1054
Жақсыбек Құлекеев: Әуелде кино түсірсем деген ой болды
Жақсыбек Құлекеев: Әуелде кино түсірсем деген ой болды
Қаңтар оқиғасы болғалы бір жыл ішінде түрлі мақала, түрлі зерттеу жазылды. Әлі де жазылатын нәрсе көп. Дегенмен осы жақын арада оқиға туралы екі кітап жарық көріп үлгерді. Оның бірін қоғам қайраткері, қолданбалы экономиканы зерттеу орталығының ғылыми жетекшісі Жақсыбек Кұлекеев жазған еді. «Қаңтар оқиғасы: Ақорда үшін күрес» атты кітапта маңызды сұрақтар қойылып, оқиға жан-жақты талданады. Кітапты жазуға не әсер еткенін, қанша уақыт кеткенін, кітапты жазудағы мақсат қандай болғанын білу үшін автормен сұхбаттасуды жөн көрдік.
– Қаңтар оқиғасы қазақ қоғамы үшін үлкен дүмпу, ауыр сынақ болды. Оқиға басталысымен-ақ оқиғаның неден басталып, неге апарып соғатынына қатысты түрлі материал жазылды. Дегенмен сіздің бұл еңбегіңіз осы тақырыпта жазылған алғашқы кітап болды. Кітап қалай жазылды?
– Жалпы, мен қоғамда ерекше оқиға болған кезде сол оқиғаға байланысты шыққан материалдарды жинап отырамын. Қаңтар оқиғасына қатысты да солай. Менде кітап шығарамын деген ниет менде болған жоқ.
Ең алдымен, әрине елде не болғанын, қалай болғанының бәрін түсініп-білгіміз келді. Сөйтіп, Қаңтар оқиғасына байланысты материалдардың бәрін жинап отырдым. Жан-жақта бәріміздің таныстарымыз бар ғой, барлығы хабарласады, «сендерде не болып жатыр?» деп бәріміз бір-бірімізден сұраймыз. Оқиға аяқталғаннан кейін өтіп жатқан кезде де аймақтардағы ахуалды телефонмен хабарласып, біліп отырдым.
Кітапта аймақтардағы оқиғаларға арналған тақырыпша бар. Оның бәрін жазуға Таразда болған оқиға себеп болған еді. Ол жерде менің жақыным, ағайыным тұрады. ол Тараз қаласының ішкі істер саласында 10 шақты жыл басшылық қызмет атқарды. Қазір зейнетте. Сол кісі оқиғалардың ортасында жүрді. Кішкене жағдай тынышталып, барлығы орнына келе бастаған кезде мен сол кісіге болған оқиғалардың барлығы қалай болғанын айтып берші, қалай басталды деп өтініш жасадым. Бір баламды отырғызып қойып, ол күні бойы сол адамға сұрақ қойып, сұхбат алды. Сөйтіп, мен оларды өңдеп, Тараздағы оқиға туралы деректі жинақтап шықтым. Республиканың барлық облысында болған оқиғалар туралы деректі де тура осылай жинап, дайындадым. Ол кезде де кітап жазам деген ой болмады. Шамамен 2 ай, атап айтқанда, ақпан-наурыз айларында барлық жарияланымды, аймақтарда болған жағдайларды сұрап, өңдеп, папкаға салып отырдым.
– Материалдарды әу баста жеке өзіңіз үшін жинаған екенсіз, оны кітап қылып, көпшілікке ұсынуға не түрткі болды?
– Жасырмай айтайын, менде осы Қаңтар оқиғасы туралы кино түсірсем деген ой болды. «30-дан асып барамын» деген туындыны түсірген «Ирина Қайратовна» деген топ бар ғой, солармен ақылдасып, фильм түсірмек ойым бар екенін айттым. Жігіттермен бірнеше рет кездестім де. Олар басында қолдаған сияқты көрінді, дегенмен арты сиырқұйымшақтанып кетті. Материалдарды фильмнің сценарийіне керек болар деп жинақтаған едім.
