабы, Махмұд Қашқаридың дәйектеуінше, көне түркі ті­лінде жазылған. Бұл – Оғыз хан туралы кітап. Оның қай ғасырда өмір сүргені белгісіз. Өкінішке қарай, кітаптың түпнұсқасы жоқ. XIII ға­сырда тасқа түскен көшірмесі француздың ұлттық кітапханасында сақ­талған. «Қорқыт ата» да – Қарахан мемлекеті тұсындағы оқиғалар не­гізінде XV ғасырда араб графикасымен жазылған кітап. Екі түп­нұс­қасы бар. Бірі – Ватиканда, бірі – Дрезденде. Қорқыттың кесенесі Қы­зылорда аумағында екені мәлім. Кітаптағы оқиғалар да оғыздардың қа­зақ даласында өмір сүрген дәуірімен байланысты. Ыстанбұлдағы «Сү­леймание» кітапханасы ұлттық орталыққа сыйға тартқан Әбу На­сыр Әл-Фарабидің араб графикасымен жазылып, «Музыкалық са­лаға кіріспе» және «Саяси очерк» немесе «Саяси күнделік» деп ау­да­рылатын қос кітабы, Жүсіп Баласағұнидың «Құтты білігі», Махмұд Қаш­қаридың «Диуани Лұғат Ат-Түркі», Иүгінекидің «Ақиқат сыйы», Ах­мет Иасауидің «Диуани хикметі», Әли Хорезмидің «Жүсіп қиссасы» да – сол дәуірдің жауһарлары. 

Алтын орда дәуірінде араб графикасымен түрік тілінде тасқа түс­кен, Гәнжәуи Низамидің атақты шығармасын өзгеше түрленткен Құтб­тың «Құсырау-Шырыны» діни емес, зайырлы тақырыпта жазыл­ған тұңғыш дүние. Айта кету керек, бұндай шығармалар Ресейде тек XVIII ғасырда ғана жазыла бастаған. Сәйф Сараидың «Гүлістаны» да араб графикасымен түрік тілінде жарық көрген. Алмат Амантайұлының айтуынша, Құтб пен Сәйф Сараи – қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы ақындар. Демек, қазақ ретінде біздің әдебиетіміздің іргетасы Ал­тын орда дәуірінде қаланыпты. Түркі тілінде тасқа түскен Рабғузи­дің «Қысасул Анбийясы», Алтын Орда дәуірінің мистикалық-дидактикалық поэмасы ретінде танылған Әбу Бәкір Қаландаридің «Қаландар-намасы», «Алтын Орданың әдеби тілі мен әдеби мәдениетін құруда да үлкен рөл атқарған» (А.Якубовский) Хорезмидің «Махаб­бат­намасы», мұсылман құқығының кейбір мәселелері, этика, ерте Ислам­ның тарихи шежіресінен сыр шертетін Махмұд Кердеридің «Наһ­жи әл Фарадисі», Ғайса пайғамбар мен бас сүйектің әңгімесін оқыр­ман назарына ұсынатын Хұсам Кәтибтің «Жұм-Жұма» сұлтаны», XIV ғасырдың басында Газан ханның бұйрығымен хатқа түскен Рашид Ад Дин Хамданидің «Жамиу Ат Тауарихы», XIII-XV ғасырлардағы Жо­шы ұрпақтары шежіресінің маңызды дереккөзі саналатын «Муиз әл Ансаб», XIII-XIV ғасырларда жазылған делінетін «Кесік бас» кітабы Ал­тын Орда дәуірі мен одан кейінгі кезеңдерде түркі әдебиетінің дәуір­леп тұрғанын айғақтайды. 

