Вандализмге «тұсау» керек

Соңғы жылдары елімізде тарихи ескерткіштерді, рухани-мәдени құн­ды­лықтарды, қоғам мүлкін қасақана жою, тып-типыл тонау әрекеттері жиі орын ала бастады. Аялдамаларда сынған әйнек, қираған орындық, жабыстырылған, жұлынған хабарландыруларды жиі көреміз. Қоғам меншігіне атүсті қарайтын, өзгенің мүлкін сыйламайтын, ойына келгенін ойрандап, қасақана қиратып, бүл­діріп жүретін бұзақыларға шектеу қою мәселесіне Мемлекет басшысы да баса назар аударып отыр. «Вандализм, кейбір азаматтарымыздың тәртіпсіздігі, мәдениетсіздігі, неше түрлі тұрмыстық жанжалдар еліміздің халықаралық аре­надағы абыройына нұқсан келтіретін болды. Біздің негізгі мақсатымыз – заңды қатаң сақтау, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету. Біз мәдениетті, білімді, ғылымды дамыту арқылы қазіргі ашық әлемнің бір бөлшегі болуға ұм­тылуы­мыз керек», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында. Тарихи ескерткіштерді, рухани-мә­дени құндылықтарды, қоғамдық орындардағы мүліктерді бүлдіру, қасақана жою, қирату, тонау әрекетін вандализм деп атайды. Бұл сөз 445 жылы Рим қаласын ба­сып алып, мәдениет туындыларын қиратқан жә­не тонаған ежелгі герман тайпасы – Ван­далдардың атынан шыққан. Әрине, Ван­дал­дар тарихтағы ең бұзақы жұрт болды дей ал­маймыз. Бірақ британ ақыны Джон Драй­ден: «Готтар, Вандалдар солтүстіктің дөрекі жа­байылары барлық бағалы мұраларды қи­ратып бітті», – деп жазып қалдырған екен. Вандализмнің түпкі мағынасы – қира­ту­шы, сындырушы. Тарихта вандализм тер­ми­нін алғаш рет 1794 жылы француз рево­лю­циясы кезінде Анри Грегуар деген кісі қол­данып, республикашылдар армиясының қыл­мыстарын айыптаған. Содан бері талай су ағып, талай заман өт­се де, вандалдардың дәуірі өтпеген екен. Тып-тыныш тұрған әп-әдемі дүниені сын­дырып кететін басбұзарлар әлі де арамызда.

Жеңіл жаза жарамайды

Вандализмге қатысты деректер әр өңір­­де өршіп тұр. Елордада ескерт­кіш­­терді сындыру, архитектуралық ком­по­зицияларды бүлдіру, аялдама тұрағы, де­малыс орындары секілді инфрақұрылым ны­сандарын бұзу фактілері жиілеген. Ашар­шылық құрбандарына арналған ескерт­кіш­тегі қола бала екі рет ұрланды. Екінші дү­ние­жүзілік соғыста құрбан болған жауы­н­гер­лерге қойылған ескерткішке де маза жоқ. Ол монументтен әлсін-әлсін жазулар жоғалады. Сонау жылдары белгісіз біреулер Алматыдағы 28 панфиловшылар паркінде тұрған Даңқ мемориалын бүлдірді. Қостанайдағы ван­далдар жат жерде қаза тапқан ұшқыштардың бейітін қорлаған. Мәрмар тіреулерді қират­қан. Оралда да бұзақылар жаңа алаңдағы Тәуел­сіздік монументінің тақтайшаларын жұ­лып, жарық шамдарын істен шығарғаны есі­мізде. Бұл тізімді шексіз соза беруге болады. Былтыр Мемлекет басшысы қоғамдық мү­лікті бүлдіру, бұзақылық және вандализм сияқты оқиғалардың жиілеп кеткеніне назар аударған болатын.