– Кітабыңыз «Қаңтарға дейін», «Қаңтарда», «Қаңтардан кейін» деген бөлімдерден тұрады. Тек баяндау емес, талдау да байқалады. Әрқайсысына жеке тоқталып, кей сұрақтарға жауап та іздейсіз.
– Кейбір тақырыптар бойынша, мәселен, «Музейдегі 5 сағат» деген тақырып бар, олардың негізінде ашық дереккөзде тұрған материал, шыққан сұхбаттарды жинап, материал дайындап қойғанмын. Алматыда болған атыс туралы жауаптылар бірнеше рет сұхбат берді. Прокуратураның бергені бар, басқалары бар, бәрін өңдеп, папкаға сала бердім. Сөйтіп, жаздың ортасы болғанда біршама материал жиналып қалды.
Енді «Қаңтардан кейін» деген бөлімге қатысты айтатын болсам, ол туралы мен өте көп сұхбат бердім. Бұл бөлімді сол сұхбаттардың негізінде дайындап шықтым. Артық ештеңе жоқ.
– Кітапты құрастыруға қанша уақыт кетті?
– Тікелей осы кітапты бастан-аяқ жазып шығуыма 2 ай ғана уақыт кетті. Бұл жерде менің алдыма қойған мақсатым «мұны ұйымдастырған кім?», «бұдан кім қандай пайда көргісі келді?», «негізгі ұйымдастырушы кім?» деген сұрақтарға жауап іздеу емес. Бұл сұрақтарға жауап жоқ ол жерде. Және олардың жауабы жақын арада белгілі болмауы да мүмкін. Мен бұл сауалдардың жауабын іздеген жоқпын. Менің жазғым келгені – елімізде Қаңтар оқиғасы қалай өтті, экономикамызға, әлеуметтік салаға, халықтың өміріне қандай зиян, қауіп төнді, және оған Президенттің реакциясы қандай болды деген мәселелерге талдау. Президенттің былтырғы үндеуі, еліміздегі саяси реформалар, конституциялық өзгерістер, соның бәріне байланысты көп сұхбат бергенмін, барлығы соның негізінде жинақталды. Өте бір күрделі еңбек деп айта алмаймын.
Жалпы, мен өте көп кітап жаздым, бірақ оның бәрі – ғылыми еңбек. Бұл кітап та ғылыми сараптамалық жұмысқа көбірек ұқсайды. Яғни, образ жоқ, бір адамның образын ашуға бағытталмаған. Ол жерде адамдар да аз.
– Бірқатар адамның аты аталады.
– Бірен-саран адамның аты аталғанымен, оның бәрі ресми түрде жарық көрген мәліметтер ғой. Тек ресми басылымдар мен сайттарда жарияланған материалды алдым. Аймақтағы адамдардың сөзі болмаса, қалғаны – елге белгілі дүниелер. Бұрын көрмедім, білмедім дейтіндей ештеңе жоқ. Елімізде осы жағдай қалай басталып, қалай аяқталды және оған биліктің көзқарасы аясында, содан кейінгі шаралардың төңірегіндегі талдаулар.
– Кітабыңызда қазіргі біздің қоғамға «Қазақстан синдромы» деген баға берген екенсіз. Бұл синдромнан қашан арыламыз деген сұраққа нақты жауап беру мүмкін бе?
– Менің ойымша, дәл жуық арада Қаңтар оқиғасы сияқты оқиға қайталануы мүмкін емес. Оны халықтың өзі де қабылдамайды, ресми билік те бұған жол бермейді. Өйткені ондай жасырын, үлкен әрекетке барып, елдің егемендігіне нұқсан келтіретін күш енді болмайды. Бұл енді Ақорданы басып алу үшін, билікті қолға алу үшін біздің биліктің, соның ішінде күштік құрылымдардың басқаруымен, солардың күшімен жасалған дүниелер ғой...
