Ақтөбе – тарихи ғажайыптары мол өңір

Ақтөбе – тарихи ғажайыптары мол өңір 1. Ақтолағай – мезозой дәуірінің «туындысы» Одан бері қанша дүние өзгерді, қан­ша су ақты. Көмескі тарта бастаған көр­ніс­тің бір себептермен санамда қайта жаң­­ғырғаны... Мамырдың екінші жартысы, әлде мау­сымның басы. Анығы 1986 жылдың жаз айы-тын. Гастрольдік сапармен Бай­ғанин ауданын он бес-жиырма күндей ара­ладық. Ол кезде Ақтөбе мемлекеттік-об­лыстық филармониясында «Ақтөбе әуен­дері» аталатын вокалды-аспапты ан­самблдің құрамындамын. Қарауыл­кел­ді, Ноғайты, Жарқамыс... Атырау об­лы­сының әкімшілік-аумақтық шекара­сы­на тақау орныққан «Дияр» совхозына шейін барған ек сонда. Оймауытта Сыра­жанов Мыңтұрған есімді досымның бізді қонақ еткені де әлі жадымда. Әс­кер­де бірге болып едік екі жыл. Мурман шә­рінде. Бұл – Солтүстік Мұзды мұхит­тың шеті саналатын Баренц және Ақ теңіз деп аталатын сулардың иінінде ор­наласқан Кола түбегіндегі қала-тұғын. Фин шекарасына жақын. 150-200 ша­қырымдай... Жә, жақсы, сөздің ретіне қа­рай ғой айтып жатқанымыз. Баян ет­пе­гіміз бұл емес, басқа. Соған көшейік. Сонымен, Байғанин ауданына жоспарланған концерттерімізді тәмамдаған соң гастрольдік сапарымызды әрі қарай жалғастырдық. Маршрутымызды Атырау облысына бағыттадық. Сауығымызды Мұқыр ауылынан бастамақпыз. Ансамбльдің көркемдік жетекшісі әрі администраторы Қамбар Мінайдаровтың байламы солай. Ақшаңдақ дала жолымен ызғып келеміз. Бір кезде алыстан таулар көрінді. Қардай ап­пақ. Жол сәлден соң ішіне енді. «Ақтола­ғай» аталады» деді арамыздан білетіндердің бірі. Таулардың пішіні әртүрлі. Етек тұстары көктесін. Әсерлі. Таңырқай, таңдана қарап келеміз... Ақтолағай тауы – Ақтөбе облысы Бай­ға­нин ауданының территориясында. Сағыз бен Жем өзендері аралығында, солтүстік-шы­ғыстан оңтүстікке қарай шамамен 80-90 ша­қырымға созылса, ені – 5-10 шақырым. Кас­пий ойпатымен жапсарлас. Ақтолағай – борлы ақ тау. Жергілікті жұрт «Алатау» деп те атай береді екен. Ең биік тұсы – 302 метр. Бұл жерге арнайы са­пар­­­лап, куә боп қайтқандар таулардың түсі сан мәрте құбылып тұрады дейді. Таңертең сар­ғыш, түсте аппақ, кешке қарай көкшіл боп кө­рінеді екен (Қараңыз: суреттерде Ақ­то­ла­ғай тауларының көрінісі.) Бұрын кең шал­қар судың табаны болған деген болжам айтыла­ды. Өйткені кеңес үкіметі дәуірінде теңіз фаунасына тән дүниелер табылған. Осыған сәл тоқтала кетейік. «Ақтөбе облысының табиғи, тарихи-мә­дени мұралары: қорғау және тиімді пай­далану» атты еңбекте былай деп түзілген: «Ап­­пақ түсті бор және бор тектес әксаз қой­науқаттары миллиардтаған өте ұсақ көне организмдердің қазба қалдықтарынан құралған. Мұнда біршама ірі таснұсқаларды да, мәселен, бор кезеңі акулаларының тістерін, белемниттерді, аммониттердің, тір­жандардың, маржандардың, теңіз лала­ларының, теңіз кірпілерінің т.