«Елордада мас адам лифтідегі мониторды сындырғаны үшін оған 14 мың теңге ғана айыппұл салынған. Бұ­лай болмайды. Мұндай іс-әрекет үшін ке­мінде 15 тәулікке қамау керек немесе 1 жыл­ға түзету жұмыстарына салу жөнінде жа­за кесу қажет. Мұндай жағдайларға мүл­дем төзбеу керек. Жеңіл жаза жарамайды. Ал іс жүзінде жазаламау салдары құқық бұзу­шылық пен қылмыстың одан әрі өршуіне алып келеді. Сондықтан осы мәселе бойынша заңнаманы қатаңдату керек», – деген еді Президент.

Мемлекет басшысы бұл бағытта құ­қық қорғау мекемелерінің жұмы­сын сынға алды.

«Заң және тәртіп, өзара түсіністік, тілектестік пен жауапкершілік бә­рінен биік тұратын тиімді мемлекет бола­мыз. Қоғамдық тәртіпті бұзатын кез келген аран­датушылық әрекетке қатаң тосқауыл қою қажет. Өкінішке қарай, құқық қорғау ме­кемелері және аймақ басшылары осы жұ­мысты дұрыс атқармай отыр. Басқа сөзбен айт­қанда, заң үстемдігін қамтамасыз етпейді. Соның салдарынан қоғамымызда ұдайы келеңсіз оқиғалар болып жатады», – деді Пре­зидент.

Биыл вандалдық әрекеттердің жиілеуіне бай­ланысты Қылмыстық кодекске арнайы бап енгізіліп, қаскөйлік әрекет жасау­шы­лар­ды жазалау шаралары күшейтілді. Жыл ба­сында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев елдегі тұрақтылық пен қоғамдық тәр­тіпті қамтамасыз ету жолында Қылмыс­тық-процестік кодекстеріне экологиялық құ­қық бұзушылықтар және вандализм кө­рі­ністері үшін жауаптылықты күшейту мәсе­ле­лері бойынша заңға қол қойды. Елімізде заң бойынша егер адам тарих, мәдениет ескерткіштерін, табиғи ке­шендерді, мемлекет қорғауға алған ны­сан­дар­ды, тарихи, ғылыми, көркемдік, мәдени құн­дылығы бар заттарды және құжаттарды қасақана жойса немесе бүлдірсе, қылмыстық іс қозғалады. Қылмыстық кодекстің 203-ба­бы («Ерекше құндылығы бар заттарды қа­са­қана жою, әкету немесе бүлдіру») бойынша 3 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бос­тан­дығынан айыру жазасы берілуі мүмкін. Атал­ған санатқа жататын нысанды өртеген, жар­ған, біреулердің денсаулығына зиян кел­тір­ген, қасақана әрекетін әлеуметтiк, ұлттық, нә­сiлдiк, дiни араздықпен жасаған адам бес жылдан он жылға дейін бас бостандығынан айырылады. Ішкі істер министрлігі Әкімшілік по­ли­ция комитеті басқарма бастығының орын­ба­сары Азамат Құрымбаев соңғы жылдары елі­мізде бөтеннің мүлкіне, оның ішінде аза­маттардың ортақ пайдаланылатын заттарына қасақана зақым келтіру фактілері жиілеп кеткенін мәлімдеген болатын. ІІМ өкілінің айтуынша, жаңа заңға сәйкес вандализм қылмыстық бабының диспозициясы анықталды және нақтыланды, (Қылмыстық кодекстің 294-бабы), оның нормалары «Тарихи-мәдени мұра объек­тілерін қорғау және пайдалану туралы» заңға сәйкес келтірілді. Заң бұзушыға ендігі жер­де ең төменгі шек –172 мың теңге немесе 50 АЕК айыппұл салынады. Сонымен қатар бөтеннің мүлкін қа­са­қана жойғаны немесе бүлдіргені үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді, яғни за­лал 690 мың теңгеге (200 АЕК) дейін айыппұл са­лынады.