Қасым ханның әйелі Айша Сұлтан ханымға (Бегім) арналған (кей­бір деректерде Махмұд Шайбанидың әйелі Айшаға арналған де­лінеді, – ред.) «Қасым ханның әйелінің қолжазбасы», Ахмед Заки В­а­лиди Тоғанның жеке кітапханасынан алынған Өтеміс-қажы ибн Мәулана Мұхаммед Дости Сұлтанның «Қара Тауарихы», авторы белгісіз «Тауарих-и Ғузида-и Нусрат-нама» (Таңдалған тарихи шежірелер мен жеңістер шежіресі) кітабы, Шыңғысхан, Ақсақ Темір, Майқы би және бас­қа да тарихи тұлғалар туралы аңыздар жинақталған «Дафтар Шың­ғыс нама» – «Ахвали Шыңғыс хан Уа Ақсақ Темір», шайбани әу­ле­­­­тінен шыққан Хиуа ханы, тарихшы және қоғам қайраткері ретінде аты қалған Әбілғазы Баһадүр ханның «Түрік шежіресі», белгісіз автор­дың «Шажаратул атрак» (түркілердің шежіресі) кітаптары, оқыр­­ман Мұхтар Мағауиннің «Аласапыран» романынан жақсы білетін қазақ ше­жірешісі Қадырғали бек Жалайыридің 1602 жылы Борис Году­новқа сыйлық ретінде ұсынған «Жамиғу ат-тауарих» (Шежірелер жинағы) кітабы Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет! 

Бұл кітаптардың бәрін ұлттық орталық «Архив – 2025» мем­лекеттік бағдарламасы аясында әлемнің түпкір-түп­кіріндегі кітапханалардан алып отыр. Біреуін келіссөз ар­қы­лы, біреуін интернеттегі ашық көз деректерінен алған. Кейбіреулерін іргелі мемлекеттердің кітапханалары сыйға тартқан. 
Ұлттық орталықтың байлығы тек кітап емес. Мұнда әр дәуірдің суреттері, таңбалары, тулары да бар. Мысалы, Ал­тын Орданың екі туы болыпты. Бірі – ақ, екіншісі – қара. Ақ туда Бату хан әулетінің таңбасы бейнеленген. Кейін мұсылман дінін қабылдаған кезден бастап айшық қосы­лыпты. Қара тудың ортасында ақ квадрат бар. Қазақ орда­сының да екі Туы болған – ақ, қызыл. Ағын бейбіт за­ман­да, қызылын соғыс кезінде көтерген. Абылай зама­нын­да жасыл туға ауысқан. Кенесары жасыл ту ұстапты. 

Тағы бір назарыңды аударатын дүние – карталар. XI ға­сырда Махмұд Қашқари құрастырған «Әлем кар­тасында». Тараз, Шаш, Баласағұн, Испиджаб қала­лары бар. 1367 жылғы «Ағайын­ды Пицигани» картасында Жо­шы ұлысына назар аударылып, Алтын Орданың 40-тан ас­там қаласы көрсетілген. Ал XVII ғасырда жазылған Ремезов кар­тасында еліміз «Казачья орда» деп таңбаланыпты. Былтыр ұлт­тық орталық қызметкерлері Санкт-Петербургтегі «Русское геог­рафическое общество» орта­лығына іссапармен барғанда, картаның кө­шірмесін берген. Түпнұс­қа өте көлемді, 3 метр екен. Алмат Аман­тайұлы мынадай бір қызық деректі еске алды. Картадағы «Ка­зачья орда» деген тұста тесік бар екен. Орыс ғалымдарының дәйек­теуін­ше, I Петр картаны қарап отырғанда Қазақ ордасын бағындыра алма­ғанына намыстанып, қолындағы таяғын (указка – ред) сілтеп қалған көрінеді. Тесік содан қалған. Мына әңгімені естігенде баба­лары­мыз-дың ешкімге бас ие қоймаған асқақ кезі есіңе түсіп, рухың көтеріледі екен. 