б. қазба қал­дықтарын да тауып алуға болады» (Қараңыз: Сергеева А.М., Әбденов А.Ж., Мамедов А.М., Сулей­менова Г.Ж., Досмуратов Ф.С. Ақтөбе об­лысының табиғи, тарихи-мәдени мұра­лары: қорғау және тиімді пайдалану: – Жо­ғары оқу орындары студенттеріне, колледж, гим­назия, лицей және орта мектеп оқу­шыларына, сондай-ақ көпшілік оқырманға ар­налған. // Қазақстандық ұлттық геог­ра­фиялық қоғамы, 2016 жыл, 23-бет). Ақтолағай тауларынан табылған деп зерт­теушілер атап көрсетіп отырған жән­діктердің біріне мынадай ғылыми анықтама беріл­ген: «Теңіз кірпілері – палеонтологияда: теңіз суларында еркін қозғалатын, сыртқы тұр­қы шарға, жұмыртқаға немесе жүрекке ұқ­сайтын, кейде конус пішінді қыл­қан­түтік­тілер класына жататын жәндіктер. Ордовик кезеңінен белгілі, әсіресе мезозой эрасында кең тараған...» (астын сыздық-Б.К.). Мезозой дәуірі палеозой мен кайнозой арасын қамтиды екен. Бұл кезеңді былайша жіктейді: а) триас; ә) юра; б) бор. «Бор кезеңі – мезозой заманының үшін­ші кезеңі, бұл дәуір 70 миллион жылға со­зыл­ды» делінген қолдағы мәліметтерде. Бор кезеңіне жататын акулалар тістері, бе­лемниттер, аммониттер, маржандар, теңіз ла­лалары жұқаналарының табылуына бай­ланысты зерттеушілер Ақтолағай таулары бір кездердегі теңіз шөгіндісі деген тұжырым жасаған. Сондай-ақ пікіріміздің өзегі боп отыр­ған тақырыпқа қатысты жазыл­ған қолдағы ғы­лыми еңбектерді шолу бары­сында Англия­ның Дувр қаласы маңынан та­былған және Ақтолағай тауларында кез­десетін қазба қал­­­дықтардың өзара ұқсас­тығы, бір-бірін қайталаулары, төбелердің аппақ түсті бор, бор тектес әксаздардан құ­ралуы мезозой дәуірінен екенін және бекітіп тұр­ғанын аңдадық. Бұл ландшафт 1976-1993 жылдардағы материалдар бойынша РМҚК «Ка­р­тог­рафия» баспасында құрастырылып, дайын­далған Қазақстан Республикасы Ақ­тө­бе облысының әкімшілік-аумақтық бөлі­ні­сі картасында «Ақтолағай тізбесі» деп тү­сіріл­ген. Енді «Ақтолағай» атауының мағынасына қатысты ғылыми тұжырымдарды да ұсына кеткен жөн сияқты. «Толағай» сөзі моңғол, бурят тілдерінде де «тологой», «толгай», «толгой» деген фоне­ти­калық өзгерістермен ұшырасады екен. Мысалы, Лам-Тологой, Баян-Толгой. Бурят рес­публикасында Чулун-Толгой, Ундэр Тол­гой деп аталатын таулар бар көрінеді. Моң­ғол тілінде «толгой» сөзі «бас» мағынасын білдірсе, топоним ретінде «төбе, шоқы» деген ұғым береді дейді. Осы жайттарды негізге алып, жан-жақты зерделеген ғалымдар «толағай» сөзі моңғол тілінен енген, «шоқы, жеке тұрған биік тау» деген мағынада деп тұ­жырым жасаған (Қараңыз: Конкашбаев Г.