– Вандалдық әрекет жасағандардың жауап­кершіліктен жалтарып кететін кезі аз емес. Көбінде айыппұл төлеп, қоғамдық жұ­мысқа тартылумен шектеліп жатыр. Жазаны кү­шейтіп, бас бостандығынан айыру ша­ра­лары қарастырылуы керек. Айыппұлдың мөлшерін де арттырған дұрыс. Вандалдарға мил­лиондаған айыппұл салынып, қатаң ба­қыланатын болса, мұндай әрекеттер азаяр еді. Өйткені заң бұзушылардың жазасыз қалуы олар­­­­дың одан ары ер­­кінсуіне жол ашып отыр. Одан бө­­лек, соңғы кез­де­рі қи­сын­сыз әре­кет­ке баратын ере­сек адамдар кө­бейді. Жастар мұн­­дай қадамға ал­­ды-артын ойламай, жастық желікпен ба­рып жатады, ал ересектерге не жо­рық? Сондықтан мұн­дай әрекеттер адам­ның жасына, жа­саған әрекетіне сай жазалануы ке­рек деп ойлаймын. Жастарға түсіндіру жұ­мыс­­тарын жүргізіп, айыппұл шараларын қа­рас­тырып, ересектерге жазаны қатаңдату керек, – дейді заңгер, медиатор Қуат Ауға­н­бек.

Қиратуға не түрткі?

Ресейлік ғалымдар жасөспірімдердің (11-23 жас аралығындағы) вандализм жа­сау себептерін зерттеген. Психологтар олар­дың 4 деңгейін анықтаған. Біріншісі, бей­саналы деңгей. Адам ішіндегі ашуды сырт­қа шығарғысы келеді. Сондай-ақ мұн­дай әрекетке ішімдік пен есірткі де итер­ме­лей­ді екен. Екінші, саналы деңгей. Бұл жер­дегі мотив – көңіл көтеру, ойын-сауық, біреу­мен жарыс, бәсекелестік, еліктеу сынды жасөспірімдерге тән қылықтардан туын­дай­ды. Үшіншісі, саналы әрі жеке психологиялық деңгей. Бұған мінез-құлық әдеті, өзін-өзі қорғау, кек алу жатады. Адам біреуден тіке­лей кек ала алмаса, оның дүние-мүлкін бұ­зып, зақым келтіріп, ақысын қайтарады. Төр­тіншісі, саналы әлеуметтік-психология­лық деңгей. Ішкі наразылығын білдіру, еш­кімге айта алмайтын қайғысына назар ау­дарту мақсатында сондай әрекетке барады. Психолог Жансая Серікованың ай­туын­ша, вандалдық әрекет арқылы жастар ішкі әлеміндегі сезімдер мен көңіл күйді, өзін жә­не қоғамдағы орнын көрсеткісі келеді.

– Бүгінгі қоғамның дерті – ата-ананың ба­ламен айналысатын уақытының жоқтығы. Балаға ата-ана тарапынан жеткілікті көңіл бө­лінбесе, дұрыс тәрбие берілмесе, олар ван­дализм арқылы өзіне назар аударуға мәжбүр болады. Жасөспірім өз бойындағы агрес­сиялық мінез-құлықты, әрекетті, дұшпандық пен жеккөрушілікті қоғамға ашық білдіріп, мәдени құндылықтарға зиян келтіріп, тұтастай алғанда қоғамға қауіп төндіреді. Со­­­нымен қатар елімізде вандалдық әрекетке баратындар жазадан құтылып кетеді. Ал қо­ғам мұндай әрекеттерге немқұрайлық та­­ны­тып отыр. Вандализмнің жастар ара­сын­­да өршуінің себебі де осы, – дейді пси­холог.