Ал бірақ оны кім ұйымдастырды деген сұраққа келсек, Кәрім Мәсімовке қатысты ғана бірдеңе дей аламыз. Қазір соты жүріп жатыр, тікелей қатысы бар екенін білеміз. Жалғыз сол ма, жоқ оның артында тұрғандар бар ма, жоқ па, оны мен қазір айта алмаймын. Өйткені қолымда нақты дәлел, дәйек жоқ. Леонид Млечиннің де Қаңтар оқиғасы туралы кітабы шығыпты. Қазір көп адам сол автордың кітабынан сілтеме жасап, болжамдар жасап жүр ғой. Ол енді айтыла берер. Бірақ, жалпы Қаңтар оқиғасында болған дүниелердің көбі қалып қалуы да әбден мүмкін. Солай болады деп ойлаймын. Өйткені бұл жерде болған оқиғаның барлығын түбегейлі ашып, жария еткеннен қоғам ештеңе ұтпайды.
– Дегенмен, керісінше, ақпараттың аздығы, сұрақтардың жауапсыз қалуы халықтың билікке деген сенімін сетінетпей ме? Қазірдің өзінде қоғамда түрлі пікір көп...
– Жоқ, ондай жағдайға әкеп соқпайды. Биліктің күшеюіне, әлсіреуіне тергеу шараларының жабық өтуі еш әсер етпейді. Мысалы, кезінде Америка президенті Кеннедиді Ли Харви Освальд деген адам атты дейді. Президентке қастандықты көшеде жүрген бір адам ұйымдастырды дейсіз бе? Оның артында мыңдаған адам тұрды ғой. Одан бері 60 жылдай уақыт өтті. Мұндай нәрселерді ешуақытта ашпайды. Күштік құрылымдар екінші рет осындай жағдай болмас үшін әрекет ете береді. Ал оны ашып көрсету халыққа тыныштық сыйламайды, жақсылыққа апармайды. Бұл бізде ғана емес, кез келген елдің тәжірибесінде бар.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Кітабыңыз «Қаңтарға дейін», «Қаңтарда», «Қаңтардан кейін» деген бөлімдерден тұрады. Тек баяндау емес, талдау да байқалады. Әрқайсысына жеке тоқталып, кей сұрақтарға жауап та іздейсіз.
– Кейбір тақырыптар бойынша, мәселен, «Музейдегі 5 сағат» деген тақырып бар, олардың негізінде ашық дереккөзде тұрған материал, шыққан сұхбаттарды жинап, материал дайындап қойғанмын. Алматыда болған атыс туралы жауаптылар бірнеше рет сұхбат берді. Прокуратураның бергені бар, басқалары бар, бәрін өңдеп, папкаға сала бердім. Сөйтіп, жаздың ортасы болғанда біршама материал жиналып қалды.
Енді «Қаңтардан кейін» деген бөлімге қатысты айтатын болсам, ол туралы мен өте көп сұхбат бердім. Бұл бөлімді сол сұхбаттардың негізінде дайындап шықтым. Артық ештеңе жоқ.
– Кітапты құрастыруға қанша уақыт кетті?
– Тікелей осы кітапты бастан-аяқ жазып шығуыма 2 ай ғана уақыт кетті. Бұл жерде менің алдыма қойған мақсатым «мұны ұйымдастырған кім?», «бұдан кім қандай пайда көргісі келді?», «негізгі ұйымдастырушы кім?» деген сұрақтарға жауап іздеу емес. Бұл сұрақтарға жауап жоқ ол жерде. Және олардың жауабы жақын арада белгілі болмауы да мүмкін. Мен бұл сауалдардың жауабын іздеген жоқпын. Менің жазғым келгені – елімізде Қаңтар оқиғасы қалай өтті, экономикамызға, әлеуметтік салаға, халықтың өміріне қандай зиян, қауіп төнді, және оған Президенттің реакциясы қандай болды деген мәселелерге талдау. Президенттің былтырғы үндеуі, еліміздегі саяси реформалар, конституциялық өзгерістер, соның бәріне байланысты көп сұхбат бергенмін, барлығы соның негізінде жинақталды. Өте бір күрделі еңбек деп айта алмаймын.