К. Словарь казахских географических наз­ваний: – Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР. 1963 г., Стр. 17). Буряттардың, қалмақтардың қазіргі «моңғол» атауын иеленіп отырған хал­халармен түбі бір, діні бір, тамырлас жұрт. Қалмақтардың XVII ғасырда Каспий теңізі, Жем бойына дейін біршама уақыт кө­шіп-қонып жүргені кейбір деректерде айтылған. Сондықтан ғалымдардың әлгінде келтірілген пікірлері қисынға келеді. Бірақ «Ақтолағай» атауының мағынасын басқаша қып ашатын тағы бір дәлелдер бар, соны да келтірейік. Махамбет «Ереуіл атқа ер салмай» деген өлеңінде: Темір қазық жастанбай, Қу толағай бастанбай, – дейді. Шал ақын да бүй деп өтіпті бір сөзінде: «Тау толағай көрінер тасы кетсе...» Дулат Бабатайұлы да: «Төрт түлікке толтырды Толағай тұлдыр қыратты...» – деген екен. Марқасқа жыраудың (XVII ғ.) тол­ғауын­да: «Тоқтамай соққан толағай Толастар мерзім жеткен дүр», – деген тармақтар бар. Белгілі тілші-ғалым, академик Р.Сыз­дықова Махамбет, Шал, Дулат ақын­дар­дың қолданыстарындағы осы «толағай» сөзі «тақыр, жалаңаш» деген мағына береді дей­ді. Ал Марқасқа жырау мұны өз зама­нын­дағы ұғым бойынша желдің бір атауы ре­тін­де қолданған деп тұжырымдайды. (Қа­раңыз: Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қол­данылу тарихынан). Көптомдық шығар­ма­лар жинағы / Рәбиға Сыздықова / – Алматы: «Ел-шежіре», 2014 жыл, 166-167 бет­тер) Шынында да, тұлғалары бірдей бол­ғанымен мағыналары мүлде басқа омо­ним сөздер екенін жоғарыдағы салыстырулар да толық көз жеткізіп тұр. Ақтолағай тауларын шола қарағанда етек тұсынан жоғары қарай өрлей өскен ағаш не өсімдік көрмейсің. Тұт жалаңаш. Олай болса, «ақ» түсіне, ал «толағай» түріне байланысты қол­данылған сөздер. Яғни, ақ+толағай – бірік­кен сын есімдер. Бұдан бірнеше миллион жыл бұрынғы бор дәуірінен жеткен Ақтолағай тау­лары ландшафтысы қалай десек те, Қа­зақ­стан­ның басқа өңірлерінде кездеспейді. Сон­­дықтан бұны он сегіз мың ғаламның жал­ғыз иесі Ұлы Жаратушының туған айма­ғымызға тартқан өзгеше бір қадірлі сыйы десек те болады. Осы тұста мына ойларымызды да білдіре кеткенді жөн көрдік. Ақтола­ғай таулары орналасқан өңірден агро­ту­ризм­ді, этнотуризмді дамытуды қолға алса, мы­надай пайдалы жақтары болары анық: а) өңір экономикасының дамуына; ә) жергілікті халықтың жұмыспен қам­тылуына; б) шетелдіктердің қазақ тілін игеруге ын­талануына; в) мәдениетіміздің рухани және заттық түр­лерінің насихатталуына, т.б. Бұларды жүзеге асыру үшін әуелі өн­дірістік инфрақұрылымды, атап айт­сақ, жолдар мен кемпингтер салуды, киіз үй­лермен, көліктермен, байланыстармен, электр желісімен қамтамасыз етуді және т.б. қол­ға алса. Сонда туризмді дамытудың не­гізгі алғышарттарына қадам жасалынар еді деген ой ғой біздікі... Бор таулары жайындағы сөзімізді осы тұстан үзейік. Ақтөбе аймағының өзі­не тән ғажайыптары мұнымен шектел­мей­ді. Басқасына көшейік енді. Қалың қарын­дас біле жүрсін. 