Мамандар вандалдар саны панде­мия­дан кейін күрт көбейгенін айтады. Ко­ронавирус адамзат баласына үлкен пси­хо­логиялық стресс алып келді. Адамдардың өзі­не көңілі толмауы, өміріне, тұрмыстық жа­ғ­дайына қанағаттанбауы жағымсыз көңіл күй сыйлайды. Олар іштегі агрессияны сын­дыру, қирату арқылы шығарып, қоғам на­зарын өзіне аударғысы келеді. Психологтар агрессияны қоғамға зиян кел­тіру арқылы шығарудың дұрыс емес еке­нін айтады. Оның орнына қала сыртына ба­рып айғайлау, тауға шығу, жаттығу залына, ка­раокеге, бассейнге баруға кеңес береді. Жақында вандализмге қатысты жа­сөс­пірімдер арасында жүргізілген сауалнама нәтижесі жарияланды. Зерттеуге қа­тысқандардың жартысы вандализмге қар­сылық білдірсе, жартысы бұл әрекетті ақтап алуға тырысқан. Яғни, жастар арасында бұл құ­былысқа деген көзқарас теңбе-тең. Жас­тар­дың вандализмге қалыпты қарауына соң­ғы жылдары қаладағы ғимараттарға са­лын­ған графитти, муралдар әсер еткені анық. Вандализм дегенде граффити ұғымы бір­ге жүреді. Граффити – ғимарат қабыр­ға­сына түрлі-түсті бояумен сурет салатын кө­ше өнері. Біреулер оны жабайылыққа ба­лай­ды. Көрінген жерді шимайлау – мәде­ниет­сіздік дейді. Алайда әркімнің өз пікірі өзін­де. Алматыда жастар арасында кеңінен та­ны­мал Tigrohaud crew шығармашылық то­бы­ның мүшесі, стрит-арт суретшісі Ержан Та­наев әр суретшінің мақсаты әртүрлі бола­ты­нын айтады. Оның айтуынша, заң жұмсақ болғандықтан вандализмге тоқтау болмай отыр.

– Қала әкімдігімен келіспей ғимараттарға су­рет салып кететіндер көп. Өз атын әр жер­ге қайталап жаза беретіндер де аз емес. Сондай-ақ адреналин іздейтіндер де жиі кез­деседі. Олар түнде бетперде киіп, рұқсат етіл­меген жерлерге ба­рып сурет са­ла­ды. Егер по­лиция қыз­меткерлері кө­ріп қалса олардан қашып, содан адре­на­лин алады. Бұл – таза ван­дализм. Олар­­дың суреті әде­мі, қалаға кө­рік бе­руі мүмкін, алай­да жасаған әре­кеттері – заң бұзу­шы­лық, – дейді сурет­ші.

Еуропаның дамыған елдері ван­да­лизм­ге толеранттылық танытпайды, қатаң жазалайды. Мәселен, Германияда мыңдаған дол­лар айыппұл салынады, тым шектен шық­қан жағдайда түрмеге тоғытылады. Тіпті Бранденбург қаласының басшысы ван­дал­дарды халық алдына шығарып жазалай­ты­нын мәлімдеген.

Мазарға маза бермейтіндер кім?