Жалпы, мен өте көп кітап жаздым, бірақ оның бәрі – ғылыми еңбек. Бұл кітап та ғылыми сараптамалық жұмысқа көбірек ұқсайды. Яғни, образ жоқ, бір адамның образын ашуға бағытталмаған. Ол жерде адамдар да аз.
– Бірқатар адамның аты аталады.
– Бірен-саран адамның аты аталғанымен, оның бәрі ресми түрде жарық көрген мәліметтер ғой. Тек ресми басылымдар мен сайттарда жарияланған материалды алдым. Аймақтағы адамдардың сөзі болмаса, қалғаны – елге белгілі дүниелер. Бұрын көрмедім, білмедім дейтіндей ештеңе жоқ. Елімізде осы жағдай қалай басталып, қалай аяқталды және оған биліктің көзқарасы аясында, содан кейінгі шаралардың төңірегіндегі талдаулар.
– Кітабыңызда қазіргі біздің қоғамға «Қазақстан синдромы» деген баға берген екенсіз. Бұл синдромнан қашан арыламыз деген сұраққа нақты жауап беру мүмкін бе?
– Менің ойымша, дәл жуық арада Қаңтар оқиғасы сияқты оқиға қайталануы мүмкін емес. Оны халықтың өзі де қабылдамайды, ресми билік те бұған жол бермейді. Өйткені ондай жасырын, үлкен әрекетке барып, елдің егемендігіне нұқсан келтіретін күш енді болмайды. Бұл енді Ақорданы басып алу үшін, билікті қолға алу үшін біздің биліктің, соның ішінде күштік құрылымдардың басқаруымен, солардың күшімен жасалған дүниелер ғой...
Ал бірақ оны кім ұйымдастырды деген сұраққа келсек, Кәрім Мәсімовке қатысты ғана бірдеңе дей аламыз. Қазір соты жүріп жатыр, тікелей қатысы бар екенін білеміз. Жалғыз сол ма, жоқ оның артында тұрғандар бар ма, жоқ па, оны мен қазір айта алмаймын. Өйткені қолымда нақты дәлел, дәйек жоқ. Леонид Млечиннің де Қаңтар оқиғасы туралы кітабы шығыпты. Қазір көп адам сол автордың кітабынан сілтеме жасап, болжамдар жасап жүр ғой. Ол енді айтыла берер. Бірақ, жалпы Қаңтар оқиғасында болған дүниелердің көбі қалып қалуы да әбден мүмкін. Солай болады деп ойлаймын. Өйткені бұл жерде болған оқиғаның барлығын түбегейлі ашып, жария еткеннен қоғам ештеңе ұтпайды.
– Дегенмен, керісінше, ақпараттың аздығы, сұрақтардың жауапсыз қалуы халықтың билікке деген сенімін сетінетпей ме? Қазірдің өзінде қоғамда түрлі пікір көп...
– Жоқ, ондай жағдайға әкеп соқпайды. Биліктің күшеюіне, әлсіреуіне тергеу шараларының жабық өтуі еш әсер етпейді. Мысалы, кезінде Америка президенті Кеннедиді Ли Харви Освальд деген адам атты дейді. Президентке қастандықты көшеде жүрген бір адам ұйымдастырды дейсіз бе? Оның артында мыңдаған адам тұрды ғой. Одан бері 60 жылдай уақыт өтті. Мұндай нәрселерді ешуақытта ашпайды. Күштік құрылымдар екінші рет осындай жағдай болмас үшін әрекет ете береді. Ал оны ашып көрсету халыққа тыныштық сыйламайды, жақсылыққа апармайды. Бұл бізде ғана емес, кез келген елдің тәжірибесінде бар.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Ділда УӘЛИБЕК