Кенесарының Құраны қалпына келтірілді

Орталықтағы реставрация және консервация бө­лімінде жұмыс қайнап жатыр. Бөлім бас­шысы Сырым Ботабековтің айтуынша, бұнда әке­лінген көне қолжазбалар мен сирек кітаптарға әуе­лі дезинфекция және дезинсекция жасалады. Өйт­кені ескі кітапта міндетті түрде зиянды дүние бо­лады. Әдетте, жарық көргеніне бірнеше жыл бол­ған кітаптың өзін шаң басады ғой, ал бірнеше ға­сыр­дан бері келе жатқан жәдігердің «бойында» не барын шамалай беріңіз. Ал ол орталықтағы басқа кі­таптарға «жұғуы» мүмкін. Бұл – бір жағы. Екінші жа­ғынан, «бойдағы кесел» кітаптың өзін де әрі қа­рай құрта береді. Соны тоқтату керек. Үшіншіден, рес­тавратордың денсаулығына зиян келмеуге тиіс. 

Көне кітаптардың мұқабасы табиғи был­ғары­дан жасалғаны мәлім. Ал онда құрт-құмырсқа, басқа да зиянды жәндіктер өріп жүреді. Сондықтан бө­лім­ге келген кітап әуелі арнаулы жастыққа салы­нып, жастықтың ішіне арнаулы генератордың кө­ме­г­імен азот енгізіледі. Солай 3-4 апта тұрады. 99,6 пайыз азот енгізілген, ауа жоқ жастық ішіндегі зиян­кестердің, микробтардың бәрі өледі. Енді рес­тавратор кітаптың әрбір бетін төменнен жоғары қарай «сыпыра» отырып, щеткамен тазалайды. Қа­жет болған жағдайда биоцидпен өңдейді. 

Әрине, әр кітап әртүрлі жағдайда келеді. Сон­дықтан барлық кітапты бірдей қалпына кел­тіретін ортақ реставрациялық тәсіл жоқ. Кейбір кі­таптың жағдайы мүлде нашар болады. Үлбіреп тұр­ған дүниені қалпына келтіру дегеніңіз оңай жұ­­мыс емес. Бұл жерде қамырдан қыл суырғандай еп­тілік, темірдей төзім керек. Өйткені кейде кітап­ты сөгіп, әр парақпен жеке жұмыс істейсіз. Мұн­дай­да шатасып кетпеу үшін кітаптың әр беті нө­мір­ленеді. Шыққанына бірнеше ғасыр болған жә­дігердің «бойындағы» қышқыл міндетті түрде ар­та­ды. Ол оқырманға зиянын тигізуі мүмкін. Сон­дық­тан бөлім қызметкерлері арнаулы құрылғының кө­мегімен қышқылдың мөлшерін анықтап, оны бей­тараптандыру үшін сілтілі сұйықтықпен жуады. Иә, жуады! Сілтілі сұйықтықты арнаулы құрыл­ғы­ның көмегімен өздері әзірлейді. Баспадан шыққан кітап болмаса, қолжазба жууға келмейді. Бұны да ес­керу керек. Ондай жағдайда арнайы спрейлер қол­­данылады. 

Міне, кітаптың әрбір парағы жуылып әзірленді, ен­­ді оны қайта құрастыру керек. Әрбір парақ асты­нан күшті жарық түсіріліп тұ­ратын арнаулы үстел-құ­рылғының үстіне қойы­ла­ды. Реставратор осы жер­де тағы да мұқият қарауға тиіс. Әуелі әр парақ­тың нө­мірін ауыстырып ал­мауы керек. Сосын өзі әб­ден үлбіреп тұрған беттің та­ғы бірнеше мил­ли­метрі жо­ғарыдағы процестің бірін­де желініп қалуы әб­ден мүмкін. Солай екен деп бір беттің екінші бет­тен қысқа болуына жол беруге әсте болмайды. Мұндайда Жапо­ниядан арнайы алдырылған қағаз «кө­мекке келеді». Бір парақ пен екінші парақтың кем-кетігін толтырып, бір-біріне «жал­ғап жіберетін» жа­пон қағазы кітаптың түсіне бай­ланысты өзгер­ті­ліп отырады. Айтпақшы, бұлар қол­данатын желім де бөлек. Қажетіне қарай, ұннан, крах­малдан жаса­лады. 
Осылайша, әрбір парақ кептірілгеннен кейін, кі­тап қайта тігіледі. Желім Алманиядан, кітап түп­тей­тін тері мен форзац қағаздары Италиядан, қыл­­­­­қаламдар Франциядан, тіпті картонның өзі Гол­­ландиядан алынатындықтан, реставрациядан шық­­қан кітаптың жаңа кітаптан айырмашылығы бол­­майды. Тапсырыс берушінің көңілінен шығады. 