2. Тас дәуірінен жеткен жебелер 2018 жылы тамыздың 18-і күні, жер­гі­лік­ті уақыт 13.24-те С. Бәйішев атындағы Ақ­төбе университетінің доценті Шыныбек Бұ­қарбаев есімді ауылдас ініміз телефон шал­ды, аз-кем амандық-саулық сұрасқан соң өті­ніш айтты: «Ауылдың құмынан таң­ғал­дырар қазына табылып жатыр, тастан жа­сал­ған бұйымдар. Соны басылым бетіне ха­барлама етіп жарияласаңыз. Ел білсін. Құ­лағдар қылып қойған дұрыс қой. Суретін жіберейін, қараңызшы!» – деп. «Жақсы», – дедім қызығып. Көрдік жаңағы табылған зат­тарды. Тастан жасалған үшкір жебе! Бірі­нің түсі алабажақ, енді бірінікі қаралтым. Со­нау мектеп қабырғасында жүргенде тарих пә­ні оқулықтарынан санада қалып қойған ұқ­сас бейне сол заматта көлбең етіп, орала кет­ті жадымызға қайта. Айран-асыр қылды! Шыныбектің айтуынша, бұйымдарды тапқан Әбдіханов Қамбар есімді жігіт. 1976 жылы туған. Тұмабұлақ ауылдық окру­гіне қарасты Сарыбұлақ елді мекеніндегі Мамыт негізгі мектебінде тарих пәнінің мұ­ғалімі екен. Созбақтамай, Қамбар інімізбен ха­барластық. Бүй деп баяндады ол болған жай­ды: «Биыл, шілде айының 9-ы күні, ауыл­дың оңтүстік-батыс жақ бетінде қой жайып жүр ем, өзгешелеу тастарды көзім шалып қал­ды. Сонан қолға алып қарасам, үшкір тас­тар. Өзім тарихшы болған соң мүм­кін­дігімше қолдағы деректермен, сурет­термен са­лыстырдым. Олжамның тас дәуіріне жа­татынын пайымдадым. Мұндай бұйымдарды ауыл балалары да тауып алған. Оларда үш-төртеуі бар осындай заттардың... Бұлар та­был­ған тұс бұрын төбе-төбе құм еді, қазір кө­шіп жатыр. Содан шығып қалған ғой...» Қамбардың болжамы шындыққа жақын. Тарих ғылымы тас дәуірін «палеолит» (ерте полеолит, орта полеолит, кейінгі полеолит), «ме­золит», «неолит» деп бірнеше кезеңге бө­леді. Осы салаға қатысты дереккөздерді шо­ла отырып, табылған заттардың мезолит дәуі­ріне келетінін аңдадық. Өйткені бұйым­дардың жебеге ұқсас пішіндері ғылымның: «Мезолит (орта тас ғасыры, б.з.б. 12-5 мың жылдықтар). Кейінгі палеолит дәуірінен кейін орта тас дәуірі (грекше «мезос» «орта» де­ген сөзден шыққан) мезолит дәуірі келді. Бұл дәуір тарих ғылымында өте аз зерт­тел­гендіктен, осы дәуірдің ескерткіштері Қа­зақ­стан жерінен аз табылған. Қазақстанның ауа райы қүрт жылынып, мұздар еріді. ...Бірқатар жануар (мүйізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті, енді аңшылардың аулайтыны көбіне бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, кой, үйрек болды. Мезолит дәуірінің ең маңыз­ды өнертабысы – садақ пен жебе. ...бұл ежел­гі адамның шаруашылық өміріндегі тү­бірлі өзгерістерге жеткізді. Садақ пен же­бе­ден басқа осы кезде микролиттер – ұш­бұрыш, ромб, трапеция, сегмент тәрізді ұсақ қа­лақтар пайда болды», – деп таңбаланған тұ­жы­ры­мымен сәйкес (Қараңыз: Уикипедия – ашық энциклопедиясы. «Қазақстан тарихы» атты та­қырыптың «Қазақстан тас дәуірінің кезең­дерінде» деген тарауы). Олжа бұйымдарды ғылымда жария болған жебелердің өзге де пішін­дері­мен салыстырып қарағанда, олармен ұқсас­ты­ғына куә болдық. Тарих пәні мұғалімі Қамбар