Алдыңғы буын өткен ғасырдың тоқса­нын­шы жылдары көшеде құрылыс жасау мүмкін емес еді дейді. Жарық салса, сын­ды­рып кететін, орындық қойса, жұлып тас­тайтын. Кейін халықтың жағдайы жасалды, тұр­мысы түзелді. Қоғамдық орындар қайта жаң­ғырып, көшелер жаңарып, жандана түс­ті. Мәселенің беті бері қарағандай болды. Алай­да соңғы жылдары өнер, мәдениет туындысын, тарихи ескерткіштерді, табиғат ны­сандарын, қоғам мен мемлекет меншігін­дегі басқа да мүлікті қасақана қирататын­дар­­дың қатары көбейді. Нысандардың, ғи­марат­тардың сыртына сурет салу, ши­майлау, лас нәрсе жағу, тіпті қайтыс болған адам­ның сүйе­гін қорлау фактілері жиі тір­келе бас­тады. Әмір Темір қиратуға қимаған, Алтын Орданың гүлденген дәуірінде бой көтерген ортағасырлық Сарайшық қаласы да кейбір жергілікті тұрғындардың қирату ны­санына айналды. 2018 жылы Сарайшық қазбасының темір қоршауын кесіп алып кет­кен қылмыстық оқиға тіркелді. Бір жыл­дан кейін археологиялық қазба жұмыстары кезінде жасөспірімдер қазбадағы ашылған адам сүйектерін бүлдіріп сындырған. Ал 2020 жылы Сарайшық шаһарын ішінара қал­пына келтіру жұмыстары кезінде әлде­кімдер нысанның кірпіштерін бұзып, кө­лік­ке тиеп әкеткен. Онсыз да Ақ Жайықтың суы шайып, біраз бөлігі қираған қалаға маза бер­мегендер тарихқа тас атып отырғанын түсінер ме екен?.. Молаларға маза бермейтіндер Алма­ты қаласында да жиілеп кеткен. Түс­ті металл іздегендер қоршауларды, ес­керт­­­кіш­терді ұрлап әкетеді. Зират қызмет­кер­лері ұры­ларды бір емес, бірнеше рет оқиға ор­нын­да ұстаса да олар айылын жияр емес. Аруақ­­тарды қорлағандар зират қоршаула­рын темір-терсек қабылдайтын орынға өт­кі­зетін көрінеді. Зираттың тәртіп сақшылары әр зиратты күзете алмайтыны анық. Сон­дық­тан түсті металл қабылдайтын пункт­тер­ге бақылауды күшейтсе, ұрылар саны азаяр еді дейді олар. Ал қайтыс болғандардың туыстары бақылау камераларын орнатса, мә­селе оң шешілер еді дейді. Мәселенің оң ше­шімін таппауы әзірге тек ұрыларға ұтымды болып отыр.

– Ақселеу Сейдімбектің айтуы бойынша, арабтар ислам дінін әкелген кезде бұрынғы бал­бал тастардың басын шапқан, қиратқан. Моңғолия жерінде жатқан түркі қағана­ты­нан қалған балбал тастардың басы жоқ. Күл­тегіннің басы шабылған. Тарихта идео­ло­гиялар алмасқан кезде атрибуттардың кө­зін құртып отырған. Дәл сол сияқты пат­шалық Ресейдің ұры археологтары біздің ежел­гі патшалардың қорған, бейіттерін то­на­ған. Алтындарын қолды қылған. «Қара ар­хеологтар» Кеңес үкіметі кезінде де қор­ған­дарды тонады. Ре­­­­сейден келген орыс­тар қолдарына картасын алып, ал­тын жатқан қорым­дарды жым-жылас етті. Тіпті өзіміздің қа­зақтар да дала­да­ғы балбал тастарды үйіне әкеліп қойған жағдайлар болды, – дейді мәдениеттанушы Серік Ерғали.

Оның айтуынша, вандализм адамзат тарихының барлық кезеңін қам­ти­ды. «Қоғамдағы тәртіптің нашарлығынан, заң­ның солқылдақтығынан, мәдениеттің тө­мендігінен, әлеуметтік жағдайдың на­шар­лығынан халық жасампаздықтан жұрдай бо­лып, қиратымпаз келеді. Ал қиратушы ха­лықтан бәрін күтуге болады» дейді Серік Әбдірешұлы. Осы ретте психолог маманнан «Қоғамда ван­дализм әрекетін азайтудың жолы қайсы?» деп сұраған болатынбыз.