Бүгінде бөлім 50-ден астам кітапты толық қал­пына келтірген. Атақты Марал ишанның Кенесары хан­ға сыйлаған Құран кітабы да осында қалпына кел­тірілді. 
Ұлттық орталықта кітапты реставрация жа­саудың тиімділігі неде? 
Біріншіден, сапасы өте жоғары, ешбір ел­де­гіден кем емес. Екіншіден, анағұрлым арзанға түседі. Мысалы, сіз Ресейге немесе Иранға апаратын бол­саңыз, ондағы кітапты қалпына келтіру құны біз­дегіден бірнеше есе қымбат. Оған жолпұлын қо­сыңыз. Әрі мемлекетаралық келісім жасағанда, ба­ға тіпті шығандап кетуі мүмкін. Үшіншіден, әр кө­не кітап – құнды жәдігер. Көшірмесі жоқ дүние. Ба­рып-келіп жүргенде жоғалтып не ұрлатып ал­саңыз, орны толмас өкініш болады. Ұлттық ор­та­лықта жеке тапсырыспен реставрация жасау қыз­ме­ті бар, кітаптың көлеміне қарай, шамамен 400-500 мың теңгеге шығады. 

«Өкінішке қарай, реставрация мамандарының са­ны аз болғандықтан көп кітаптарды қабылдай ал­маймыз. Жақында Egemen Qazaqstan газетінен Мәшһүр Жүсіптің кітабы ту­ралы мақала оқыдым. Өкінішке қа­рай, кітап өте на­шар күйде. Әт­тең, бізге әкелсе ғой. Баба­мыз­дың кітабы жай­нап сала берер еді», – дейді Сы­рым. 

Бөлімдегі зертхана АҚШ, Ұлыбритания, Корея, Италия, Жапония, Алмания сияқ­ты мемлекеттерде шы­ғарыл­ған озық технологиямен жаб­дықталған. Зертханада мик­роскоп бар. Ноутбукке жал­­ғанады. Кейде көзің жет­пей тұрған дүние туралы әлем­нің кез келген түпкіріндегі ға­лыммен онлайн байланысып, анықтап алуға немесе бір жиын­­ға қатысып, ғалым­дар­дың талқысына салуға мүм­­кін­дік бар.

Қалай дегенде де қағаз кітапты сақтау оңай емес. Электронды түрде сақтаудың да өз проб­ле­ма­сы бар. Аяқ астынан вирус түссе, айырылып қалу қау­пі бар. Қазір ғылым дамыды. Өркениетті елдер мик­рофишада сақтауға кірісіпті. Микрофишаңыз – бір қарағанда, кәдуілгі пленка. Бір микрофишаға 108 бет сияды. Арнаулы сейфте 500 жыл сақтауға болады екен. Ұлттық орталық қазір осындай игілікке ие. 

Осы арада көңіл түсіретін бір жайт бар. Рес­тав­рация және консервация бөлімінде 4 адам жұмыс істейді. Бәрі де білікті мамандар. Жұ­мыс көлемі жөнінде жоғарыда айттық. Денсаулыққа зиян келтіретіні тағы бар. Ал сол мамандардың алатын айлық жалақысы – 150-200 мың теңге ша­ма­сында. Салыстыру үшін айта кетейік, Түркияда осын­дай мамандардың жалақысы 1,5 мың дол­лардан басталады екен.
Жалпы Қазақстанда жазба мұралармен жұмыс істейтін 30-ға жуық кәсіби реставратор-маман бар. Олар өз бетімен үйреніп, шетелде қысқамерзімді курс­тарда оқып келді. Реставратор мамандардың деңгейін көтеру үшін 2022 жылдан бастап орта­лықта арнайы 5 күндік оқыту курсы ашылған. Өкі­ніштісі сол, елімізде маман даярлайтын оқу ор­ны жоқ. Ал арнаулы мамансыз зертхана ашу – қауіп­ті. Ал енді бір жерде зертхана құрылды делік. Ма­ман жоқ, біреу отыр. Оған «жанашыр біреулер» өте қымбат тұратын, бірақ сол зертханаға түк қа­жеті жоқ дүниені «тығып» жіберуі әбден мүмкін. Сон­дықтан да маман даярлау мәселесін шұғыл қол­ға алу керек.