Әділханов тап­қан үшкір тас жебелер Сарыбұлақ маңайын бағзыдағы мезолит дәуірінің адам­дары тіршілік қылған шығар деген ойға же­телейді. Мұны басқа да деректермен, пайым-тұжырымдармен қуаттап көрейік енді. Тарих ғылымы тас ғасыры жәдігерлері та­­былған өңірлер деп Қазақстан терри­тория­сындағы мына жерлерді атап көрсетеді: Тоқ­санбай, Көкжібек, Жағабұлақ, Темір, Қар­ғалы, Қаратомар, Иманбұрлық, Дамсы, Ыр­ғыз, Қараторғай, Обалысай, Мұзбел, Қос­­құдық, Батпақ , Зеленая балка, Қанай, Усть-Нарым, Арал тұрақтар тобы, Жиделі, Сол­­түс­тік Балқаш маңы тұрақтары, Қара­құ­дық, Бө­ріқазған, Тәңірқазған, Қараүңгір (Қа­раңыз: http://howhelp.ru/vysokie-tehnologii/tas-durndeg-azastan-6-sinip/. Мінекей, тас дәуірі ескерткіштері табыл­ған өңірлердің қатарында Қараторғай мен Ыр­ғыз енген. Ал бұл жерлер Сарыбұлақпен ше­к­тесіп жатыр. Демек, табылған үшкір тас же­­­белердің мезолит кезеңіне тиесілі екенін аң­дауға болады. Әрине, нақты тұжырым тас дәуірінің білгір мамандары үлесінде. Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданы Тұма­бұлақ ауылдық округіне қарасты Сарыбұлақ ауылынан бұрында да талай жәдігер табыл­ған-ды бала кезімізде. Бірақ оған ешкім мән бермеді... Сонымен, ғылым әдебін сақтай оты­рып, адал ниетпен осы үшкір тас же­белердің бүге-шігесін маман зерттеушілер анық­таса һәм ауыл төңірегіне де шолу жасап, ар­хеологиялық зерттеу жүргізсе дейміз. Сөй­тіп, туған өңірдің бір сыры ашылса, мұның та­рих ғылымынан алар орны айрықша бол­мақ. 3. Мұғалжар таулары: петроглиф таңбалары, Ноғайлы дәуіріне қатысты жер-сулар Сәңкібаев Мұздыбай есімді тарихқа құр­меті ерекше сыйлас інім: «Бөке, Мұғалжар тауында ерте заманның таңбалары түсі­ріл­ген тас үңгір бар көрінеді, көне түркі жазу­лары­на ұқсас дейді көргендер, соған барып қайт­сақ қалай қарайсың?» деген-ді бірде. Елең ете қалдым. Бұрын Орхон ескерткіш­те­ріне қатысты бірер мақала жазып, басы­лым­дарға жариялағанбыз-ды. Тіпті, осының соңына түсуге де ниеттеніп ек бір уақыттарда. Алайда түрлі жағдаймен жайына қалған болатын... Дүйсенбіде (10. 10. 2022 жыл) Мұғал­жар өңіріне бет түзедік. Аудан ор­та­лы­ғы – Ембіге жеткен соң Мұздыбай Мұғал­жар ауылдық округінің әкімі Әлімжан Қор­ған­байдың көмегімен алдын ала хабарласып, жол­бастауға келіскен Қартбай есімді аза­мат­ты (1966) жанымызға қосып алдық. Жемнің бойында туып-өскен. Өңірдің ой-шұқырын жақ­сы біледі. Бізге жол көрсетіп, әр қоныс­тың, бұрында өткен белгілі тұлғалардың тарихын баяндап, таныстырып келеді... Келбеті көз тойғысыз Құндызды, Егін­дікөл, Қамыстыкөл, Миялыкөл, Сор­көл аталатын жерлерді басып өтіп, Тө­леу­бұ­лақ делінетін мекендегі петроглиф таң­ба­лары бар тас үңгірге ат басын тіредік. Тарихи бұл орын аудан орталығы Ембі қаласынан (дұ­рысы Жем.-Б.