«Өз эмоциясын бас­­қара алмайтындар вандализмге бейім ке­леді. Олардың жағымсыз эмоцияларын шы­ғаруға, конфликт мәселесін дұрыс ше­шуге көмектесу керек. 11-23 жас – жасөс­пірім­дік дағдарыс кезеңі. Бұл жаста бала бала­лықтан алыстағандай болғанымен, ересек те емес. Өмірінде үлкен шешімдерді қа­былдай алмайды. Дағдарыстан шығу жо­лын көрсетудің маңызы зор. Бұл олардың өзін дамытуға, танытуға, көрсетуге, жар­қы­рап көрінуіне мүм­кіндік береді. Со­ны­мен қатар құқық қор­ғау органдары­ның түсіндірме жұ­мыс­тарымен қоса педагогикалық ба­ғыт­тағы жұмыстар жүр­гізілгені дұрыс. Ал ең алдымен ата-ана баласымен ты­ғыз қарым-қаты­нас­­та болса, бұл мәселенің алдын алар едік», – деді психолог Жансая Серікова (@zhansaya_rulanovna).

Вандализмнің алдын алудың тағы бір жолы – тұрғындармен ашық әң­гі­ме­лесу. Бірлескен күш-жігермен бұзақылық фак­тілерінің алдын алу, қолдағы бар әдістер­мен қала тұрғындарына, әсіресе, жастарға қала мен қоршаған ортаға ұқыптылықпен қа­рау керегін түсіндіру қажет. Осы бағытта та­мыз айынан бастап елордада қала менші­гіне нұқсан келтірмеу, тәртіпті сақтауға ба­ғытталған «Тоқта, вандал!» акциясы өтіп жа­тыр. Құқық қорғау органдарының қыз­мет­керлері акцияның арқасында қала кө­шелерінде қоғамдық тәртіп бұзушылықтың үлесі біршама азайып келе жатқанын айтып отыр. Жыл басынан бері ӘҚБтК 147 бабы 1-пункті (бөтеннің мүлкіне залал кел­тіру) бойынша 35 құқықбұзушылық ту­ралы іс тіркелген. Сондай-ақ 678 ұсақ тәртіп бұзушылық дерегі анықталған. Олардың бар­лығы заң жүзінде әкімшілік жауап­кер­шілікке тартылған.

– Кейінгі уақытта осындай акциялармен қа­тар тұрғындардың жанашырлығының ар­қасында қоғамдық тәртіп бұзушылық азайып келеді. Атап айтқанда, көпқабатты үй­лердегі жеделсатылар мен шлагбаумдарды сын­дыру сияқты бұзақылық қылықтар жиі орын алып жатады. Осындай жағдайда біз­дерді еріктілер мен қоғам белсенділері, жа­на­шыр қала тұрғындары түрлі интернет ре­сурстары, оның ішінде әлеуметтік желілер арқылы хабардар етіп жатады. Негізінде кез кел­ген тәртіп бұзушылық санының азаюына ең бірінші кезекте алдын алу мен түсіндіру жұ­мыстары ерекше әсер етеді. Жасалған жұ­мыстың өз жемісін беруі – қоғамның ортақ жеңісі болмақ, – дейді Астана қаласы ПД жергілікті полиция басқармасының бастығы Арман Аймағанбетов.

Ислам діні бойынша вандализм – жа­байы­лық пен зұлымдықтың шектен шығуы. Зорлық көрсету, қорқытып-үркіту, қол жұм­сап ұрып-соғу, сол сияқты өзгенің мүлкін жойып жіберу не бүлдіру де – бұзақылық. Ва­н­дализм – мәдениетке жасалған ең ауыр қас­тандық. Сондықтан оған қарсы күресті қа­таңдату қажет. Бүлдіргіш бұзақылар ұста­лып, жазалануға тиіс. P.S. Ошақтың үш бұты секілді дүниені тіреп тұрған үш нәрсе бар дейді. Біріншісі – деннің саулығы, екіншісі – ұрпақтың адалдығы, соңғысы – мәдени құндылықтарға құрмет. Осы үшеуі түгел болса, адамзат арманына жетеді. Ал біреуі олқы тартса, орны толмас өкінішке ұшырайды.

Серіктес жаңалықтары