Мемлекеттің көмегі қажет! 

«Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры Жандос Болдықовтың айтуынша, 2017 жылы Үкімет қаулысымен құрылғалы бері орталық қыруар шаруа атқарған. Қазір мұнда 9 мың қор бар. Оның ішінде сирек кітап қорының үлесі – 2 мың. Қазақстан әлі де сирек кітаптар жеке қолда қалып отыр. Оларды сатып алу мәселесі шешілмеген. Дамыған мемлекеттерді былай қойғанда, іргедегі Өзбекстан бұл мәселені әлдеқашан реттеп алыпты. Президент жарлығымен бірнеше орталық ашылған. Оларға сирек кітаптар мен көне қолжазбаларды сатып алуға қыруар қаржы бөлінген. Мысалы, бір құнды кітапты сатып алуға 20 мың долларға дейін бере алады. Ал бізде сатып алуға қаражат қарастырылмаған. Орталыққа көне кітапты құшақтап келетіндер көп. Бірақ ешкім атасынан қалған мұраны тегін өткізгісі келмейді. Қазір делдалдар арқылы құнды кітаптардың сыртқа кетіп жатқаны туралы деректер бар. Оның арасында өте құнды дүниелердің болуы әбден мүмкін. Сондықтан ақшасын төлей отырып, елімізде қолдағы сирек кітаптар мен көне қолжазбаларды жинап алу керек. Әлемде бұндай тәжірибе бар. Мысалы, Ресей арнайы экспедиция ұйымдастырып, ауыл-ауылды аралап, кітап жинады. 

Осы бағытта халықаралық тәжірибені зерттей отырып, әсіресе, Түркия, Өзбекстан және Татарстан елдерінің көне қолжазба қорларын қалыптастыру үрдісін қолдануға болады. Аталған елдер өзінің мәдени мұрасын, оның ішінде жазба мұраларына айырықша көңіл аударады.
Жандос Болдықовтың пайымынша, еліміздегі кітапханалар, мұражайлар, архивтер мен жоғары оқу орындарында сирек кітаптар мен құнды қолжазбалардың барлығын бір орталыққа жинап, қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіп, сандық форматқа ауыстырып, ғылыми айналымға енгізу қажет. Өйткені бұндай дүниелер арнаулы жерде сақталуы керек. Кітаптардың күтіміне баса назар аударылуға тиіс. Белгілі бір температура болуы керек т.б. Сондықтан да қолжазбалар мен сирек кітаптарға арналған жеке ғимарат салынуы қажет. Қазір орталықта 23 маман істейді. Барлық кітап бір орталыққа жинақталса, әрине, штат саны әлдеқайда көбеюі керек. Сосын жинақталған дүниені өзімізде реставрациялау қажет. Оған қазір орталықта барлық мүмкіндік бар! 
 Біздің тарихымыз – кітапта. Әйгілі Отырар кітапханасы арқылы даңқы күллі әлемге тараған қазаққа тағы бір сондай мүмкіндік туып тұр. Ол үшін дүниенің түпкір-түпкіріндегі, өз еліміздегі қазаққа қатысты дүниелердің бәрін жинап алып, дүние жүзіне жарқырата ұсына білуіміз керек. Ол үшін мемлекеттің ықыласы қажет. «Азаулының Стамбулдан несі кем?» дегендей Астанадағы бір кітапхана әйгілі «Сүлеймание» кітапханасымен иық тірестіріп жатса, несі бар? Ол да бір күнде құрылған жоқ қой...