К.) 60-65 шақырым ша­ма­сында. Солтүстікте, сәл шығысқа таман. Тас үңірге белгі орнатылған, онда бы­лай деп жазылған: «Қазақстан Рес­публикасы. Төлеубұлақ үңгіріндегі пет­рог­лиф­тер ерте тас дәуірі. Ескерткіш мемлекет қор­ғауында». «Петроглифтер – тас дәуірі­нен орта ғасырларға дейінгі ғұмыр кешкен адам­дардың аңшылық, балықшылық, т.б. тір­ші­лік-кәсіптеріне қатысты наным-сенім­де­рінен, дүниетанымынан туған шығарма­шы­лық туындылар» делінеді ғылымда... Үңгір көлемі 3x4 шаршы метр ша­ма­сында. Көз мөлшерімен алғанда. Кірер ауыздың биіктігі – 1 метрдей. Ортасына та­қау тұсты 60-70 см деп жобаладық. Түкпір жа­ғы мүлде тар. Тек еңбектеп барасың. Ба­жайлап қарағанда, тас үңірдің еденіне қа­шалып салынған белгілер «Күлтегін» жыры жазуларына ұқсамайды. Өзгеше. Мұздыбай таңбаларды түгелдей фотоға түсіріп шықты. Қартбайдың айтуынша, өткен жылы (2021 жыл) Ә. Марғұлан атындағы архео­ло­гия институтынан құрылған экспедиция Тө­леубұлақтағы петроглифтер таңбаланған осы үңгірге арнайы келіп, бірнеше күн бар­лау жасаған, зерттеулер жүргізген. Әрі қарай жал­ғастырамыз депті кетер кездерінде... Бет түзеген келесі бағытымыз – Айрық. Атақты Мұғалжар тауларының ең еңселі тұсының бір есімі. Биіктігі – 634 метр. Аудан ор­талығынан отыз шақырым, оң­түс­тік-шығысында. Жергілікті жұрт осы күні сонау Алтын Орда заманынан келе жатқан ежелгі атын ұмытқан. «Два Брата» немесе «Маяк» дей­ді екен. Тарихты тәрк еткен құл­дық сана­ның әдетімен келімсектердің ығына жы­­ғылып, осылай атауға дағдыланып кет­кен... «Айрық» топонимикасы көне дерек­терде «Урукъ» деп түзілген. Айғақ берейік бұ­­ған, қо­лымыздағы «Книга большему чер­­те­жу или дре­вняя карта Россійскаго го­су­дарства, по­новленная въ розряде и спи­санная въ книгу 1627 года» деп ата­латын еңбекте бы­лай жа­зыл­ған: «А отъ Си­нево моря 300 верстъ Урукъ гора; въ доль Урукъ горы 90 верс­тъ изъ горы потекли три реки: река Воръ, течетъ въ реку въ Яикъ въ ночь; река Иргызъ те­четъ въ озеро Акбашлы [Акбашль] на вос­токъ; река Гемъ течетъ на пол­дни къ Хва­лимс­кому морю, и пала не до­шедъ до моря въ озеро». Мұндағы «Синево моря» деп отырғаны – Арал теңізі. Ертеректе қазақтар «Көк теңіз» деп те атаған дейді кейбір дерек­көз­дерде. Осыған қарап, жат жұрттықтардың атау­ды аудармасы бойынша бергенін пайым­дауға болады. Ал «Воръ» Ор, «Иргызъ» Ыр­ғыз, «Гемъ» Жем өзендері. Мұндағы баян етіл­ген арақашықтықтар шамасы дұрыс, аталған сулардың Мұғалжар тауларынан, Айырықтан бастау алатыны да анық, әлі солай. Жаңа жоғарыда келтірген мәліметтегі «...река Гемъ течетъ на полдни къ Хва­лимскому морю, и пала не до­шедъ до моря въ озеро» деп түзілген сөй­лем­дер «Со­ветская историческая энци­к­ло­пе­дия» атты ең­бекте «Хвалын теңізі немесе Хва­лис теңізі» атау­лары Каспий теңі­зінде сау­да жасаған Хо­резм тұрғын­дары­ның аты­на байланысты» де­лініп түсін­дірі­леді. Сон­дай-ақ деректе кел­тірілген Жем суы­ның ағы­сы Каспий теңізіне та­қалып ір­кілетіні, құй­майтын қалпы осы кү­ні де өз­гермеген, көпке аян жайт... Жемнің негізгі басы Мұғалжар тау­лары­ның етегіндегі Қызыладыр де­ген жерден басталады. Бұл – әлгінде айт­қан петроглифтер таңбаланған үңгір ор­на­лас­қан Төлеубұлаққа тақау тұс. Жем тағы бір бастау-кө­зін Айрықтан алады екен. Аталған таудың төмен­гі жағынан беріректе су алабы жасалған. Етек­ке қарай құлаған ондаған бұлақ сонда то­ғысып, шалқар көлге айналған. Көрінісі әсем... Көктемде, күзде шлюз ашылып, су жі­бері­ліп тұрады екен. Жем өзе­ніне түйісіп, құйылатын тұсқа дейін бір ар­намен аққан осы бұлақ сулары «Әулие» де­ген атауды иеленген, ұзындығы 30-35 ша­қырымдай. Айрықтың тарихы Ноғайлы дәуіріндегі тұл­ғалармен байланысты болғанымен де ерек­шеленеді. Айғақ ұсынайық, «1492 г., лето – Доставка к Ивану III послания из Ка­зани от ставленника Москвы Мухам­мед-Амин-ха­на» деген тақырыппен жа­зылған архивтік деректерде былай түзілген: «...Ино уж осле тово приехали мои люди из На­гай, а ска­зы­вают так: Апаса князь на Уру­хе горе, а Мысу мырзу на Оре месте, а Ямгурчей мурза на Емь аяге на Беле озере, а пят мырз на Каргале Иле­ке, а Едисан со кня­зем Опа­сом вместе». Мұндағы есімдері аталған Апас – Ер Едігенің туған немересі. Нұраддин­нің ұлы. Ал Мыса дегені Мұса. Ямгурчейі Жаң­быршы. Ұғынықты болсын, әлі де ашың­қырай түсейік бұларды. Жалайыр Қадырғали би Қосымұлы барша түркі жұртына белгілі өзінің шежіре-жазбасында: «Нұраддин мырзаның ұл­дары Афас, Оқас, Хуразми еді. Мансур би қаза болған соң Афас би болды. Атасының іні­сі Қази бидің ұлысын сол биледі. Содан соң Оқас би болды. Біраз уақытқа дейін ұлыс­ты сол биледі. Қырық тоғыз жасында өмір­ден қайтты. Афас би сексен жасында қаза болды. Оқастың ұлдары Мұса, Ямғұрчи еді. Ата­сынан соң Мұса би болды. Ұлыс­ты сол биледі. Ямғұрчи ағасының көзі тірі­сін­де би болды. Содан Хуразми би болды. Мұса Ямғұрчымен бір анадан туған еді...» – деп таңбалап кеткен. Сонда Мұса, Жаңбыршы – Апаспен немере бауыр. Айта кетейік, алуан түрдегі тастардан құра­лып, бір-бірімен иық тіресе жалғасып жат­қан Мұғалжар таулары ішінің көрнісі тіп­ті ерекше. Айнала бұлақтың көзі. Әр тұста шоқ­талып өскен қайыңдар, теректер. Отты... Та­биғаты өз алдына бөлек әңгіме. Исі кәуірді ғұмырының соңына дейін тұқыртып, тізерлетіп құлдық ұрғыз­дырған Алтын Орданың даңқты билеушісі Ер Едігенің немересі, асылдың тұқымы Апас би бір уақыттарда мекен еткен Айрықты, Жем бойын, Мұғалжар тауларын һәм тас дәуі­рінің белгісі қалған үңгірді аралап, та­ным-білімімізді аз-кем болса да осылайша кеңей­тіп қайттық. Соларды ортаға салып отыр­ған жайымыз еді бұл... Қайсыбірін айтып тауысайық, Ақтөбе – осындай тарихи ғажайыптары мол өңір. Ал ор­таға салып отырғанымыз солардың мың­нан бірі ғана!

Бөрібай КӘРТЕН, Ақтөбе қаласы